2
TE
KARERE O PONEKE.
Ko te kai rapu, ko ia te kite.
TAETE, 17 o HEPETEMA, 1857.
KO TE WHENUA.
E HOA MA, he aha koia te mea nui
hei korerotanga mo tenei Nupepa?
Ko te mea nui pea mo tenei wa—ko
te Whenua. E nui ana te whakaaro o
te tangata maori ki tona whenua. E
tika ana hoki. Ko te matua tera i tupu
ai te oranga mona, ina hoki, te korero
onamata — " Ko Rongomatane,, ko
Haumia-tiketike i omaki te whenua."
Heoi ra, ma te mahi a te tangata ka
paingia ai te whenua, ka nui ai ana
hua, ka ranea ai ona taonga. Me
whakaaro hoki. No te tangata maori
tona whenua katoa i nga ra kua pa-
hure nei—haeretia ana e ia tona whe-
nua, matakitakihia ana tona whenua.
Ka waiho hei take whawhai tona whe-
nua. Otira, kahore he rawa e tiro i
te tangata maori i reira—ko ana kai,
he aruhe, he pipi, he kiore: ko ona
kakahu, he ngeri, he kokowai: ko
tona wharo, he raupo; ko tona kaata,
te tuara; ko tona kainga, he pa!
Inaianei, kua whiwhi ia ki nga mea
pai katoa o te pakeha—kua mahue
nga ritenga o mua: kua reka tona
waha i nga kai a te pakeha; kua ma-
hana tonu tinana i nga kakahu o te
pakeha; kua eke ki runga i nga hoiho
o te pakeha: kua pai tona noho ki
runga i nga? ture o te pakeha: kua
rite ia ki nga ritenga wakahaere o te
pakeha. Na te aha? Nana i tuku i
tetahi wahi o tona whenua, hei noho-
anga, hei mahinga mo te pakeha.
Kapi katoa ana tera motu, a Ingarangi
i tona iwi. Me te onepu o tatahi ano te
tininga o nga tangata o reira. Na, ka
rongo matou, he wahi whenua tenei
hei kainga, ka haere mai, me to ratou,
taonga, me to ratou mohiotanga, me
to ratou ture, ki konei noho ai. Ka
tahi nga tangata maori ka kite i ngu
tini mea pai o te pakeha, ka tupu te
hiahia—ka riro ano i a ia; no konei,
i rangatira haere ai nga tikanga o te
maori. Nakoa, ko nga tangata e noho
tata ana ki nga taone, ki nga kainga
pakeha, e tango tahi aua me ia i ona
mea katoa. Na, ko te mea rahi tenei
e nui haere ai te pakehatanga o te
maori Me tuku ia i nga wahi whe-
nua e takoto kau aua. He aha te pai
mona o te nuinga o tona whenua?
E taia koia te mahi e ia? Kahore
rapea. Ka waiho tonu hei take wha-
whai, ina hoki ko Moananui raua ko
Hapuku. Engari me whakaaro marire
nga tangata maori, me tuku nga wahi
takoto noa, hei kainga mo te pakeha,
e tupu tahi ai te pakeha me te maori,
ano he tuakana, he teina. Kei te
takoto noa hoki te whenua—kahore
ona painga, kahore ona ritenga mo te
tangata. Ka riro i te pakeha, ka
ruritia, ko nohoia, ka huarahitia,, ka
taonetia: ua, ka kake te pai o te
whenua—nui noa te utu mo te eka
kotahi—ko te wahi e wakaritea ana
mo te maori, kapai ke atu i tera katoa
e takoto kau ana i mua. Na te aha i
pai ai—i nui ai te utu? Na te no
hoanga o te pakeha, na tana mahi, na
tana matauranga. Me whakaaro hoki.
Ko Poneke, ko Heretaunga, he aha
koia te pai i mua? Inaianei, kua nui—
nui rawa atu te utu mo te wahi iti, no
te mea hoki, kua paingia e te pakeha.
Kei kuware tonu te mauri! Kei mea
—" e—ka riro to matou whenua! "
E nui ana te whenua. Kaua hoki e
mea, " he kore utu." Ma te rironga
o te tahi wahi i te pakeha, ka kake ai
te utu mo te wahi e toe ana. Kia
tokomaha ano te pakeha me ona
whare, me ona hoiho, me ona kau, me
ona hipi, me ona aha, ma reira ka
kake te utu mo te whenua—e kore ia
e nui i te houtanga o te noho, e ngari
i te roanga. Koia matou ka mea ai
ki nga rangatira maori —me hoko ano
ki te kawanatanga nga whenua e takoto
noa ana. ko tetahi wahi ano me pupuri
mo koumu, mo o koutou tamariki. Te-
nei hoki tetahi whakaaro pai. Ko nga
wahi e waiho ana mo te maori, kia pihi-
tia ano, mo ia rangatira me tona wa-
nau, mo ia rangatira me tona wanau.
Na! ma te mahi a te kai ruri, ka mo-
hiotia ai nga kaha o ia pihi, o ia pihi;
ma te pukapuka hoki o te Kawana-
tanga ka pumau ai te pihi o ia tangata,
o ia tangata—rite tonu ki o te pakeha.
Tenei ano hoki. Wakarongo mai!
Kei maumauria nga moni e riro mai ana
hei utu mo nga wahi whenua e hokona
ana. E rangi, me ka pai nga maori,
me waiho kia wakaritea  ki runga ki
 ngatau. Kauaka e mea kia riro katoa
mai i te hokonga ai, otira, me waiho
mo ia tau, mo ia tau, taea noatia te taima
e rite ai. Penei, ka roa te takoto-
ranga o te moni i utua ai tona whenua.
Heoi to matou korero mo aianei. Tenei
ake ano ka wakaritea  etahi. He maha
hoki nga mea hei korerotanga, ko te
hakari maori; ko te paparikauhi;
ko te kura; ko te aha, ko te aha: ki
te kore e manaakitia tenei korero e
tetahi, e pai ana, me tututuhi mai ia
i ona whakaaro, kia taia ki rato o tenei
Nupepa—ka pai ratou kia whakara-
ngona nga whakaaro o nga maori ki
tenei mea.
(Ki te kai Tuhituhi o te Karere o Poneke.)
Waikanae,
Hepetema 11, 1857.
E HOA,—E whakamate iho ana au
ki te aronga mai o nga hoa pakeha o
Poneke ki tetahi Nupepa ma taua
katoa o tenei pito- A, ma taua Nu-
pepa ka marama ai ki runga i nga
whakahaunga ate pakeha, e rangona ai
nga korero katoa, me nga mea e mate
nuitia aua e te ngakau. Koia ano kei
a ratou.
Tuku kitenga iho i te tonutonu o
nga korero o to taua reo i roto i enei
Nupepa timatanga e wha kua mutu
nei te korero. A kohi kau iho te
ngakau ki te roanga o nga korero e
whengoke papapuni ake ana i te reo
pakeha o taua Nupepa; kei konei pea
etehi korero rongonui o etehi iwi o te
ao nei? me nga huinga korero a nga
hoa pakeha, me etahi korero mo tena
mea, mo tena mea?
Ka mea au nei, me aro katoa ana
pea tenei pito ki te whakakoikoia atu
ki  nga kai-whakaae o te Nupepa nei;
penei, e aro e whakamaori i nga korero
o nga Nupepa pakeha e haere mai
ana i nga iwi o te ao nei, me nga
korero o nga huinga pakeha o tenei
pito; penei, me nga korero e whengoki
kau nei i enei Nupepa, Kei reira, ka
rongo taua i nga korero katoa mo tena
mea, mo tena mea.
Kia pera ai me te Nupepa o Aka-
rana; tonutonu  nei nga korero i te
titonga. No muri mai, ka nui nga
I korero ki roto,—ka reoa pakehatia te-
tahi papa, ka reoa maoritia tetahi pa-
pa. Ka rangona nga korero a te pa-
keha o mua, nga korero o era iwi o te
ao nei, me o reira mahi, me nga noho
pai, me nga pakanga, me nga korero

TE KARERE O PONEKE.
3
mo te mahi kai, me etehi atu mea e
whai rawa ai, me nga rongo keri kou-
ra i hau mai i mua ra. I kitea ai hoki
nga whakaaro pai o etahi pakeha e
aroha ana, kia mutu ai te whakatoitoi
ki nga whenua. I kitea ai hoki te
aroha o to tatou matua o te Kawana
Kerei mo te mate koputaputa kei pa
mai ki a taua;—kei ngaro; a. karongo
katoa. Ka taparuru haere taua tenei
takutai ki a te Takuta Pitihira ki a
okaokaia i te wehi o taua mate.
I rangona ai hoki nga whakaaro pai
o tenei matua o taua, o Kawana
Paraone, mana e whakatumau nga
wahi whenua e wehea atu ana e
taua ano, hei kainga kura mo a taua
tamariki, me nga wahi hei tanumanga
tupapaku, me tetahi tikanga atu.
Ki ona kupu hoki ki nga rangatira 
o Waikato, a tae tonu ki Rangiaohia.
Tona whakaetanga nei i te pu i te
hota ki  taua kia hoko; kua roiroia
i era tari ki te Ture, a, ka maaha te
ngakau hei pupuhi maori,—ko etahi
e maaha ana hei pupuhi whanaunga,
mo nga pakanga whenua.
Te whakaaro pai a nga hoa pakeha
mo te he o te ritenga o nga wahi whe-
nua. I mea, me wehewehe, ka tuwha
ka whakatapu rawa, ki a mutu ai te
kaiapa, te pakanga.
Te whangai mo te hipi; ko nga kuri
kikino me patu.
Te pai o te Nupepa o Poneke, he
tata mai, kia hohoko ai te rongo i nga
korero haere mai o era iwi, i nga utu
o nga mea e matea ana e te ngakau,
hei tukunga atu hoki i nga matenga
tupapaku, i nga marenatanga me te
hakaritanga, i nga whanautanga wa-
hine. Hei whakakite hoki i nga wha-
kaaro a tena, a tena.
I taia ki te Nupepa o Poneke nga
kupu whakapai ki a te Kuini mo Ka-
wana Kerei; mo nga taurekareka i
Ingarangi kei tae mai ki konei; ka
matakitaki nga kanohi katoa.
E toru nei nga kupu o te titonga o
te Nupepa nei ki Poneke, na, kua
kitea iho   nga kupu whakaatu i nga
 utu mo nga mea o tenei wa, me nga
 kupu ki nga tangata o nga mira a
 te toiwhenua.
 I nga kupu whakaatu,—kei te kura
 te araki te matauranga, ki te whakaaro
 nui.
I nga kupu a Wi Tako Ngatatata-i-
te-Rangi, kia mutu nga tangihanga tu-
papaku, kei pau nga kai ma te 
rna nga tamariti; erangi, hei te kawe-
nga i te tupapaku ki te rua ka hui ai
te tangata,—kia peru me ta te pakeha
kawe tupapaku ki te rua. E pai ana
enei kupu; me whakakora teitei mahi
tuare.
I rangina ai timana o nga koura
o ^0^0^^ kotahi tekau mano pauna
(£10,000), ua te nupepa o Whakatu,
me te uaua o reira tangata ki te mahi
kai, ka hakre ai ki te keri koura.
Te pakanga^ te Hapuka raua ko te
Moanauri ka hinga mai ra i a raua
ano ko tona whanaunga; mohio ana
ki nga mea i mate rawa, me nga mea
kei te oke ano.
Ko aku tenei i mohio ai ki te ,pai o
te Nupepa, ko aku i ta1^atara ake
nei.
Me aiutu i konei.
E te kai hoatu o nga korero maora
ki reto i te Nupepa o Poneke, mau
pea e hoatu aku kupu nei ki a taia
NA RIWAI TE AHU.
(Tika rawa nga korero o tenei
tangata mohio, a Riwai Te Ahu. Kiia
tango ia ki nga utonga pai o te Pake-
ha,—kua mohio ia ki te reka "o aua
mea : kua whakama ra pea a Riwai i
tona kitenga e mau tonu ana nga
tangata Maori ki etahi o era tikanga
kino o mua; inahoki, koina kupu
katoa kei te whakahauhau i ona hoa
Maora, kia kaha ai ta ratau kimi i
enei tikanga pai, e whiwhi ai matou ki
te ranga^iratanga.
KAI TUHI.)
Ohaki, Hepetema, 1857.
E o MATOU HOA PAKEHA, tangata
Mahri hoki. Ko toku whakaaro tenei
ko te tohe tonu o matou o nga tang-
ata maori ki te whakakino i a matou
ano i nga tangata maora, a kaora ano
kia whakamutua tenei mahi. Kai au nai
ka tirotiro ai me pewhea ra he ritenga
mo nga tangata mahri e noho pai ai.
E mea ana tuku whakaaro, ko te rine-
nga e noho pai ai—me titiko atu ki nga
wahi kua noho paia Kua noho pai
nga tangata o Amapaea ; kua noho pai
nga tangata o Poneke, me nga wahi e
tata ana ki reira; kua noho pai nga
tangata o Wairprapa, o nga wahi kua
whakaritea pahia e nga Kawana. Me
waiho i reira he rinenga ki oku wha-
kaaro. Na ki te hiahia tetahi tangata
ki taua inenga, kia hokona taua mea
e pai ana—ona hu ranei, e pai ana.
Engeri, kati te whakahe. Ko te pai
hoki o taua ritenga ki au, kia whai
tikanga ai mo runga i nga whenua e
o nga taringa o te whenua i hua ai to
raruraru, i tapuri ai ki te whakamate i
nga tangata. Ea eari, kati tatou te
«rai i nga mahi pai—tukua mai hoki
te atawhai o to tatou Kuini, kia tau iho
ki runga ia tatou. No te mea kaora
ano kia whakakainga noa te pai i reto
i a tatou, me te rroha, me nga mahi
pai katoa.
Heoti aku kupu,
NA MATENE TE WHIWHI.
Wharona, Heptema 15, 1857.
E hoa, e te Kai Tuhi o te " Karae o
Poneke."
E hora i te tangata au i ki mai, tenei
he mahi mau, me ura koe' ki taua
mahi. Kaare, noku ake taku whaka«
aro kia ura au ki reto ki a koutou
ritenga pai,"nra, ki nga mahi pai
a te pakeha. Kaora ianei he rapunga
mau ki taku kahanga, ki taku ngoi-
koretanga ranei. Ko taku kupu hou
ki a koe, me whakahore atu te reo
pakeha i te nupepa moku, no te mea
kaare e taea e au te hipai. Ko te
reo maora anake.
Heoti ano.
Na to hoa,
NA TE WIRIHANA.
,a
^^^^0, Hepetema 16, 1857.
E hoa, e te kai Tuhi o U " Korero
Poneke:'
E hari ana toku ngakau i toku ro-
ngonga e taia ana te nupepahou ki
nga marangi 12—hei whakarokiroki i
a matou ki nga rinenga o te pakeha.
Tenei hoki tetahi, rrongo ana au ki
etahi tangata kumre e mea ana, he
mahi kino te nupepa: no toua he ki
te whakaaro i nga rinenga o te pakeha
—hei whakawhiwhi i a matou ki nga
utonga pa,i o tena mahi. Kia ronga
mai koe e te kai tuhi i te Korare o Po-
neke—kia rongo nga tangata o etahi
wahi ki nga witi o ^^{^311^0. Kua
patua e te Motini nga peke katoa
197, nga mea kua kitea e o matou
kanohi—haunga nga mea kaare ani)
i patua. Kei te ITI tonu i rangai nga
mau, ko ngo mau katoa i toe 20.
I! ooi ano:
NA Wi PARATA.
HE KORERO TENEI NO TE
MATENGA O TAHANA ARANI-
^ANIWA.
ea Tamati Wiremu i Tuhi.

4
TE KARERE O PONEKE.
te Aro, i Poneke, i timata ai te whaka
rite Ture a te Tahana Aoaniwaniwa,,
te tamaiti a Hemi Parai, mo tona iwi
mo Ngatihaumia,  kia unuhia te Pou
wheki a tona tupuna, a Kerei Kopeka
ara, kia uakina te tatau o te whare kia
tukua atu tona Iwi, nga tangata
o roto o tenei whare i te Aro Pakia
haere ki Taranaki, no te mea kei a ia
ano nga ki o tenei whare e pupuru
tana. No taua whakatuheratanga i te
tatau ka marama katoa nga whakaaro
o nga tangata te titiro ki te ao o te
Uru; ka hari o ratou ngakau mo te
maramatanga; onga whakaaro o tenei
tangata pai, o te Tahana Aoaniwaniwa,
no te mea e tu tonu ana ia i runga i
tona Iwi. He pai rawa tenei tangata;
he nui rawa otu ona whakaaro ki te
mataurauga; ko ana mahi katoa i haere
i runga o te Ture tikanga; ko tona
mohio ki nga Ture a te Kuini i kake
rawa atu—manakohia  ana e ia nga
ritenga pai a te pakeha; i u tonu ia
ki te whakapono ki nga ritenga o nga
Karaipiture. No te 29 o Hurai i hui
ai toua Iwi ki te whakarongo i ana
tikanga pai. No te rima o nga
haora, no te 20 o nga meneti, ka noho
ki te whenua—ka mate rawa. Ko ana
kupu enei i tona korerotanga —
"Ngatiruanui, e rurukia ho pakikau; 
Ngatitupaia, e rurukia ho pakikau, ka
mate ko i te ua; Ngatihaumia, rurukia
ho pakikau, ka mate koe i te ua: me
titiro atu tatou ki te Rata piko na—
kei reira te kowharawhara hei rerenga
atu mo tatou ki reira. E rere, e rere,
e te kotare, ki runga ki te kowhara-
whara ruru ai ho pakikau—ka mate
koe i te ua." Ka tahi ka whiua atu te
akitiwha ki te whakamenenga—he
kawenata tera mana ki tona Iwi, mo
nga ritenga korero, kia tangohia mai
toua akitiwha.
Ka tahi ka whakahua i tana Wai-
ata:
Tera te marama whakaputa ke mai,
E noho ana au i te mata Parae:
Whakamau te titiro ki te kapua rere
mai;
Ina reira mai te aroha
O te tau kua huri atu ki te rangi:
Ka tahi nei ka hoki mai ki a au,
Apopo noho ke ana huki,
Apopo noho ke aua hoki;
Ko te ngau a te Atua te ma kaihe,
Kei tae tau Ropi, kei hoki au ki te ao;
Kei tae taku Ropi, kei hoki au ki
te ao, e!
Otira, no te matenga o tona matua,
o te teina o Hemi Parai i te 18 o nga
ra o Hurai, ka mihi ki toua matua, ka
tu ki runga ki te poroporo aki:—
" Haere atu ra e koro. Haere atu ra
i te ringaringa o Aitua: Kote rongo-
taima tena i purutia ai e au te whenua
—ko koe."
Heoiano ana poroporo aki mo tona
matua mo Mohi Tirahoki; ka tahuri
iho ia ki tona Iwi—" E koro, e Hemi,
ka wetekia e au to koutou tatua, ara,
te whenua. Mehemea ko te tua ahu
kei konei  ka kawea rawatia e au ina-
ianei; ko tenei kei te mamao a te
Kawana i a tatou—he ahakoa i a
Akarana, ka tae au ki reira: ki te tu-
tata mai a te Makarini  ka kawea ra-
watia e au." Ka mea mai nga tangata
o te whakamenenga, "kia pono"—ka
mea atu ano a Tahana, "ka pono";
ka hari o ratou ngakau.
Heoiano, ka mutu.
HAUAURU TE OTATU.
No te 10 o Aperira, 1857, ka mate a
Hauauru Te Otatu, tetahi o nga Ran-
gatira o Ngatipaoa; ko toua tino hapu
ake ko te Matekiwaho. Tona tupuna
ko Tipaa, tana tama ho Mahaki, tana
ko Hauauru Te Otatu. I mate ia ki
Taupo i Hauraki. Kihai i kawenga
roa tona turorotanga,  ka mate.
Ehara a te Otatu i te tino koroheke
ka mate nei ia. He tangata ataahua
ia, he moko tukupu. He tangata ata-
whai manuhiri ano ia, e hara ia i te
ngakau kawe riri; he reo maro te reo
ki te korero i nga mea nunui, a kahore
e hikaka te kupu. Kihai i tika ki a ia
te whakatauki a ona tupuna " Ko Nga-
tipaoa taringa rahirahi,"—no te mea
ehara ia i te tangata oho tata. He
tangata pai a Te Otatu, he tangata
atu rapu i nga wahi o te he; a he pai
ki a ia kia mau te rongo ki nga tan-
gata katoa. He rangatira pai ki te
pakeha; he pai ki te Pakeha, he pai
ki tana whakaaro kia noho tata mai
te Pakeha ki tona aroaro. He tini
nga he  i whakaotia paitia e ia; kahore
he rongo kino mo tenei kaumatua i
muri i a ia, he pai anake.—No te
" Karere Maori."
Ki te Kai Tuhituhi o Te Karere o Poneke.
Waikanae, 
Hepetema 11, 1857.
E HOA,—E pouri noa iho o matou
ngakau ki te honohono mai o te rou
whawhai ki a tatou ki nga tangata  o
tenei pito o to tatou motu. Ko ia te
Waitere Katatore tera whawhai kino;
ko ta te Karamu tetahi; ko Ia te Hapuka
raua ko te Moananui.—Ka tahi ano te
rongo kino, he rongo whawhai. Ko te
wea taha ki te tawai Pakeha, ko te wea
tahaki te whawhai. Ae, te rara o tenei
mahi, o te kino. He ara pea, ko te
whakapono anake hei mahi, ko te
atawhai i nga pakeha.
Heoti ano, ka mutu.
NA HOHEPA NGAPAKI
NGA  MEA I TE MAKETE.
Poneke, 17 Hepetema, 18-57.
TE MIRA o TURIRI —Paraoa £27
mote tana. Witi, 11 hereni, 11 hereni
me te hikipene mu te puhera; Papapa
witi, kotahi hereni me te hikipene mo
te puhera; Paraoa, tuatoru: 15 hereni
mote rau pauna.
TE MIRA o RENAU.—Witi, 11 hereni,
11 hereni me te hikipene mo te pu-
hera; Paraoa, £27, mo te tana; Papa-
pa Witi, 2 hereni mo te puhera. Paraoa
tuatoru, 15 hereni ino te rau pauna.
Nga kai o te Mara.—Taewa, 6 he-
reni, 8 hereni, mo te rau; karata, me
te Tanapo, 6 hereni, 7 hereni, mo te
rau; Puka, 1 hereni me te hikipene
mo te kau ma rua.
Nga kai kinaki.—Kei te tuturu
tonu te utu mo te piwhi, mo te kiko hipi
hoki. Te utu mo te Poaka e waru
pene mo te pauna; kuao kau, 7 pene,
8 pene, mo te pauna.
Ko era atu mea.—Pata (hou) 1
hereni, 1 hereni 10 pene, mo te
pauna; Pata (tote) 1 hereni, 1 hereni
e rua pene, mo te pauna; Hua heihei,
2 hereni, 2 hereni 3 pene, mo te kau
ma rua. Poaka whakapaoa (Inga-
rihi), 1 - hereni 4 pene, 1 hereni
8 pene, mo te pauna; Poaka Wha-
kapaoa (Niu Tipene) 1 hereni mo te
pauna. Tuhi, 1 hereni, 1 hereni 4
pene, mo te pauna; Pipipi, 6 hereni
9 hereni, te mea kotahi; Kuihi, 4
hereni, 6 hereni, te mea kotahi; Parera
4 hereni, 6 hereni, takirua; Heihei, 3
hereni, 5 hereni, takirua.
I taia tenei Nupepa i te perehi o
MAKENIHI raua ko MIUA, Poneke,
NIU TIRENE.