TE WAKA MAORI O AHURIRI

 No. 2. ]        NEPIA, HATAREI, HUNE  27, 1863. [VOL. I.

TENA  pea, i roto i te takiwa o te wha-

whai ki Taranaki, tena e titiro awanga-

wanga  noa te ngakau o te tangata ki

te  korero puta  mai. E  tika ana;

engari  kia tupato tatou kei kapohia

noatia e  tatou te korero rere noa, hei

korero ma tatou. E  tika aua ano kia

whai ngakau te tangata ki nga rongo

korero o  nga  whenua; otira, kaua

tatou, nga tangata o Heretaunga nei,

e  tuku i o tatou whakaaro  kia eke

kirunga ki enei mea. Me  waiho o

tatou whakaaro  ki  konei, ki to tatou

kainga nei ano. He manawareka tanga

 mo te ngakau to tatou noho ora nei i

 roto i nga he o etahi atu wahi; me

 penei touu he whakaaro mo tatou; ina

 hoki, e haere noa atu ana te tangata i tana

 haere—ki te hauhake i tana kete taewa

 i waenga, ki te aha noa atu—kaore he

 wehi o te kohuru, o te aha. Kaore e

 turi te taringa i te harurutanga o te pu,

 me te moe kaore e oho i te umere o te

 taua patu. E hanga ake ana te tangata

 i tona whare, i tona mira, i tona aha, i

 runga i te ngakau  ora. E  mohiotia

 ana ekore e pau i te ahi, me ka oti, i

 te hoa riri te tahu; engari mana tonu

 ake ano  tona taonga, te hua o tona

 uaua. Na  hei kahanga tenei mo te

 ngakau ki runga ki nga mahi. Ma

  tatou  tahi hoki  e titiro, e tupato (te

 maori me te pakeha ano) koi puta he

 koha  hei whakangaro i tenei ritenga

  pai.

   Huri  ake tenei. I roto i te kapua,

 i  te pouritanga, e taiawhio nei i te

 whenua  me tahuri tatou, i tetahi wahi

 iti nei, ki  te  titiro ki  etahi  mea

 manawareka tanga mo te ngakau—nga

  ritenga waimarie e pai ai te tangata.

    Kua kitea e matou nga korero i roto

 i te KARERE MAORI o Mei 15, mo te

 rerenga  o te  iramutu o Apihai  te

  Kawau, ko Paora Tuhaere, ki Raro-

  tonga. Kua   taia nei aua korero ki

  tetahi "wahi o tenei nupepa hei korero

  ma nga hoa maori. Ko tena motu, ko

  Rarotonga, he motu tangata maori ano.

  Ko te reo, whano rite ki to konei—he

  reo maori ano. Tena pea kotahi ano

  take o koutou tahi. Ko  te tu o tona

  tangata e ahua  rite ana ki to konei

  tangata—otira, e nunui  ake ana  to

  konei tangata i a ratou. Ko te whenua,

he whenua  ra ia. Ko  nga kai, he

huhua noaiho; he mea tupu noa ake i

runga i te rakau. Tena pea e korerotia

e matou etahi korero mo nga tangata,

mo nga Atua, mo nga  aha atu o ena

motu  a tetahi takiwa atu nei—waiho

marire. Ko te haere a Paora Tuhaere

i haere ai ki kona, he tikanga pakeha—

are, he hokohoko. Puta ana te aroha

nui, me te atawhai nui, o nga tangata

o reira kia Paora; inahoki, wehea ana

tetahi wahi whenua ki a ia hei kainga

mona, me ona tangata tonu o runga hei

hoa noho mona, hei kai mahi mana.

   Heoi—kitea  ana  tena tangata i te

 nui mona i roto i tona whakaaro ra-

 ngatira. Mea kau ia, kua huhua ona

 tangata, kua nui tona whenua, kua whai

 mananuiia. Tena ranei e pena mehemea

 i takahi ke ia i te ara o te ngarahutaua?

 Kaore pea. He pono  ano ia, ekore e

 tika kia whakaaro nga tangata katoa

 tena e peratia rawatia me ta Paora he

 painga ma ratou; ekore e kitea noatia

 he Rarotongo  i nga rangi katoa—ko-

 tahi ano ia Paora, kotahi ano Raroto-

 nga. Engari e taea ano nga tangata

 katoa te whai i te tauira whakawhaira-

 wa kua oti te whakatakoto nei e Paora

 —e  taea ano te whakamamahi i a ratou,

 kia kiia, tena tangata me tena tangata,

 hei nui ia mo te iwi katoa. E tuwhera

 tona ana te huarahi ki te katoa—a, ki

  te u tonu te haere o te tangata irunga

  ka taea marire te tutukitanga o tona

  hiahia.

    E pai aua matou ki nga tangata o

  Pawhakairo e tahuri nei ratou ki nga

 mahi  whakawhairawa. He  tohu pai

  tenei; he mea  e whakakite ana i ta

  ratou whakaaro tika kia whai era i o

  ratou hoa pakeha kia haere tahi ai hoki

  raua i runga i nga mahi whakarangati-

  ra i te tangata. He mira pai rawa,

  hei huri paraoa, katahi ka oti i taua

  kainga—a, hei taonga nui ano ia mo

  konei me ka  ata timatatia tona mahi

  huri. E rahi ana te whenua momona

  i kona  tata atu ano hei whakatupu

  witi; me nga kau a nga maori, me nga

  parau hei ngaki i te whenua, e huhua

  noa ana. Heoi, ki te taea e ratou te

  mahi  i te paraoa kia rite ki ta te pake-

  ha, te ahua pai, heoi hoki, tena e kitea

  e ratou he makete pai ki Nepia nei—

  ara, he rironga ino nga paraoa i te hoko.

                TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

  Me  ki matou i tenei kupu whakaoti-

nga; ara, he painga ki te pakeha, o

mua  iho ano, te tahuri ki ona hoa

maori whakaako ai, whakakite ai i tona

matauranga, ki runga ki nga mahi tika

a te Pakeha e tangohia ana e te tanga-

ta maori hei mahi mana. Me te Ka-

wanatanga  hoki o te motu nei, kaore

ano kia ngoikore noa ki te whakapiki i

nga maori, ki te whakatutuki i o ratou

whakaaro ki runga ki nga mahi e wha-

kaarotia ana hei painga, hei nui mo ra-

tou.



KO NGA KORERO O TE RERENGA O PAORA

      TUHAERE KI RAROTONGA.



 [He mea tango mai i roto i te " Karere Maori. "]

TE  iramutu o Apihai Te Kawau, ko

Paora Tuhaere, no te hapu o te Taou,

no Ngatiwhatua, ona nohoanga ko Ora-

kei, ko Kaipara, hokoa ana te kaipuke

mona, ko " Wikitoria " te ingoa. Nga

tana o taua puke 56; nga moni i utua

ai £1, 400. I hokoa tenei kaipuke e ia,

hei whakakotahi i nga iwi o Rarotonga,

me  era atu motu o te Moana Marie, ki

te taha pawhakarua o Niu Tireni.

   No te 26 o nga ra i rere ai a "Wiki-

toria " ki nga motu. Ko  te haere a

 Paora, hokorua; 27 o nga ra i reia atu

 ai i konei, pa rawa atu, i te motu o

 Mangaia. Ka  kaikainga i konei te

 taonga. Na  Paora te kaitaka me te

 hani ki te ariki o taua iwi, ko Numa-

 ngatini tona ingo. Kotahi ma wha

 taua iwi (2, 800); ko te reo, ahua rite

 ano ki to te Maori.

   U  atu a Paora ratou ko tana haere

 ki Rarotonga, ka tikina tonutia mai ki

 te taha tai tawhiri ai, karanga ai. No

 konei atu te mohiotanga o Kainuku

 Tamako  ki a Paora, no tona haerenga

 mai ki te matakitaki i konei i te nga-

 huru i 1862. Kitea rawatia ake a

 Paora, noho ana i Rarotonga. Ka mi-

 haro ha te ariki me tona iwi.

   Whakaarikitia iho a Paora e taua iwi;

 tukua iho nga whenua me nga tangata

 hei hoa noho mona e 2, 000. I a ia e

 noho mai nei, kei te whakatakoto tika-

 nga mo nga wahi i tukua mai ki a ia.

 E  kiia ana, he mahinga panana, koko-

 nata, orani., raima, taro, kumara, me

 era atu kai o taua whenua.

    E meatia ana, te tuturu o taua iwi,

  e witu mano, tae pea ki te waru, hau-

 nga  te wahine me te tamariki. Ko

 nga  nohoanga i whakaahua taone, he

 mea pa katoa a waho. Ko nga whare,

 he  kowhatu; te uhi, ko ana otaota.

  Nga turu, nga hopa, me era atu mea a

  te Pakeha, kei ia ratou. Ko te tohu-

  ngatanga o taua iwi ki te raweke, ki te

 mahi kamura, ehara i te hanga!

    Tino ngahuru nga ra o te unga mai

  o te " Wiktioria " ki konei; nga uta-

  nga mai, he orani, he wai-raimaa he

ararutu, he kokonata, he panana, he

kawhi. Ko nga utu enei o aua mea, e

kiia ana e Te Kuma raua ko Kapene

Tare, nga kai hoko o uta, £330, ina

murua nga utu ma nga kai mahi. Ko

Kapene langa te rangatira o "Wikito-

ria, " no te iwa o nga rai rere ai ki Ra-

rotonga.

  E  hara i te hanga te tutukitanga o

te mea i whaia atu ai e Paora Tuhaere,

puta ana nga whakamoemiti mona, a

kia hua te moni ki a ia, kia hua hoki

nga whakaaro i runga i tenei mahi ana.

  Ko  Ngatiwhatua te tuturu ake o te

oneone e tu nei Akarana; ko ia te

tuatahi ki te kukume mai i ta Pakeha

ki uta ki Waitemata; a, kua  waiho

ratou  hei tuatahi o roto o nga  iwi

Maori  hei takitaki i te ara ki Raroto-

nga, ki Mangaia, ki Atiu, ki Mauka,

ki  Waitataki, me   era motu  o taua

moana ki te tonga, ki te kukume mai

i o ratou tuakana.





TE PUTANGA O TE MARANGAI I

     TE PO O TE RATAPU.

TE  PAKARUTANGA  O TE KAIPUKE RAIARA

                PARAITE.



 No te po o te Ratapu, te 21 o nga ra,

 ka pae  ki uta te Raiara  Paraite, te

 kaipuke nui i tu i waho atu o te Wha-

 nga nui o  Roto. He kaipuke uta

 taonga taua kaipuke no Ingarani mai.

 Toia haeretia ana nga haika i te kaha

 o te marangai i te po o te Ratapu; a,

 pae ana te kaipuke ki uta i te one i

 ko mai o Ketekete rau. Ka tika ano

 te karangatanga ko Ketekete rau—mo

 te mahuetanga a te Whatuiapiti (pea i

 enei) i tona pu kaea; ana ra, he kete-

 ketetanga ma te tangata nana te kai-

 puke.

   I te aonga ake o te ra, i te Manei,

 ka titiro atu i Nepia nei e ngaro katoa

 ake ana te kaipuke, puta noa ki runga

 rawa ki nga rewa, i te huka o te tai;

 a, awatea rawa  atu, pororere ana i

 waenganui, takoto atu ana te kei he

 wahi ke, me te pongaiho he wahi ke.

   Tonoa ana te Rata e te Makarini kia

 haere ki te toro. Haere tonu te Raka.

 Rokohanga  atu kua eke anake mai ki

 uta nga  tangata. Korero  ana nga

 heramana, i te ata po ka tae mai nga

 maori, rokohanga mai e pipiri ana ratou

 ki nga niao o ta ratou kaipuke—e mate

 ana  i te hauaitu. Katahi ratou ka

 rerere ki uta, i te hokinga atu o te tai.

 Ko  nga maori hoki ki te rere ki ro te

 wai to to mai ai ki te tu whenua. Nui

 ana ta ratou whakapai ki nga maori o

 reira. Na  konei hoki pea, na  nga

 maori, tetahi wahi i ora ai ratou i te

 wai.

    Katahi ka  mahi aua  maori ki te

 kohikohi, ki te whakaputuputu, i nga

 hanga  pae  ki uta. Ki  hai ratou i

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

whatoro ki nga taonga; engari, i tia-

kina tonutia. Kotahi te waati i kitea

e tetahi o ratou—a, whakahokia  paitia

ana ki te tangata nana. Kotahi poaka

i whakaritea e te Raka kia patua, hei

kai ma  ratou—he  mate kai hoki no

ratou i  te roa o ta ratou  mahinga.

Tokorua  nga tangata o ratou i whaka-

ritea e te Raka hei Katipa—hei  kai

tiaki i nga taonga. Ka  mutu, hoki

ana mai te Raka ki Nepia nei. Muri

iho ka  tuhi atu e te Makarini tana

pukapuka  kia ratou, kia kaha ratou ki

te mahi i ta ratou mahi totika.

   Heoi he tikanga aroha tenei na nga

tangata. Kia penei ano hoki te tangata.

Mehemea  i haere anake te whakaaro o

nga; iwi maori o te Motu nei i runga i

tenei ritenga, penei, kua kore ano te

 kino e kitea.

   E wha te kau pauna moni e hoatu

 ana ki aua tangata o Petane, e nga

 pakeha ia ia te ritenga mo taua kai-

 puke, hei utu mo ta ratou mahi ki te

 kohikohi i nga taonga e pae ana ki uta.

   Ko te nuinga o nga taonga, o runga

 o taua kaipuke, kua riro noa mai ki

 uta ki te  Whataapuka; ko  etahi, i

 runga tonu atu ano i te kaipuke. He

 koura (wahie nei) i runga, 150 tana.

 Kei te one tena e paepae noa ana.

   No  te ahiahi o taua ra (te Manei)

 akihanatia ana taua kaipuke, i a ia e

 takoto nei ano, ona haika, ona meka-

 meka, ona taura, ona aha atu; na Teoti

 karu mowhiti i hoko, kotahi rau te kau

 ma  whitu pauna (€117)  i utua ai.

 Tena pea e tapatapahia hei wahie hoko

 ki te taone nei.

   Ka mutu, he mate nui pea tenei mo

 tenei kainga. Katahi pea ka matakuria

 e te kaipuke nunui. He kore whanga

 pai hoki hei tunga mo taua tu kaipuke.





 NGA RONGO, ME NGA AHA

          NOAIHO O KONEI.

   TUTUTANGA. —I   te parairei, te 19 o

 nga ra, tokorua nga hoia haurangi e

kakari ana i te taone nei (i te kawenga

 a tona kai) ki tetahi hoa a Henare te

 Apatari, o te Wairoa mai. Kitea ana e

 te Makarini, raua ko te Whitimoa, ki

 atu  ana Ma  mauria ki  te whare

 herehere; a, haere atu ana i nga pakeha

 te mau atu.



    No te taitei te 18 o nga ra ka tae

  mai a Henare te. Apatari o te Wairoa ki

  Nepia nei, ratou ko ona hoa. Tae ana

  kia te Hupariteneti korerorero  ai—a,

  no te  hatarei haere atu ana ki Pa-

  whakaairo kia Tareha ma.



    Ko Karaitiana ma, ratou ko ona hoa,

  kua hokimai i Ngatiruanui. I haere

  kia kite i nga  tangata  o reira, ki te

  korero hoki ki nga he o ia whenua.

  Mea ake whakaturia ai he peeke, ki

Nepia nei, hei whakaputuputunga mo

nga moni a te pakeha, a te maori hoki.

ki te pai ratou. Ahakoa, moni  iti,

moni rahi, he pai anake te kawe ki

reira takoto ai. Tera ano e whai koha

nga moni e kawea ana ki reira.





I TERA nupepa ki ana e matou toko-

waru nga tupapaku i kitea i muri iho

i te riringa, i te tekau ma waru 18 o

nga ra o Mei, i te taha tonga o Tatara-

imaka—a, tanumia iho ana e te pakeha.

   Ko nga korero ano ia i tae mai kia

matou i tera takiwa, no Poneke mai;

otira, no muri iho ka rongo matou kia

 te Whitimoa  (te tangata mai o reira)

 tokorua tonu ia nga mea i mate ki reira

 —heoi, he whakatika atu tenei kia tika.

   No te 16 o nga ra o te marama nei

 ka u mai te tirua Taamu Paata; i rere

 mai i Poneke. Kotahi tonu te kupu

 hou mai o Taranaki; ara, e ki ana no

 muri iho i te tukunga mai o era korero

 (o te rua te kau ma wha 24 i mate ra)

 no muri iho ka kitea ano e te Pakeha

 etahi tupapaku maha noa atu—huihui

 ki nga mea tuatahi ka tae ki te 50 ki

 te 60 atu. Heoi ra, mana e tika enei

 korero, mana e he.



   He kupu atu tenei ki o matou hoa

 maori me ka haere mai ratou ki te taone

 nei. E kitekite tonu ana matou i eta-

 hi maori e rere hianga ana irunga i te

 hoiho i nga rori o te taone nei. Mea

 ake mate  tetahi tangata i tenei mahi.

 Ko  te tuponotanga akuanei ki te tama-

 riki i te rori, e kore e kaha te rere ki

 tahaki, a, ka mate. Tetahi, he rangi

 kino, awha nei, pati ake ana te paru-

 paru ki runga ki nga kahu o te tanga-

 ta i te kaha o te takahanga o te hoiho.

 Ko  tenei mahi e whakahengia ana e te

 Ture—ko   te pakeha e pena ana i te

  taone ka hopokia, ka meatia kia utu ia;

  ara, ka whainetia.

    Ko tenei kua oti nei te whakaputa i

  te kupu kia koutou, heoi, e mea ana

 matou tena ano koutou e whakaaro mo

  muri iho.





        TE    WAIROA.

  I TE Wairoa e huhua ana nga pakake e

  whakakitekite mai ana—erua nga mea

 kua mate mai. Ko  etahi o nga maori

  o reira, o te Mahia hoki, e ki ana kia

  tahuri ratou ki te patu wera i tenei ho-

  toke.

    Ko te Pihopa kua tae kireira, ki te

  Wairoa; e haere ana ki te toro i nga

  kainga maori katoa o kona. Ko te Ra-

  tapu kua hori atu nei, te ra i whakari-

  tea kia whakatuwheratia te whare ka-

                TE WAKA MAORI O AHURIRI.

rakia o nga maori i te Wairoa; ara, kia

timatatia e ia te karakia ki reira.

  He  koanga ngakau mo. nga tangata

o tena kainga te hokinga mai o ta ra-

tou Minita o mua, a te Hemara, ki

reira noho ai ano—te kanohi o nga mea

kua mate. He  tangata whakairi hoki

ia i tona whakaaro ki runga ki nga ma-

hi o  te whakapono, o te aroha, o te

atawhai. Pouri ana nga tangata wha-

kapono  i tona haerenga; katahi ka

marama  ake i tona hokinga mai.

 NGA KAIPUKE       U MAI KI NEPIA





 Hune 16—Te Taamu  Paata, (Storm Bird), he ti-

   ma, 105 tana, no Weretana, no Rangiwhakaoma.

   He taonga nga utanga, he kai, he rakau mea

   whakatupu nei. Ko  nga tangata eke mai to-

   korua nga wahine, tokorua nga tamariki, me

   te tane kotahi.

 Hune  16—Te Tarapini, (Dolphin), 40 tana, no

   Akarana  mai. Nga  utanga, he taonga, he

   paraoa, he waina, he raukau  kanikani, he

   wahie.

 Hune  19—Te  Hiti o Merapana, (City of Mel-

   bourne), 177 tana, no Po Hakene mai. E toru

   nga   rewa. Nga  utanga he  waipiro, be

    pia. he ti. he huka, he paraoa, he kanara, he

    rakau whakatupu, he hopi, he tera hoiho, he

    raihi, he taewa, he orani. me nga taonga atu,

    —150 hoki tana koura wahie nei. No te rua

    o nga ra o te marama nei i rere mai ai i Po

    Hakene.



    NGA KAIPUKE RERE ATU I NEPIA.

  Hune  13—Te  Ehita (Esther), 54 tana. I rere ki

    Weretana. Kaore he utanga i runga. He ko-

    hatu whakataumaha anake.

  Hune  19—Te Taamu Paata, 105 tana. I rere ki

    Rangiwhakaoma, Weretana atu. He mea noa

    nga utanga atu. Kaore he tangata i eke atu.

  Hune  19—Te Raparingi (Lapwing), 40 tana. I

     rere ki te takutai. Kaore he utanga atu. engari

    he kohatu whakatauma. Kaore hoki he ta-

     ngata i eke atu.

    MARAMATAKAHAERE.





                HURAE—31 ONA RA.

       A te 1 o nga ra hua ai te Marama.

       A te 16 o nga ra kowhiti ai te Marama.





       1    Wenerei          17    Parairei

       2     Taitei           18     Hatarei

       3    Parairei        19    RATAPU

       4     Hatarei

      5    RATAPU        20    Manei

                           21     Turei

      6     Manei         22    Wenerei

       7     Turei           23     Taitei

       8     Wenerei         24     Parairei

        9     Taitei          25     Hatarei

      10     Parairei        26     RATAPU

      11     Hatarei

      12    RATAPU       27    Manei

                            28     Turei

      13    Manei          29    Wenerei

       14     Tarei           30     Taitei

       15     Wenerei         31    Parairei

        16     Taitei

  TURANGA TERA HOIHO.



E MEA   ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki

nga tangata Maori o Heretaunga kia rongo

mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia nga uta-

utanga tera pai o Ingarani mai. He mea whakarite

mariri e ia kia hangaia mai ano; ehara i te mea

hanga noa. Ko  te ritenga o te utu e ngaware ana.

  Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria

mai ki a ia.

   Heekipiri rori,

    Nepia, Hune 25, 1863.



      PANUITANGA.

 HE    pakeha hoko i nga kai maori nga tangata

       kua  tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara,

 i te witi, i te aha noa.

         Ko te WATA ratou ko KENERE

               ko WATA ano.

   Nepia, 13 Hune, 1863.

        HE   TAONGA.



       Katahi ano ka  tae mai i Ingarani.

                   i, ————

 TENA, kei te Toa a te Hutana, raua ko te

      Eawini, i Nepia nei, nga parakete whanui,

 matotoru rawa—he mea hou tonu mai no rawahi

 mo  te hotoke nei.

                                                £   s. d.

 Nga parakete whero, mo te mea Kotahi... 1 00

 Nga mea ma, mo te mea kotahi...... 15  O

 Nga  mea puru, mo te mea kotahi...... 14  O

 Nga kaawhe, he mea pai rawa—huruhuru

           anake—mo  te mea kotahi... 1 00



    He maha noa atu o etahi taonga atu—he huka,

  he tupeka, he aha, he aha. He  mea ngaware

  anake te hoko.

       Na te HUTANA raua ko te EAWINI.



 Kia  rongo mai Riga tangata Maori.

  E    HOKO  tonu ana au i nga kai Maori katoa, 

        nga Witi, i EGA Hamana, i te Taewa, i te

  aha atu, me ka kawea mai ki te taone nei.

    He huhua noa iho nga taonga, me nga kai Pa-

  keha, kei taku whare e tu ana hei hoko.

                  Na TE HATANA.

    Nepia, Hune 10, 1863.



  HePuutu! HePuutu! HePuutu!

   HEOI     te Whare Puutu  tino pai, tino kaha ra-

         wa, tino ngaware hoki te hoko ko te whare

   o Reatana kei Nepia nei—i tetahi taha o te rori

   i te whare o te Kawanatanga e tu ana.

    Ka, hiahia te tangata ki te hoko Puutu me anga

   ki taua whare hoko ai—ara, ki te whare o

                       REATANA.

     Nepia, Hune 10, 1863.



       PANUITANGA.

    E   MAU   tonu ana te tangata e tu iho nei tona

         ingoa, ki tona mahi whakarite i nga ritenga

   o te Katimauta, mo nga kaipuke u mai, me nga

    kaipuke rere atu—ahakoa, kaipuke pakeha, maori

    ranei.

      He kai hoko hoki ia i nga kai maori katoa, witi

    nei, aha nei, me ka tukua mai ki a ia hei hoko.

                 WIREMU REKENA.

      Nepia, Hune 11, 1863.





    HE mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te

      Haaki  Pei  Herara, ki Nepia, i te Hatarei i

      nga rua wiki katoa—tena rua wiki, tena rua

       wiki.