TE









        "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

  No. 37. ]        NEPIA, HATAREI, NOEMA  19, 1864. [VOL. II.

  HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI

                     MAI.



  TENA  te nupepa, ka riro atu ki a Hori Pota-

  ngaroa.. Me tuku mai nga herengi kotahi tekau,

  kia mau ai te haere o te nupepa ki a ia. Ko tona

  reta mo te hemonga o Wiremu te Potangaroa hei

  tera nupepa puta ai. Engari me  kati tena

   tangata te tuhi mai ki a te Koroneho. Kaore he

  tikanga i a te Koreneho mo tenei nupepa. Me

  tuhi mai ki a Hemi Wuru.

     Tenei nga reta erua a Piripi P. Apatu o Waira-

   rapa kua tae mai. Ekore e puia i tenei nupepa;

   engari pea hei tetahi ka taia ai.

     Tenei nga tangata e tuhi mai nei kia hoatu he

   nupepa ma, ratou. Na, kia rongo ruai koutou, kia

   tae mai nga utu ka hoatu ai—ka kore, he kore

   ano.

     Tena, te nupepa kua riro atu ki a Hamuera

   Tangatakino. Me homai e ia ki a tekau herengi

   inaianei ano kia haere tonu he nupepa ki a ia.

     Ko Karauria Teiwi Rori hoki tetahi e tuhi

   mai ana a te  ano. E ki ana kaore

     atu ki a ia i tenei takiwa. Na,

          ano, Teiwi Rori i te ngaro matou i

 kore V he nupepa i enei takiwa kua



   Koreneno. Aua  mohio ano koe e 

   Koreneho tenei mahi i tuhi kau koe ki a ia. Ka

   koro e tuhia mai nga reta ki a Hemi Wuru apopo

    ake nei, penei ekore e whakahokia atu. Tenei

   o moni te kau herengi kua tae mai.

     lie maha nga reta e tae mai ana ki a matou i

    tenei takiwa. Ekore e taea te whakahoki atu i

    te raruraru.

      He ki atu tenei ki nga tangata kaore ano kia

    utu i ona nupepa o tenei tau e haere nei, kia

   hohoro te utu mai. Koi whakamutua te hoatu

    nupepa ki a ratou.

   E  RUA enei nupepa kua hapa i a matou.

   He  ngaro hoki no matou i te Mahia, i te

   Wairoa hoki, i runga i nga mahi a te Ka-

   wanatanga, ara, i te hoko whenua. Ko

   tenei kua hoki mai nei matou me mahi ano.

   Me  timata nga korero o tenei nupepa i to

   matou  haerenga, i haere ai matou, ki ena

   kainga o Ngatikahungunu, koia enei: —



     No  te Manei, te 17 o nga ra o Oketopa,

   ka eke atu matou ki runga i a te " Reeri

   Paata"; tokotoru matou i haere, ko te

    Makarini, ko Pitiera kai ruri whenua, ko

    te Karini kai whakamaori—ko Pitiera Ko-

    pu o te Wairoa tetahi i haere. No te taenga

    o to matou tima ki te ngutu awa o te Wai-

    roa ka titiro atu matou he tai, te puta hoki

    te poti. Katahi ka rere tonu ki te Mahia,

    ahiahi po rawa atu ka tae matou; katahi

    ka hoe atu ki uta i runga i te poti o te ti-

    ma—u   pai atu ana matou ki uta, te ai he

    tai, te ai he aha. No te unga ki uta ka

    haere etahi o matou ki te whare o Moreti

    (pakeha) noho ai, ko te Makarini i haere

ki te toro atu i a Ihaka Whanga. Roko-

hanga  atu e takoto mate ana taua koro.

 Ko nga tamariki o tera i oho i to matou

 tira; kua, kitea e era te raketi o to matou

 kaipuke, kua rongona nga hoe o te poti, a,

 mahara tonu iho he  taua. Ko  Ihaka

 anake kaore i ohorere. Ki ana tera, kaore

 he ahatanga nana ki a te Kawanatanga e

 e puta atu ai te hoia ki tona kainga. E

 tika ana hoki ua Ihaka. Ki te puta atu he

 hoia ki kona ehara i te tikanga riri e haere

 ai, engari he aroha, hei tangata tonu mona.



   No te Turei, no te 18 o nga ra, ka tae

 mai ki te kainga etahi o nga tangata o

 Ihaka i ona wahi i ngaro ai. No te taenga

 atu o te Makarini kia kite i a ratou, tu ana

 ki runga a Enoka, hei papa ki a Ihaka, ka

 whai ki: —

          

    mai! e te Makarini! Haere mai ! e

  te tangata, o te oranga ! Haere mai

 ki te kainga, ki te Mahia. Homai he taonga

 e kaka moku, he paraoa maku. Ina to

  Mahia, ko ou taonga e homai moku.

        Haere mai e Ma, ki a moe taua;

          Kia horaia atu ki te kahu wahine. '"



   Kai runga ko Ihaka: —

   " Ae, korero ki to taua matua, ki a te Maka-

  rini. "



   No  te 19 o nga ra ka tae mai a te Otene

 Tangihaere i Nukutaurua. Haere tonu mai

  ki te whare o te Moreti, te whare i noho

 ai a te Makarini ma. Katahi ka whai ki: —



    " Haere mai! e te Makarini, haere mai! Aku-

  anei ka mate te whenua i a koe. Riro atu i a

  koe, Nepia; whaia mai e koe Mohaka; mate atu

  tena, i a koe, whaia mai e koe, te Wairoa; ka

  male i a koe tena, whai mai e koe te Mahia. Ka

  tere i a koe ki te Moana akuanei. Ka ai he ko-

  rero mau, ko te whenua; he korero haere mau.



         ' Te riro noa ake ki te kiwi taeki;

          Miria mai to pohe o te Akau kia mate.

         Omanga tima mai mohou, e te Makarini;

          Kai tonu ki te rae ki Mokotahi ra ia.

          Ko au nei te whana atu hei te tiiroa,

         He te kakau whakawhana, ha! aue!'



      ' E! kai kapea atu i te roa o te whenua.

      Tutuki! tutuki! te iho o waka! o waka! paeaka!

       Purua te waha o te tangata whakatinatina ki te

                   riri

       I! I! Paea ana i te aroaro ka whiwhi, hoki ana. '



    " Ina hoki koe e noho na. ka riro i a koe te

  Mahia. "



    Heoi, no  te Taitei, te 20 o nga ra, ka

  oti te korero, riro ana te Mahia   ki te

  Moana. Ko nga utu i karangatia ai e rua

  mano pauna. Kotahi mano, e rima rau i

  tangohia tonutia i reira; ko te rima rau i

  toe hei te otinga o te ruri i te whenua ka

  tangohia ai. Ki atu ana te Makarini ki te

  kitea i roto i te ruritanga e rahi atu ana

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

 taua whenua i tana i whakaaro ai, hei reira

 ia ka hoatu i etahi moni hei apiti ki runga

 ki te rua mano. Kotahi te kaipuke i wha-

 kaaetia atu e te Makarini ma Ihaka. Ehara

 i te utu o te whenua taua kaipuke, engari

 he aroha; he mea hoatu noa hei whakaea

 i tona mate i hoko nei tera i te kaipuke i

 muamua  atu nei, riro mai he mea pirau, a,

 ngaro tonu iho hoki ona moni i reira. Te-

 tahi he mihi tou atu ki te whakaaro pai a

 Ihaka i a ia e noho ake nei. Mea noa ki a

 ia nga iwi tutu kia tahuri ia ki tona Kingi,

 kauaka hoki; ki noa atu, "mea ake koe

 hangarautia e o hoa pakeha; mea ake koe

 whakataurerekatia"; hei aha ki a Ihaka

 ena korero parau ? Ko te pakeha tonu hei

 hoa mona, ko te pakeha tonu hei hoa mona.

 Tana whakahoki atu ki a ratou: —"Kaore

 au i mate i te pakeha; i mate au i a Wai-

 kato. "  Na, ko ta te pakeha whakakuare

 tena i a Ihaka, ko te kaipuke kua hoatu

 nei e te Makarini; ko tona Kai-whakawa-

 tanga hoki, kua tu ia hei Kai-whakawa. Me-

 hemea i rite tonu nga rangatira maori katoa

 ki a Ihaka, tona whakaaro ki te whakapo-

 no, ki te ata noho, penei, kua kore rawa he

 kino o to taua moutere. E whakaritea ana

 kia hangaia houtia i Akarana taua kaipuke

 ma Ihaka.

. Koa katoa ana nga tangata o te Mahia

 ki te pakeha hei noho i tona kainga; hei

 homai i nga mahi pakeha, i nga aha noa

 atu—e  hanga  ana kua hoha ratou ki te

 noho mokemoke  ko ratou anake i reira.

    Ko te waiata tenei a Rihimona Manukiri

 i taua ra i riro ai te whenua: —

       " Ka wehe te hiahia i o maua, moenga

       Homai, me whakake ki nga whare" nonohi

        I wheo ake ai ko te wehi o te ngutu

       Ka whana au ka whaki kia rongo koutou.

       " Ka pa ianei he tau e hokimai te tau o Waikato

       E tama ma e, tikina ake ra

        Te ahi a te tipua, tinia kia mate

        Kia hoki tu mai te makau ki au.

       " Ekore e hoki mai, kai te tauawhaitia

        E Hinearangi ki te pu o te tonga.

        E whae ma e, i kurua Otaroa

        Naku i whakaangi, ka moe i te hau nei. "



    Heoi, no te otinga o nga korero ka haere

  etahi o matou ki te matakitaki haere ki tera

 taha, ki Nukutaurua. Haere ana matou

  ka tae ki Oraka; haere tonu, ka tae ki

  Kai Uku—he pa tawhito i runga i te hiwi i

  te taha moana. Ko te kainga tenei i mate

  a Ngatikahungunu i a Waikato. Haere

  mai ana nga taua o Waikato i taua takiwa

  ma te ara i Taupo; he ngaki utu mo te

  matenga o  te Arawai—he   rangatira no

  ratou. Ko  tetahi tohu, nana a te Pakake

  i patu—te riringa i mau ai a te Moananui,

  a Karaitiana, a Tiaki Tai, a te Hapuku

  hoki. Engari tenei a te Kapuku i puta i

 te huarahi, hoki ana  mai ki te kainga.

  Haere tonu taua tohu ra ka tae ki te Wai-

  roa, hei reira ka hui ki tetahi taua o Wai-

  kato, ka haere katoa ki te patu i te iwi o

  Ngarangimataeo. Ko  te nuinga o nga

  tangata o te Wairoa kua rupeke ki Kai

  Uku  noho mai ai. Te mea i noho ai a

  Ngarangimataeo  i te Wairoa, he ki na te-

  tahi tohunga, ko Mohaka te ingoa, hei kai

ma te kuri a Waikato e haere mai na. Na

konei ka noho  tonu te iwi o Ngarangi-

mateo. Heoi, no te taenga atu o te taua,

te pono te ki a te tohunga " he kai ma te

kuri o Waikato"; engari ko nga tangata o

Ngarangimataeo i pau i te kuri—te kuri e

ngau nei ano i te tangata i tenei takiwa o

te pakehatanga, o te pai. He nui ano nga

tangata i puta, he nui ano nga mea i mate.

Ko  Ngarangimataeo ano tetahi i puta. Ka

mutu, haere tona te taua nei ka tae ki Kai

Uku; katahi ka noho iho i reira. Hui

katoa pea nga tangata o ro pa ka tae ki te

rua mano. Ko Puhara  nei ano tetahi i

roto i taua pa. He  raumati te takiwa i

awhitia ai te pa. Ko Waikato  i whai pu

katoa; ko tera i ro pa kaore tahi he pu.

Hui katoa pea nga pu e toru te kau; i a

Ngapuhi  anake. Erua nga  marama e

awhitia ana te pa ka mate nga tangata i te

hia kai, ka pau nga kai. Heoi nei ano nga

tangata i whai kai ko nga mea i nga pu;

he mea rongoa marire nga kai ma ratou kia

kaha  ai ratou te riri, kia kaha ai ratou te

 tiaki i te pa. Heoi, noho nei, noho nei,

nawai ra ka tino mate rawa nga tangata i

 te hia kai. Katahi ka tahuri ki te kari i te

 oneone, i te uku, hei kai ma ratou. Karia

 ana, paatatia ana, me te paraoa riripi e

mahia  ana i tenei takiwa. E  kiia ana he

pakeha, ko Teone te ingoa, i roto i te taua

 o Waikato. Haere  ai ano taua pakeha ki

 roto ki te pa korerorero ai ki nga tangata.

 Ko etahi hoki o nga rangatira o Waikato i

 haere ano ki ro pa ki te patipati i  Wera,

 (rangatira o Ngapuhi) kia pute mai ki

 waho; kaore hoki i rongo taua tangata—

 noho tonu ki ro pa, (he tika hoki u ana).

 Ko etahi o nga tangata i mea kia patua aua

 rangatira taware o Waikato; na te Wera i

 riri. He whakaaro tika rawa tenei na te

 Wera. Heoi, nawai ra i noho te taua,

 nawai ra i noho, ka hoha hoki pea, ka

 whati i te po—he mea hoki kua matemate

 etahi o ratou i nga pu o tera i ro pa. Te

 aonga ake o  te ra ka puta  nga tanga-

 ta o  te pa   ki waho, ka  taea nga

 kumara  hei kai ma ratou, katahi ka ora.

 No muri iho, no tenei takiwa o te Kingi-

 tanga, ka ki nga maori Kuini o reira; —" He

 paruparu ta Waikato  homaitanga; ta te

 Kuini, he paraoa. " Ko Hauiti, ko Rongo-

 whakaata, nga iwi o te Kani o Takirau, i

 haere mai ki te whakaora i nga tangata o

 ro pa, mate ana hoki i a Waikato: patua

 haeretia ana i te one, mate ana e rua rau

 pea nga tangata—ko te Kani o Takirau ano

 i puta, i awhitia e ona tangata i puta ai.

 Muri tonu iho i tenei riringa ka puta mai

 te pakeha, ka whai pu hoki a Ngatika-

 hungunu—ka  ea hoki ona matenga.

   Ko  te Waiata tenei i waiatatia mo Kai

 Uku; —

     Ka mana ra ia whiti ra runga;

     Ka he ra ia te poke a te kuri.

     Taria iara kia homai, ka taka i to moana,

     Ka pike ana ko te Uruti;

     Tana taunga atu ko roto iara o te Ahi Kuku.

     Ka tu ra Paiaka i tu o te kaikai;

     Taupoke ra Rongowhakaata—e pai ana ra e kui.

     He ngutu ngangahau na to tungane na Tipoki i te

         awatea.

                TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

   Taria iara kia homai; ka kaha a te Wera.

   Ki te whakahoki i nga kirikiri o Kawhia—oti tonu

        atu.

  Na, haere tonu matou, tae ki Waipapa,

nga takahanga o Rongokako—he  tupuna

no Ngatikahungunu. Takahi haere tonu

taua tangata i te takutai e ki ana, tau ki

tenei kurae tau ki tenei kurae, tae mai ki

Waipapa, katahi ka noho ki te inu i te wai,

muri  iho ka  haere tonu i tona huarahi.

Taukiri koe ! nga korero o mua ! Haere

tonu matou, tae ki Whangawehi. Katahi

ka tirotiro noa ki tena kainga, a, ka hoki

mai ki te Mahia, ki a te Makarini; ko tera

hoki i noho—ko matou anake i haere ki te

matakitaki noa i te whenua, i nga tangata.

  No  te Parairei ka tae mai a Ihaka Ma-

kahue me ona tangata, i haere mai i Nuku-

taurau ki te korero i te wahi i a ratou o te

whenua  kua riro i te Kawanatanga. Ka

rite tonu i a te Makarini tena korero. No

muri iho ka puta te ki a nga tangata kia

hokona tetahi whenua i Nukutaurua ki a

te Kuini. Whakaae  ana te Makarini ki a

ratou korero; ki atu  ana, waiho  kia tae.

atu he kai ruri i te whenua, kia mohiotia

te rahinga ka korero ia ki a ratou.

   Heoi nga korero o te Mahia; no te Ma-

nei ka whakatika matou ka haere ki Nuha-

ka. Kei tera nupepa korerotia ai te roanga

o tenei korero.

        OMARUTAIRI



No  tua i te wiki nei ka hui mai a Hori Nia

 Nia, ma, mo te Whatuiapiti, me  Ngaitahu.

 ki Nepia runanga ai mo te kainga kua

 tukua Hori, raua ko Hineipaketia, ki a te

 Makarini i era tau. Ka rua nga ra e ru-

 nanga ana i te aroaro o te Makarini ma;

 otira, kaore i ata oti, kai te tarewa noa.

 Engari e meatia ana kia whakaotia apopo

 ake nei.





KO TE TUKUNGA O TAMAIWAHO I TE

   OMARUTAIRI KI NGA TUPUNA O

 HINEIPAKETIA, O HORI NIA NIA, O ETA-

             HI ATU.

 HE whakamaoritanga tenei i te korero o te kai a

 te Rehunga raua ko te Manawakawa i tukua iho

 ai e Tamaiwaho te whenua ki a te Rehunga raua

 ko te Manawakawa, koia tenei tona whakamaori-

 tanga.

   Na Tamaiwaho ano te kinga mai ki a te Raru-

 raru, raua ko Apohia, —" Haere ki to korua tua-

 kana, ki a te Rehunga, maku tetahi kumara. "

 Hoatu ana e te Rehunga e wha nga kete. Wahia

 iho aua kete e wha, ka waru nga kete o roto—

 katahi ka hoki. Ka tae atu ki a Tamaiwaho ka

 kainga; ka whakatauaki a Tamaiwaho i reira:

 " Nga kai a taku hoa. Ko Heretaunga te kainga,

 ko te Rehunga te tangata; he kumara tana kai,

 he tuna. Me au hoki, ko Tamaiwaho te tangata,

 ko te Tuatua te kainga, ko Otawhao; ko tona

 kai he kereru, he kiore, ki etahi tau he whinau te

 kai. " Ka noho, muri iho ka kite a Tamaiwaho

 i nga kai o tona kainga, i te manu; i te kiore, i

 te whinau. Katahi ano ka utua mai nga kete

 kumara e waru, e toru te kau te kai a Tamai-

 waho, he  kereru, he kiore, he whinau nga kai,

 Katahi ano ka ki mai a Tamaiwaho ki. a te

 Raruraru ano raua ko Apohia, he tuarua tenei no

 nga kinga mai a Tamaiwaho; —" Haere ki taku

 hoa, ki a te Rehunga, kati hoki tenei kai ana te

 kumara, engari me waru mai e ia ki te kao. kia

 kite hoki au i tena kai. " Katahi ka tae mai te

  kupu ra ki a te Rehunga: katahi ka mahia ki te

  waru he kumara hei whakarite i taua kupu a

  Tamaiwaho, Mahia ake nga kao e wha rau nga

  kete; katahi ka kawea atu ka mahora ana ko

  Puoka, (ho kainga kei te Takapau). No te ma-

  horatanga katahi ka whakawhitia aua kete e wha

  rau, a. oti ana te whakatihi ka whitu te kau nga

  kete—whakarerea  iho nga kinaki, e wha nga

  kakahu. Ko ona ingoa o aua kakahu, erua kei te

  mohio nei i a au, erua hoki kua wareware—ko

  Mangapahekeheke   tetahi, ko te Irimotumotu

  tetahi. Akuanei, kei  te karakia maoritanga,

  ara, te whakatakapautanga i taua kai, kia ngaro

  tonu atu ai ki a Tamaiwaho, kia kore e utua mai

  hoki, katahi ka kiia te ingoa e karangatia nei,

  " ko te Takapau o te kai a te Rehunga raua ko te

  Manawakawa. "  Ona haka o te tapaenga atu i

  nga whakatihi e whitu te kau; —

      A, tonoa! tonoa kia utua! Akuanei tonoa kia utua

          apopo.

      Koi he koe o nga rangi ki tua; ka riro au i te korero

           rau e, a!

    Ko  tetahi o aua ngari kei te ngaro ake. Heoi-

  ano, ngaro tonu iho taua kai, tau noa, tau noa;

  ka tau te pouri ki a Tamaiwaho mo te kai a te

  Rehunga raua ko te Manawakawa, ka utua mai

  e Tamaiwaho ko te whenua tonu, ko nga tangata

  hoki. Ho mea hoki kaore e kitea ana e Tamai-

  waho  he kai. hei utu i te kai a te Rehunga.

  Ehara i te mea poka noa atu; na Tamaiwaho

  ano i ki mai; —" Haere ki nga tangata na. kia

  haere mai ki au nei, ina tona kainga. " Katahi

  ka whakatika a te Rehunga, raua ko te Mana-

  wakawa, ka pike aua ko Kai Manawa, ka makere

  ki te Ahi Koura a Kiriwai, ka whiti i Maharakeke

  ka haere i te parae, kei nga kahika ka whiti ki

  te parae ki Omarutairi, ka ngaro ana ki te nga-

   herehere ko te Rakehau. Peke ake ana  a te

  Rangiwaea a Karaka, ka iri nga taiaha. Peke

  ake ana a Maru ka karia te Whakaumu, ka ta-

  paia te ingoa o taua Whakaumu ko Hikataniwha

   —riro tonu ake i a Maru. Reia ake ana e Karaka

   ano, e te Kekehu (hei tipuna ki a te Uranga, a te

   Kekehu) ka iri nga taiaha ki te putanga i te

   Waimanu ki Putaeore. Katahi ka peke atu a

   Whakainga, ka rere nga taiaha a te Kekehu, ka

   riro ano i a Whakainga te kainga—te tipuna o

   Ereatana te Kuru. Kaore he kainga i riro i to

  te Uranga tupuna, i a te Kekehu. Mauria ana

  mai e te Rehunga ko Puoka; peke ana mai a te

  Haemata ko Kahukura; peke ake ana a Parikoau

  ko Omarutairi—ka mutu  nga kainga i a te Re-

  hunga. Ka riro i tetahi, i a te Manawakawa, a

  Whenua  Hou, te Kahakaha, te Rakehou, ko

   Rangitoto, ka reia ka noho ana ko te Pakaroa.

   No te nohoanga ki reira o te Rehunga raua ko te

  Manawakawa katahi ka ki mai a Tamaiwaho ki

   a te Rehunga; —" Akuanei riro ai taku kainga i

   te wharau nui e tu mai ra. " Ka  ki atu a te

   Rehunga,; —" He aha koa; e pai ana—riro i reira

   ko a au ano. " Katahi ka ui atu a te Rehunga; —

   " Kowai te ahi e ka mai ra ?"—ka ki atu a Ta-

   maiwaho: —"Ehara, he huruhuru no o taua

   waewae. Ki te ai o te kai ka puta mai ki a koe;

   ki te kore, waiho i kona noho ai. " Katahi ka

   taunatia e te Rehunga a Kauaeapunoa mona.

   Katahi ka utua e te Angiangi taua taunaha a te

   Rehunga; —" Ehara tana i Kauaeapunoa; ko

   Kauae karia ona e te patu. " Ka  hapainga

   atu a te Rehunga, raua ko te Manawakawa, tu-

   taki tonu a te Angiangi i te hokohitu o te Re-

   hunga, mauria tonutia atu, turakina tonutia hei

   arawhata; rupeke rawa ake te hokohitu ra ki

   tetahi taha o te awa ka pakaru to hamiti ki waho;

   ka mate hoki te tinana o te Angiangi. Katahi

   ka hapainga ki Pariwharariki, ki o te Whaka-

   wehi; tae rawa atu ki te kainga ko nga wahine

   anake e noho ana; ka tono te tangata; ka tae

   mai a te Whakawehi, ka whai korero; ui tonu

   mai ki a te Rehunga; —" I haere mai koe ki te

   aha ?" Ki tonu atu a te Rehunga; —" I haere

   mai au ki o kainga moku. " Ka utua mai e te

   Whakawehi; —"  Tahuri atu ki te Riu o Tamaki;

   ehara, he moenga huka a konei. Ka mutu nano

   nga puke whakahoro, ka mahue atu na i a koe,

   ko Paeroa tena, ko Whatukura tena, ko Rangi-

   katea tena, ko te Horearua tena, ko te Umu o.

   Pua tena, ko Rangitoto tena. " Ka mutu nga

!  hiwi, ka tuhia katoatia puta noa ki Otawhao, tae

                TE WAKA  MAORI  O AHURIRI.

noa mai ki te parae ki Omarutairi; kaore he

wahi i puare i a te Rehunga raua ko te Manawa-

kawa.

  Koia e aranga ana ko Taumata Whakatangi, ko

Oauau, o te Rehunga. Ka bold mai, ka noho ana

ko Ngamahanga; numia tonutia ka puta ki Ora-

kaiatai. Ka  tutaki ano i reira ki te hoa o te

Angiangi, ki a Rurutamakura. Katahi ka hoatu

e te Rehunga te patu ki ana toa. ki a te Rangi-

waea, ka hoatu ke e ia ki a Pikitia, hoatu ke ki

a te Rangikiangahoa. hoatu ke ki a te Patu Kiato,

hoatu ke ki a Taringa, penei tonu te ritenga o

ana toa—a. ora tonu iho taua tangata, a Ruruta-

makura. Haere ana ratou, tae aua ki Waiatai,

ki te kainga i a Hokia; ki ana mai: — '• He aha

te take i tae mai ai koutou ?" Ka ki atu a te

Rehunga: —" I hara tuai a au ki o kainga moku. "

Ki tonu mai a Hokia: —" Naumai, e hoki! Heoi

nano nga kainga ko Makotuku. puta noa ki Ka-

hianui, Kahotea, te Tuatua, te Pakaroa. " Wha-

katika ana a Pikitia, a te Rangikiangahoa. haere

 ana tahi i Mangapahekeheke, haere ana tahi i te

 Papatu: ka  pono atu ko te tangata nona te

kainga, ko Manuhiri. Ki tonu atu a te Rangi-

kiangahoa: —" Whakatika ki runga; waiho te

 kainga moku. " Ki tonu mai a Manuhiri; —" E

 noho noa ana au i toku kainga; ka pa ra pea ko

 te kakahu kia homai moku, katahi au ka haere. "

 Mau tonu hoki a te Rangikiangahoa, hoatu ana

 te kakahu, riro ana mai te whenua. ' Na ko te

 otinga tenei o te whenua ki a te Rehunga raua

 ko Manawakawa; ki a raua toa hoki, ki a Ta-

 ringa, ki a te Rangikiangahoa, ki etahi atu.





 HE WHARANGI TUWHERA  MA  NGA

         NOA TUHI MAI



 KI A TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI.

 E TA. —He  mea atu tenei ki a koe kia tuhia e koe

 ki te nupepa aku korero mo te tukunga o Maru-

 tairi ki a Hori Nia Nia raua ko Hineipaketia.

   Na. ko nga tangata nana i tuku, ko te Paratene

 to Akonga, ko Hemi to Urunga, ko Oriwia, ko te

 Matenga, ko te Tahana Tahito. Ko te Runanga

 nana i mahi taua whenua, ko to matou runanga;

 ara, ko te Runanga o te Whatuiapiti. Ka runa-

 ngatia, katahi ka tu mai a te Paratene ki runga,

 ka ki mai: —" E te runanga; ka tukua atu e au

 te whenua ki a koutou, ma koutou e tuku atu ki

 a Hori raua ko tona tuahine. Engari me kai

 raua i aku huruhuru: kaua te whenua. Otira.

 kei a raua te ritenga; ki te pupuri mai, e pai ana;

 ki te hoko atu e pai ana—kei a raua te ritenga. "

 Katahi au, a Renata, ka tu atu ki runga: ka

 tango ahau ki toku pakete akitiwha. ka horaia

 atu ki o ratou aroaro. Ka mau a te Paratene ka

 ao mai i te oneone ki roto i taua akitiwha. Ka

 haere matou ki te hoatu i taua oneone ki a Hori

 raua ko Hineipaketia. Matou i haere ki te kawe,

 ko Rota, ko Tamati, ko Hemi, ko Rapata, ko

 Renata, ko Morena  hoki tetahi. Otiia ko te

 Runanga katoa ka hoatu i taua oneone ki a Hori

 raua ko Hineipaketia. Ka motu  atu ki o raua

 ringa, katahi ka whakamaoritia atu ki a raua te

  ritenga o te korero a te Paratene e mau iho i

 runga ake nei. Katahi ka whakahokia mai e

 Hori raua ko Hineipaketia; —" Kaore maua e kai

 i ona huruhuru; ta maua i pai ai ko te whenua

  tonu. " Heoiano, noho ana a Hori i runga i te

  tukunga mai a te Paratene ratou ko Ngaitahu i

  taua whenua ki a raua—tango tonu iho raua ki

  te whenua, tukua tonutia atu ki a te Makarini.

                  Na RENATA HAPUKU.





                   Patangata, Oketopa 26. 1864.

 KI A HEMI WURU.

    E hoa tukua atu taku reta ki te Waka Maori

  kia rongo mai o taua hoa pakeha, maori hoki.

  Kotahi te pakeha i mate ki roto ki te wai. ki

  Tukituki. No te 14 o nga ra o Oketopa i haere

  mai ai i Waipaoa, a, mate iho ki te wai i taua ra

  ano. Ko te hoiho i u ki uta; ko ia i makere ki

  te wai, ngaro tonu iho i ta te waipuke tana tami-

  nga. Ko nga tangata nana i kite atu i te matenga

  tokorua. Te roa o te wahi i kite atu ai raua ko-

  tahi maero me te hawhe. No to raua kitenga atu

ka ngaro te pakeha ra ka haere mai tetahi o raua

ki a au, ki a Renata: ka korero mai kua mate te

pakeha ki te wai. Katahi au ka ki atu me hoatu

tatau ki te kimi. Ka haere matou ki te kimi i

taua ra ano; kore noa iho e kitea. Ka tonoa atu

e au taku taina ki te tiki i te hoiho. I te 16 o nga

ra ka tonoa e au toku taina ki te whakahaere i

taua hoiho ki Waipaoa kia mohiotia ai taua pa-

keha. Te taenga atu ki reira kua kite mai te

rangatira o te whare humeke, ka ui mai ki te ta-

ngata o taua hoiho; ka ki atu kua mate ki te

wai. Ka pouri taua tangata mo tana tangata.

Heoi, ka waiho atu te hoiho. Ka ki mai kia ki-

mihia taua pakeha; ka kitea, ko te pahi e wha-

kahoki atu ki a ia; nga moni kei roto e £21. Ka

nui te kimi—ka kimi ki hea i ta te waipuke tana

taminga. Na, e hoa e hiahia ana au ki a utua

taku mahi ki te rima pauna. Ka kore hoki ianei

e kitea e au, me pehea? Huatu kitea me utu;

ngaro, me utu.

             Na RENATA RANGIATAHUA.





HE RETA TENEI NA TE POIHIPI KI A TE

             POKIHA.

                 Waipapa, Noema  2, 1864

KI A TE POKIHA, —

   E hoa tena koe. Tenei ta matou kupu ki a

 koe. He whenua tenei ka tukua atu e matou ki

 a koe. He whenua hoko na matou, me hoko ki

 te moni. Ko  nga utu mo taua whenua kua

 whakahuatia e matou, ara, e te iwi katoa, e whitu

 mano e rima rau. Ko taua whenua he whenua

 nui noa atu; ho whenua pai ki ta matou wha-

 kaaro. Me puta tonu mai te moni inaianei. Ko

 nga tangata nana i tuku tenei whenua ki a matou

 hei kawe mai ki a koe, kotahi rau e rima te kau

 tangata. Kai rapurapu koe. Kaore be tangata

 hei whakahe mai mo tenei whenua i muri i a

 matou; kore rawa atu.

   Na, tenei te wahi e tautohetohetia ana e matou

 ko Ngatikahuhunu, ko te whenua kua hokoa e

 ratou ki te moni. Engari koa, ko taua whenua

 i hokoa nei e ratou, no matou, no ratou. Engari

 ko matou kaore ano ki a kai i te moni o tana

 whenua kua hokoa nei e ratou. Ta matou moni

 i whakarite ai mo taua whenua e toru rau pauna.

 Heoi ano

              Na PAORA MATENGA

             Na PAOKA HAPI

               Na te POIHIPI TUKAIRANGI.





      PANUITANGA.

 KUA    TAHAETIA, kua HAERE  KE ranei,

        tetahi hoiho uwha; e rua nga tau o taua

 hoiho, kaore he parani, ko te ahua he whero; ko

 te tu, he kaha uaua nei te tu. Te kitenga whaka-

 mutunga  nei i kitea ki Otaia, he mutu rakau i

 runga atu o Waipukurau. Ka  riro i te tangata

 mana e whakahoki mai e rua nga pauna moni. Ki

 te kitea i te tangata e haere ana i muri i tenei pa-

 nuitanga ka whakawakia taua tangata, ka tukuna

 te taumahatanga o te Ture ki runga ki a ia.

              Na HENARE RATA,

                             O Waipukurau.

    Oketopa 2-4 nga ra.







          He Panuitanga.

 KO    NIKORA  NGARANGI  e ki ana kua

        ngaro tona hoiho i Petane i te 29 o nga ra

  o Hepetema 1864. Te ahua he tame; te huru-

  huru he paka tu a pouri nei; kaore i teitei taua

  hoiho—he  hakahaka marire; he tongi ma kei te

  rae; he mea hutihuti te waero; kaore he parani.

  Kotahi pauna e rima herengi ki te tangata mana

  whaka aatu, mana ranei e kawe mai ki Purimu.





    Ihaia  Hutana  (a Half-caste) is prepared to

  break in horses. His charges are from £3 to £5.

   Any  person  requiring his  services will please

  apply to him at Waipukurau.

                TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

  TE ORANGA MO TE WAEWAE.



HE    panui atu tenei ki aku hoa maori kia mohio

      ratou ko taku whare tawhito, hoko puutu

nei, i tetahi taha o te rori i te Whare Kawanatanga,

kua tukitukia, kua hangaia houtia. Inainei kua

ahua hou taua whare; koi he te tangata haere mai,

he whare tangata ke.

  Katahi ano ka u mai aku pouaka puutu maha.

He puutu tane, he puutu wahine, he puutu tama-

riki—ahua ke etahi, ahua ke etahi. Ma koutou e

haere mai ki te titiro.

                 Na REATANA,

                             Kai tui puutu.

  Nepia, Noema 16 1864.





      E rima Pauna hei Utu.

KUA     NGARO, kua tahaetia ranei ratou ko

       etahi atu i. a Oketopa kua hori nei, tetahi

KAU  RAHOPOKA., he whero te kara; ko te

parani kei te papa  Tetahi Ke KAU RAHO-

POKA   ano; he whero, kotingotingo ma nei e uru

ana ki roto ki te whero; ko te ihu me nga taringa

he tu a pouri; ko te parani kei te kaokao katau 

—kua  whakamahia taua rua. Ka hoatu nga pauna

e rima ki te tangata mana e whaki mai ki au aua

kau.

                TEONE HAUNGA.

  Waipukurau,

      Hepetema  22, 1864.





  ERUA PAUNA HEI UTU.

 KUA    HAERE   KE  i roto i te taiepa o te

      PAAKA, i te whakawhitianga i ko atu o te

 Awapuni, tetahi HOIHO WHERO; kaore he

 wahi ma; ko te parani kei te pakihiwi, he penei

    Ko  nga moni i runga ake nei ka hoatu ki

 te tangata mana e mau mai taua hoiho ki a te Pa-

 ratiweti, te rangatira o te Peeke i Nepia i runga i

 te rori e anga atu aua ki te Whataapuka.

                Na TAMATI TANA.

   Nepia, Hepetema 28, 1864.





      £3  HEI  UTU.

 KUA   NGARO tetahi KAU UWHA; he pouri

       marama  nei te kara; ko te parani tenei

   kai te paps katau. Tena pea te kuao, me teta-

 hi kau rahopoka, e haere tahi ana i a ia—e rua nga

 tau o te rahopoka, he whero, he ma te ahua. Ka

 hoatu e au nga moni i runga ake nei ki te tangata

 mana e whakahoki mai ki au aua kau. Ki te mea

 ko te rahopoka anake e hoki mai ka hoatu e au kia

 kotahi tonu pauna.

            Na WIREMU ERIHANA,

           O Wharerangi i ko atu o te Puketapu.

   Oketopa 12, 1864.





    KIA   MOHIOTIA.

 TE  rongoa pai mo te waihakihaki mo etahi ma-

• A   haki atu e puta mai ana ki te kiri o te tangata

 kei te taina o te Tanuiha kei Hawheraka.

   Hawheraka, Akuhata 9, 1864.





  TURANGA TERA HOIHO.

  E  MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki

       nga tangata Maori o Heretaunga kia rongo

  mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia nga uta-

  utanga tera pai o Ingarani mai. He mea whakarite

  marire e ia kia hangaia mai ano; ehara i te mea

  hanga noa. Ko  te ritenga o te utu e ngaware ana.

    Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria

  mai ki a ia.

     Heekipiri rori.

KO   WETARIKI   TAROUA  e karanga atu ana

      ki ona hoa kia rongo ratou ki ona hanga

hou tenei katahi ano ka tae mai. Hirake noa ake

te pai o enei hanga i ona hanga katoa o mua iho.

Ko  etahi enei, ara: —



    144 pea Tarautete Katene whakatawakawaka

        nei—he  mea raina katoa

   1000 iari Piwhi, ahua whero nei

    500 iari Paranera, he mea tu ke, he mea tu ke

    100 pea Puutu, he mea Watataita

    144 pea Puutu Wahine

    144 Panikina

    100 Paata paku nei, whai kopani rawa

     30 nga Umu

     30 nga Ti Kera

     30 nga Paata nunui

     50 nga Tiakete kahu huruhuru

      5 pouaka Karaka

  Me  nga Paraire, nga Kara, nga aha atu, mo

nga hoiho to kaata. Ka tata hoki te puta mai

etahi hanga maha noa atu na runga mai i tetahi

kaipuke no Ingarani.

    Kia mahara koutou ki te ingoa, ara: —



        WETARIKI TAROUA,

                               O WAIPUKURAU.





  Kia hohoro mai te tangata hoko, 

                          koi pau

     AKIHANATANGA



I RUAHINE  I TUTAEKURI

            HE HOIHO,



    HE KAU, HE HIPI, HE AHA ATU.

 EHOA     MA, tena au kei te whakatu i taku aki-

       hana, i te Whare Paparikauta i TE PERETI I

 TUTAEKURI i roto i nga marama katoa—ia marama,

 ia marama. He akihana hoko Hoiho, Kau, Hipi,

 Poaka, me etahi atu mea ora; tetahi, be tarutaru

 kai hoiho nei, he kaanga, me nga parau, me nga aha

 noa ahu whenua nei.

   Ko te tangata e whai hoiho ana, aha atu ranei,

 mo te hoko, me pa wawe mai ki a au ki Nepia nei.

   Te utu maku, mo te Kai-hoko akihana, kia ko-

 tahi herengi i roto i te pauna kotahi, me ka riro

 mai; ka rua pauna, kia rua hoki herengi—heoi nei

 ano te utu.

   Te utu mo te nohoanga o te kau, o te hoiho ra-

 nei, i roto i te taiepa i te po kotahi, he hikipene

 mo  te po kotahi. Te tangata pirangi ki te waiho

 tona hoiho, kau ranei, ki roto i te taiepa me pa

 mai ki au, ki te pakeha nana te paparikauta ranei

 i reira ano. Engari, mo  te hoiho, kau ranei,

 kaore e riro, kia rima herengi e homai ki te Kai

 hoko mo te whakaaritanga.



            Na te IENIHI,

                         Kai hoka akihana.





     WHAKARONGO!!

 E  MEA ana a WIREMU RAETEPONE, o

      Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo mai

 ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te Poaka,

  i te aha noa atu hoki a te tangata maori.

   Rupeke katoa nga taonga, me nga kai pakeha.

  kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei hoko.





       PANUITANGA.

  HE    pakeha  hoko i nga kai maori nga tangata

        kua  tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara,

  i te witi, i te aha noa.



          Ko te WATA ratou ko KENERE

               ko WATA  ano.

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

KARANGATIA! KARANGATIA!



TENEI  TE HAERE NEI nga kaipuke taonga

   a te HUTANA raua ko te EAWINI i roto

i nga marama katoa. Heoti nei ano te whare e

uta tika tonu mai ana i Ingarani i te hanga nei

i te Paraikete, na reira hold i iti ai te utu.

  Nga kahu huruhuru o tenei whare mo te hotoke,

he mea uta tonu mai i Kotorani; nga hate, no Ma-

rikena tonu mai hoki. Ko te Tupeka o tenei whare

he hira ke noa ake i to etahi whare te pai—ki

te tangohia i te pauna kotahi ka hoatu noa he

paipa hei puninga.

   Ko nga piwhi e iwa pene, tae ki te 11 pene,

mo  te iari; be kara mau—ki te mea ka whakama-

 tauria tera e hoki tonu mai te tangata ki te hoko.

   Ko nga kai katoa hoki kei konei e takoto ana;

 ko te huka kaore he kirikiri i roto.

   No mua noa atu ano tenei whare, ehara inaianei;

 ehara i te mea tupu ake i te po kotahi me te

 harori te ahua. No konei hoki i ngaware ai te

 hoko; he mohio hoki no  ona  tangata ki ana

 mahi, ki te tango mai i te kahu pai, i tu kahu iti

 te utu o rawahi.

       Na te HUTANA raua ko te EAWINI.





       PANUITANGA.

 KO     aku hanga i taia atu nei au na runga mai i

        te kaipuke i a te NEPIA kua pau tenei te

 hoko—ekore  hoki e toe i te papai o aua hanga.

 Ko  tenei he taonga hou enei kei au i tenei takiwa

 na runga mai i etahi kaipuke maha; ekore o taea

 te tatau. Ko taku karanga ano i mua ra, koia ano

 tena; ka kore te moni i a koutou, ahakoa tena,

 me  haeremai ano koutou ki te matakitaki—tena te

 rangi e kite ai koutou i te moni ka hoki mai ki te

 hoko.

    E hiahia aua au ki te hoko taewa; ma te tanga-

  ta e whai taewa ana e haere mai ki taku whare,

 maku  e hoko.

                       Na te "MATANA.

    WHAKARONGOMAI.





KO    au tenei ko RAWHI, i te toa i tetahi taha

      o te rori i te whare Kawanatanga i Nepia,

kua noho ke ki tetahi whare e tu ana i tetahi taha

o te rori i te toa hou o te HUTANA ma.

  Me haere mai nga maori, me nga manuhiri, puta

mai ki Nepia nei, me haere mai ki taua whare oku

ki te matakitaki i aku hanga hou. Ara, ko nga

Tera wahine, nga Tera tane, nga wipu, nga paraire,

me nga aha noa atu—e wha nga pouaka hou mai

no nga whenua  pakeha e wahia ana e au inaianei.

Tera  hoki nga  Koti  puru, nga Tiakete, nga

Tarautete, nga Hate, nga Ringi, nga Piwhi, me

nga aha noaiho—he mea ngaware anake te utu, he

mea pai anake hoki.

   Haere mai ki te Matakitaki.





TAHUTI MAI! TAHUTI MAI!

 TENEI    nga hanga e makaia noatia ana e au;

    ehara i te tikanga utu ona utu. Ko  nga

 hanga katoa o te pakeha, ina anake kei au—nga

 paraikete, nga hate, nga tarau, nga kahu raumati,

 nga kahu hotoke, nga kai, nga tupeka, nga aha

 noa atu. Ko te ahua, ho pai anake; ko te utu he

 iti noaiho—he  mea hoki naku  kia we te riro, i

 whakaititia ai. Ma koutou e haere mai ki te ti-

 tiro; ahakoa hoko, kore ranei, me haere tonu mai.

                    Na te NOURE

                           Kei Hekipiri Rori.





   RONGOA WHAKAMATE.

 HE     Rongoa Whakamate Kuri kua oti te wha-

        katakoto noa atu ki nga whenua o

              ARIKIHANARA ROI,

                               Ruataniwha.