TE







       "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

No. 38] 39    NEPIA, HATAREI, TIHEMA   10, 1864. [VOL. II

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI

                    MAI.

HE  mea  atu tenei ki nga tangata o Turanga, o

etahi wahi atu hoki, ki te kore e hohoro te tuku

mai i nga moni mo nga nupepa e hoatu ana ki a

ratou, ka whakamutua te hoatu nupepa ki a ratou.

Ma  nga tangata utu anake ano nga nupepa.



I TERA nupepa mutu ana i Waihirere i te

Wairoa te korero o te haerenga o te Maka-

rini—te rironga o te whenua o Paora raua

ko  Kopu. Na  me whakamutua rawatia

taua korero i tenei nupepa.

   I te ata o te 28 o nga ra o taua marama

(Oketopa)  titiro atu ana matou ki te kara o

te Kingi kua ara i runga i tetahi hiwi i ko

atu o te Uhi. Katahi  ka tirohia atu ki te

karahi nga tangata o Kahu e noho ana i te

putake; ko etahi e tu ana, e rarangi ana,

me  te mea e whakahoia ana i a ratou. Ka

takitaro o noho ana ka heke mai ki raro Ki

te raorao pupuhi haere mai ai. Ka mutu,

kaore matou  i kite i te taenga mai ki tera i

ro pa i te Uhi, i a Ngatikurupakiaka—tera

atu pea ana mahi pukana, ana mahi aha

 atu.

   No te 29 o nga ra ka tae mai te tangata

 o waho kia haere te Makarini kia kite i a

 Kahu, kia korerotia nga tikanga mo  te

 whenua i te taha o te Wairoa hei taone.

 Katahi ka whakatika matou ka haere ki Kai

 Rakau. Rokohanga atu e noho ana ko

 Kahu, ko Ngatikurupakiaka, ko Ngatimoe-

 whare, ko Ngatikaingatini, ko Ngatitiakiwai,

 ko Ngatipuku, ko wai tangata atu. Katahi

 ka timata te korero. Tu ana ki runga ko

 te Rohe, o Kahu, he iramutu no Henare te

 Apatari, ka ki; —

   '' Haere mai!, Haere mai! Arahina mai a

 tatou wahine. He  wahine hoki na tatou tenei

 taro a te pakeha, hei whatu kahu mo tatou. Hei

 matua moku tenei tangata a te pakeha. "

   Kai runga ko Apirana, tama na Maihe

 Kai Moana; —

   " Haere mai! Haere mai!   Arahina mai a

 tatou pakeha. Arahina mai ki tenei kainga—ki

 tenei kainga a tatou. Kaore hoki he korero ke

 atu i te mea kua oti i a koutou. Arahina mai hei

 matua mo tatau. Inahoki, nawai ra te tangata i

 whai matua ai, a, kua kore—arahina mai. "

   Kai runga ko Ropitini te Rito; —

   " Haere mai! Haere mai!  Ko te Makarini

 koe—haere  mai ki runga ki tenei wahi, ki konei

 ki runga ki nga ki, ki runga ki taku he e takoto

 nei. Haere mai!  Kaua koe e whakarongo ki

 nga kupu  a te tangata, e ki nei ka titiro atu au

 ki a koe e haere ana ka rere atu ano au ki te

 pupuhi i a koe. He kore he noku kia pena ai au ?

 Inahoki pea he mohiotanga mau ki a koe ka tae

 mai nei—taku  pupuhi i a koe. Ko tenei haere

 mai ki tenei tu o te haere. (Hei konei ka haere

 nga ki a te tangata ra i runga i nga korero a te

Paraone Kai Whakawa mo te kohurutanga i a

Porohiwi; ka mutu ka mea mo. )—Haere mai ki

runga ki nga korero a Ngatikahungunu, ki tau i

whakaaro  ai. Haere mai ki nga tangata o te

Wairoa, mana e korero ki a koe. Mana e korero

i tena korero, mana e ki i tena ki. Mau e ki mai

i tenei ki, kaore au e kite i tena tangata i te

pakeha; kaore au e kite i tena atu, i tena atu.

Ina ia, mo runga i taku he; mau e pena, e pai

ana. Kei a  koe ena ki; heoti ano taku he

whakaae  atu. Ko  tenei, —Haere mai!  Heoi

ano taku korero ki a koutou. "

  Katahi ka tu ko Manuera. Heoti ano

nga korero a tenei ko aua korero nei ano;

ko te pakeha kia haere mai; ko to ratou

mate kohuru i a Porohiwi nei; ko te ma-

temate o nga tangata o mua, ko te mahue

ko  nga tangata pakupaku anake; ko te

pakeha hei tangata. Penei tonu nga ko-

 rero a tenei tangata.

   Katahi ka tu ko Erina Ruatara Onga-

 onga, tamahine na Tiakiwai; —

  " Haere mai! Haere mai! Ko te Makarini

 koe haere mai.

  Ka  pike au, ka pike au ko te Wairangi

   Kia marama  te titiro ki te riu o Kuipaka ka-

        kaka  tuhera,

   He ara haerenga mai no te Koari

  Koi  tae noa te tohu ki a Whakangehe, koi

        tohe rau noa mai.

   Heoi ano taku; mau hoki e titiro ki taku kete

 he kete tuhera.

   Ko  te roanga o te waiata o te wahine

 nei he kino, ekore e taia e matou. Muri

 iho ka tu ko Ihaka Whanga. Te ara o

 ana korero mo runga i te mahi a Waikato

 i mua  ai ki te patu i  nga iwi  o te

 motu, na te pakeha rawa ka ora a Ngati-

 kahungunu. Na Waikato i patu i te Pakake

 tae noa ki Kai Uku, kai ana nga tangata i

 te paruparu—ko ta Waikato whangaitanga

 tena, ko ta te Kuini he paraoa. Ehara i a

 ratou anake te pupuri whenua. I te pupuri

 whenua ano ia i te hokonga o Heretaunga.

 I tae mai ano te Moananui ki a ia i mua

 kia whakakotahitia te whakaaro; me he

 mea i mohio ia i reira ai he whakakotahi

 Kingi penei kua kore ia e haere atu ki to

 ratou runanga i Ahuriri. No muri a He-

 nare te Apatari ka ki mai ki a ia kia piri

 tonu ia ki te Kawanatanga. No konei

 ia ka whakaaro ehara i a Henare te ritenga

                                                                                

 kia tahuri tona iwi (a Kahu) ki a te Kingi,

 ki te pupuri whenua hoki. Katahi ka

 haere ona korero i runga i te matenga o

 Porohiwi, i te Ture hoki; ekore e mutu te

 mamae o te Ture; ki te mahi pena ano ka

 kaha ano te Ture. Muri iho tu ana ko te

 Makarini, ka ki; —

   " E pai ana kia karangatia mai au; e pai ana

 kia korerotia to he. Otira koi mea koutou mo

 ngaro te Ture, Me whakamana ano ra te Ture.

         

Engari ko Porohiwi kua riro, ekore hoki tenei e

taea te whakahoki mai. Otira ko te makutu, he

parau te makutu. I pena hoki o matou tupuna i

te wa o te kuare. He maha oku tangata i mate •

he noaiho i runga i tena ritenga. No muri mai

ka kitea te he o aua whakaaro. Kaore ra aku

kupu  ki a koutou mo te matenga o Porohiwi.

Kei a te Kawana te whakaaro mo ena mea. Ko

ia hoki kei runga ake. Engari koi mahara kou-

 tou tera koutou e tika ki te mahi tonu i tena tu

 mahi—ekore ra koutou e tika. Whakarerea ena

 mahi; kati ano he mate mo koutou ko nga

 mate e ahu mai ana i te Atua. Ko tenei kaua e

 hui mai ena mea ki te korero i haere mai nei

 matou. Engari kia kotahi ta tatou whakaaro.

 Kia mahara koutou ki te ki tawhiti, —' Ko Rau-

 ru tangata tahi. ' Ko te pai, ko te pai. "



   Kai runga ko te Matenga Tukareaha; —

   " Kaore he whakaaro mo tatou. Ko to tatou

 taonga hei homai kahu mo tatou. Kaore he he

 o te tuku, o te pupuri. He ritenga ke tonu ena i

 era takiwa. Ko  tenei me manaaki tatou i te

 pakeha hei taonga mo tatou i tenei takiwa. Mo

 koutou ano ra ia; ko matou nei ka tata te mate

  Ma  koutou hoki e titiro ki te ahua o te tangata

  he mate, he aha. Ka taea te Mahia ki te moana

  kaore hoki he puritanga. Ka tere Taupiri ki te

  moana, ka tere ia wahi, ia wahi. Ma te tangata

  e pupuri i tana wahi, i tana wahi. Ka manu

  tena waka, ka manu tena waka, ka manu ka-

  toa. "

    He  tokomaha nga tangata i korero i

  muri i enei. No te otinga o te korero ka

  karangatia kia hui ano i tua i te Ratapu ki

  te whakarite i nga utu mo te whenua. No

  te Manei  ka tukua ma: e Hipora tetahi

  wahi  whenua  i te taha o  ta  Kopu

  tukunga, i te taha mai ki Waihua. Kara-

  nga ana taua wahine, raua ko tona tungane

  ko Paora te Apatu, kia kotahi ano mano

  pauna mo taua wahi. Ki atu ana te Ma-

  karini me mau  e ia taua wahi, engari kia

  ata tirohia te whenua ka  karangatia nga

   utu.

     No te Turei ka haere atu ano matou ki

  Kai Rakau  kia kite i a Kahu, kia whaka-

  tumautia nga utu mo te whenua. Ko te

   atawhai o taua iwi ki a matou ka nui te

   atawhai. Hangaia rawatia e ratou te whare

   ki te heera kaipuke; wharikitia rawatia te

   papa kai ma  matou i raro iho; haere te

   pikaokao, te poaka, te rohi, te kumara, te

   taewa, te aba noa atu—ma te aha e korero.

   Ko  te kara o te Kuini i runga ake kapa-

   kapa ai i te hau. Mutu ana te kai katahi

   ka korero. Karanga  ana a  Apirana o  

   Kahukuranui kia toru te kau mano pauna

   mo  te wahi e tukua ana e ratou. Ki atu

   ana te Makarini e kore rawa e taea ena

   moni i roto i nga peke katoa, engari tana

   e pai ai kia £800 pauna. Tohe tonu taua

   tangata ra ki tana tikanga. He tokomaha

    nga tangata i korero; otira ekore e taea te

    tuhituhi i nga korero katoa, kia rahi rawa

   he nupepa te pau ai. Engari ko te ki a

   nga tangata katoa o Kahu kia pena tonu 

   he utu mo te kainga, kia £30, 000 ! Ka-

    tahi ka ki atu te Makarini; —

      " E whakaaro ana au ki tenei wahi hui katoa

    e waru rau pea eka. Na e rite ana taku utu e ki

    nei au ki te kotahi pauna mo te eka. Ko te utu

    ia o rawahi ra ano; kaore he whenua o konei kia

    penei te utu. I whakanuia e au te utu mo tenei

    wahi, he rawe ki te taone, he pai no te whenua;

    ahakoa paku he paku pai. E whakaaro ana tenei

    kia rere i te ahiahi nei kia mahue mai o moni i

    muri nei. Ka noho  hei taone i konei ehara i te

    rawa moku anake; he rawa ano ia mo koutou i

roto i nga mahi a te pakeha. Ko te tangata e

pai ana kia tango i tetahi tekihana mana i roto i

te taone pakeha he rawa mona, e pai ana tena.

Ko  Apirana e ki mai na he nui te utu ki au o

tenei whenua me ka hokona ki te pakeha; e tika

ana ano ra, era e rahi ake, otira ka pau tonu ano

hoki i runga ano i te whenua, i te whakapai i te

whenua. "



   No te roanga o te korero ka whakaae te

Makarini kia kotahi mano, e rua rau pauna

mo  te whenua na—hei kupu whakaotinga

 tena nana. Karanga ana a Epiniha o Nga-

 timoewhare kia whakaotia te korero, kia

 tangohia nga moni. Katahi ka whakatika

 mai a Anania ka riri, ka karanga; —



   " He porangi ra pea tou, kia whakaae noa atu

 koe ? Engari waiho atu i a ratou, i a Kahu, to

 ratou korero. Ko  te piihi i au e kore e riro; me

 rite ki taku i whakaae ai i te ra inanahi, kia toru

 te kau mano pauna, katahi ra ano—ko tenei ka

 mau i au te whenua. "

   Kai "runga ko Tiopira Apatari no Ka-

 hu; —

   " Tahuri mai. Ina te korero ma taua kia tomo

 taua ki roto ki nga moni o te Makarini i whaka-

  atu mai nei. "

    Katahi ka tohe i kona taua tokorua, a,

 riri tonu iho. Katahi ka whakatika a Pi-

  riniha, no ratou ano, ka karanga ki te tahi o

  ratou, ki a Epeniha; —

   " Nawai i ki mau au e korero mai ? Ina te

  mana o te whenua kei au. Kaore au e whakarongo

  ki au korero. "

    Heo, ko te ara tonu tenei o tona korero

  —i a ia anake te mana o te whenua, puta

  noa, puta noa, i a ia anake te mana. Ka

  whakaae ia me riro te whenua. Tu ana

  ko Tiopira ano, ka ki; —

    "Taku  ki, ka tu ake nei au ki runga, me

  whakanoho nga moni ki au mo tenei wahi. Ko

  te wahi i a Putoko, ara, i a Ngatimoewhare me

  kape atu tena wahi ki a ia. Ahakoa  iti taua

  wahi, he iti kai runga i taku pakihiwi e whata

   ana; kei te pakihiwi o ia iwi, o ia iwi. Ko te

  kainga o Putoko me waiho atu; ehara i te waiho

  atu mona  ano, engari mohou ano. Kaore he

   kainga o nga kainga katoa e hira ake ana i tenei.

   Ehara i te mea tino mahi na te tangata nga mea

   e hapa ana o runga o etahi whenua e riro ana i

   a koe. Ma te wai noa e mau mai te wahie i tenei

   kainga, te totara, te aha noa. Kua oti te whaka-

   tau a ki; Te kainga o Hine te Ata. ' "

     Kai runga ko Ropitini te Rito, o Ka-

  hu; —

    " Tomo mai e hoa ma, ki roto ki enei moni

  ka tu nei. Inahoki i waho au e noho ana, ka

  tikina ake au e koutou kia tomo au ki ta koutou

  korero. Ko tenei kati noa me whakapakeke i te

  korero. Tangohia nga moni  kia kainga e ta-

   tou. "

     Tera  atu te roanga o te korero o tenei, o

   tenei—no te mutunga  ka tu ko  Taiepa

   Tiakiwai, ka ki; —

     "E  ta e te Makarini, he whakaotinga tenei

   naku ki a koe. Kua  korero koutou ko nga ta-

    ngata o te kainga nei, te rite ta koutou korero,

    Mau ana tau i te £1200; ko ta era kia £30, 000.

   Ko  tenei me whakamutu. Me  tiki tonu nga

    moni akuanei. "

      Heoi ano, katahi kahoki te Makarini

   ma  ki te Koutou, te kainga i tu ai nga

    moni—ratou  ko  etahi rangatira nona te

    whenua. Te taenga ki reira, tuhia ana e

   te Karini te pukapuka tuku whenua; mau

    rawa nga ingoa o  nga tangata ki roto.

    Katahi ka tangohia nga moni £700—ko

    nga toenga £500 hei Nepia tango ai. Heoi,

ko te rironga tena o te Wairoa. Muri iho

ka whawhai a Anania o Ngatimoewhare ki

tona tuakana ki a Maihe Kai Moana mo

te paunga o tona piihi ki roto ki nga rohe

—riri noa ana, a mutu noa. Engari waiho

iho ana e te Makarini tetahi wahi o te whe-

nua ki a Paora te Apatu pupuri ai hei

whakarite mo te mate o taua iwi, o Nga-

timoewhare. Ko te mutunga tenei o nga

mahi i te Wairoa.

  No te Taitei, te 3 o nga ra o Noema, ka

whakatika mai matou ka  haere mai ma

utu. Haere tonu mai  matou tae mai ki

Waihua. Ka tae mai matou ki te kainga

ka kite matou i a Paora Rerepu o Mohaka,

me  etahi atu tangata i reira e noho ana—i

hui mai ki reira ki te taenga mai o te Ma-

karini. Ka  timata e Paora te korero, ka

ki; -

  " Haere mai e te Makarini 1 Mauria mai te

 Mahia, mauria mai a Nuhaka, mauria mai a te

Wairoa  ka riro nei i a koe. Ehara i muri nei,

 no mua tonu toku piri tonu, no te oranga o oku

 tangata o te Herewini Poututu. He whakapau-

 nga tenei no aku kainga ka riro nei i a koe aku-

 anei.

   He roa noa atu nga korero a te tangata

 nei, ekore e pau i roto i tenei nupepa. No

 te mutunga ka haka i tona haka; —



   Te taenga mai a te manu nei, a te Kawatere;

   Haere te Kawatere !  Ka tere ! Ka  tere !

       Maunawa!



   Whakatika ana ko Hoko, karangatia ana

 nga rohe o  tona kainga. Tera atu  nga

 tangata i korero—kei runga i te hoko whe-

 nua katoa ratou. Hei konei ka korero ki

 nga utu mo te wahi e tukua ana. Mea

 ana te Makarini kia £800. Kaore ratou i

 pai ki enei. Katahi ka ki te Makarini kia

 taa mai te Kai  ruri, mana e titiro e rahi

 ake ana te whenua ki tana i whakaaro ai

 hei reira ka neke ake nga utu. Heoi, ka

 oti i konei. Ko te paunga tenei o te whe-

 nua i Waihua a te Wairoa atu.

   Katahi  ka haere tonu mai  matou  ki

 Mohaka. Ka moe  matou ki reira ki te

 whare pakeha, te whare o Himi. Ka ko-

 rero taua pakeha ki te pai o nga tangata o

 Mohaka  ki a ratou pakeha i roto i nga ta-

 kiwa o te kino o te Motu nei. I te mea-

 tanga a  te Urewera kia haere mai ki te

 patu i nga pakeha o Mohaka i mua atu

 nei, ko nga maori tonu ki te tiaki i a ratou

 pakeha i te ao, i te po. Kia pena tonu ra

 te whakaaro o te tangata katahi ka tupu te

 aroha. E ngaro ienei nga uri o te Kahu o

 te Rangi, te tupuna o Paora Rerepu. Taua

 tangata no Ngatipahauwera. He  tangata

  pai, he pehi i nga kino, i nga riri o Here-

  taunga, o te Wairoa, o  hei atu. No te

 matenga ka tapahia te upoko e ona moko-

  puna hei tangi ma ratou; katahi ka rangia

  ki te ahi, ka wera nga pahau—no konei ka

 karangatia ki runga ki ona mokopuna ko

  Ngatipahauwera. Ko  te Whakaariki tona

 ingoa tawhito; na tona pai ki te pehi i nga

  kino ka tapaia ko te Kahu  o te Rangi.

  Tetahi tohu hoki o te Kahu o te Rangi

  kei te moana, he haeata. Ka takoto taua 

  mea i te rangi, he tohu aio no te moana.

  Kiia ana ko te tatua o te Kahu o te Rangi!

e tatuatia ana, katahi ka rere nga waka;

ka mohiotia hoki he aiotanga no te moana.

He tohu hoki taua mea no te pai o te mahi

o te Kahu o te Rangi ki uta; tuku hoki ki

te moana he pai ano no tana mahi. Erua

ona  tohu, kei te moana  tetahi, kei uta

tetahi Tuku mai hoki ki ona uri e noho

mai i Mohaka he pai ano. \_  

  No te ata o te 4 o nga ra o Noema ka

eke matou ko Paora ma  ki runga ki a te

" Heera Paraite, " he kaipuke no nga maori

o Mohaka. Te taenga mai ki te ngutu

awa  Ka hurihia ta matou kaipuke e te

ngaru. Haere  ana i raro i te whenua;

puea rawa ake ki runga kua maku katoa

matou. Heoi rere tonu mai matou, ahiahi

rawa atu ka tae mai ki Nepia nei. Heoti

ra, ko te mutunga tenei o nga korero o ta

matou haere. Ko era whenua ka taonetia

 apopo ake nei, ka pahika ake i enei kai-

 nga te pai; ko era tangata ka pakehatia,

ka piki tonu ki runga—inahoki e whai ana

 ki nga ritenga o te Kawanatanga, e whaka-

 mana ana i te Ture.





 KUA rongo matou ki etahi tangata maori o

 Heretaunga nei ano  e korero ana kai te

 riri te Pakeha raua ko Ngapuhi. He ko-

 rero haere mai i raro aua korero e ki ana.

 Na ki ta matou whakaaro he parau taua

 korero. Inahoki kua  tae mai nga tima

 inaianei tonu, kaore hoki he rongo pena kia

 puta mai. Tenei ano tetahi tima he te 16

 o nga ra ka puta mai, e rere mai ana i

 Akarana. Kei reira tatou te rongo korero

 ai. Engari kaore be take hei riringa mo

 te pakeha raua ko Ngapuhi ki ta matou

 whakaaro.

   No te 28 o nga ra o Noema ka kohuru-

 tia tetahi hoia kotahi i Taranaki. E mahi

 kai ana taua hoia i tahaki; kaore he pu a

 taua tangata, he hapara anake te rakau.

 Katahi ka puhia mai e te hunga Kingi, tu

 ana i te waewae. Katahi ka oma; ka

 whaia e nga kohuru nei, ka mau ka patua;

 ka  tapatapahia te tinana, poroa ana  te

 upoko me  nga ringa, mauria ana. Me te

 kuri puihi te ahua o ena tangata, ka mui

 nei ki runga ki ta ratou tangata.

   Kua  tae te Tienara me etahi koia ki taua

 kainga. Kua  whakanohia etahi ki Tata-

 raimaka, te kainga i noho ai i mua; no te

 haerenga ki te riri ki Waikato ka mahue—

 ko tenei ka nohoia ano. Tera te riri apopo,

 ma tatou e whakarongo marire.





  TENEI TE HANGA E TA MA.

 KO   TE WHAKAAHUA  TANGATA. Ko

        te tangata e hiahia ana kia mahia tona ahua

 me  haere mai ki taku whare i Heekipiri Rori i

 Nepia. Ka mahia  e au te ahua o te tangata, ano

 he tangata ora tonu!

   Haeremai! e koro ma, e kui ma! Haeremai

 kia mahia o koutou ahua; mo te mate rawa atu

 koutou ka waiho iho o koutou ahua ki o koutou

 tamariki hei tangi ma ratou i te ao nei. Haere

 mai, mahia hoki o koutou tamariki mo te tupono

  ki te mate e takoto ana te ahua hei titiro ma

  koutou.

                               NA  TUANA.

        HAERE MAI—MATAKITAKITIA.