|
loading...|
|
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 3, Number 54. 01 July 1865 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE
Waka Maori o Ahuriri
«KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
No. 54.] NEPIA, HATAREI, HURAE 1, 1865. [VOL. III.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI
MAl.
TENEI te reta a Matene Huta o Rangiwhakaoma
Wairarapa
Matene Ruta
Paora Ropiha Porangahau
Henare Potae. Na Ihaka Kaiwheke, o Whanga-
wehi, raua ko Mohi Turei o Tauranga,
TENEI kua taia e matou i tenei nui-
pepa nga rongo o Waiapu ; me te reta
a Mohi Turei he whakaatu mai i te hi-
nganga o te Hau Hau i te taha Kuini
te patu. Ko nga kara a te Hau Hau
kua riro mai i te taha Kuini—i a te
Mokena ma. E toru o aua kara kua
kitea e matou i Nepia nei, he mea tuku
mai i runga i te tima i haere ki te wha-
kahoki i a Henare Potae ki Waiapu.
Ko nga pu o te Hau Hau kua riro mai
i te taha Kuini i waiho atu hei pu
whawhai ano—ko nga kara anake i ho-
mai. Tae rawa atu te tima kua hinga
te parekura. No te taenga mai a te
Mokena ki runga ka hoatu nga pu
mana kotahi rau. me nga kaho kariri
kotahi te kau ma rua—he mea hoatu
na te Makarini. I a Henare Potae
hoki e 70 nga pu—hui katoa aua pu
kua hoatu hou nei e te Kawanatanga
ka 170. He kore pu, he kore tingara,
i iti ai nga mea o te Hau Hau i mate.
Engari ko to ratou atua kaha ki nga
mahi katoa, (e ki ana a ratou), kei whea
via haere mai ki te whakaora i te pa,
u te pupuri i ona kara—nga tohu pea
o tona mana? Koia ano kei a te Mo-
tena ma, kaore ratou i whakawaia e
nga poropiti teka o te mahi teka; kua
kite tonu ratou he kaha tangata noaiho
nga mahi a te Hau Hau, ehara i te
kaha atua—no reira hoki ka kaha ratou
ki te patu. Ta te Hau Hau whakaaro
hoki tena i ki ai he atua tona; he mea kia
wehi nga tangata kia uru katoa ki a ia.
Kua mea mai nga tangata Kuini o era
kainga i Turanga kia hoatu he hoia e
te Kawanatanga hei tuara mo ratou.
Ko tenei me kaha tonu ratou ki te ta-
kahi i te kino, i te kohuru, i to ratou
kainga. Tenei ano nga kanohi e titiro
atu ana, me nga taringa e whakarongo
atu ana, ki to ratou kaha; me te wha-
kamihi atu hoki. Koi mea te Hau
Hau e riro i a ia te otinga—kore rawa,
tona otinga apopo ake nei kei te taha
Kuini. Tenei kua hoki te tima ki
muri nei ki te kawe i etahi rakau mo
te taha Kuini o reira.
WAIAPU.
(He korero tuku mai na nga tangata o
Waiapu).
. KUA whawhai te Hau Hau raua ko te taha
Kuini o Waiapu. Ko te ngarara nei ko
Patara Ngonge, me tona ope e 20 o Tara-
naki, kua hoki mai ano i muri mai i tona
, kohurutanga i a te Wakana—a, e mahi
tonu ana i tona mahi whakahe i nga ta-
ngata e ata noho ana. E toru rau te Kingi
maori no Waiapu kua uru ki runga ki te
ope o Patara, hei Hau Hau ratou. Nga
tangata o te Kuini i taua kainga e 600, e
5 mea ana kia whawhaitia taua hunga, te
• Hau Hau—kia aruarungia atu i to ratou
kainga, kia noho pai ratou i runga i nga
ritenga i noho pai ai i mua iho. Kua ma-
ranga te niu (te pou) o te Hau Hau kei
Waiapu—kaore e ngata te ngakau o Patara
i a te Wakana ka mate, kai te whai ano ki
tetahi tangata hei kai mana. Na, no te
Kuini maori, ko Henare Potae tena kua
tae mai ki Nepia ki te tiki kara Kuini hei
tohu mona, mo te taha ki a ia—hei tiroha-
nga mai ma te Hau Hau ko tona hoa riri
tena te noho atu na. Etoru nga pa o te
taha Kuini kua hangaia, ko te HATEPE te-
tahi, ko REPORUA tetahi, ko ANAURA te-
tahi—kei te kainga o Henare Potae tenei i
muri nei. He Kingi maori ano kei tetahi
kainga o Henare Potae, kei Tokomaru—
ko tahi rau e rima te kau ratou, he tangata
ano nona. Engari kai te noho pai marire
ratou, kaore ano kia uru ki roto ki te ope
o Patara. Kai te noho whakateteka te
Hau Hau raua ko te Kuini maori i taua
kainga ki te whawhai. E tono ana nga
maori Kuini o reira kia hoatu e te Kawa-
natanga he hoia hei tuara mo ratou.
No muri iho i nga korero i runga ake nei
ka tae mai tenei reta a Mohi Turei ki a te
Makarini.
Te Hatepe, Hune 19, 1865:
KI A TE MAKARINI.
Kawakawa
Parekura
Tuparoa.
Hatepe
Mokena
Tikitiki
Waiapu
Taranaki,
|
|
2 2 |
▲back to top |
2 TE WAKA MAORI O AHURIRI.
Tikitiki. Ao ake te ra, i te 10, ka turia ;
a ka tae atu ki Tikitiki. Rokohanga atu
kaore he tangata o taua pa—ka riro katoa;
tenei pa i te ope Kuini. I waenganui po
ka tae mai tetahi ope Kuini ki te Hatepe
nei hei whakauru mo tenei ope Kuini kua
noho nei ki Tikitiki—te tokomaha o tenei
ope e 40. Ko nga rangatira, ko Makoare
Tuatai, ko Rawiri Hapai, ko Wirimu Kingi
Taunaha, ko Rapata Wahawaha, ko Erueti
Torori. I te ata po o te Ratapu, te 11 nga
ra, ka whakatika atu te 40, i te Hatepe nei,
i te tino ata po. Tae kau atu ki te hua-
rahi ka puta mai te pohimana ; ka puta
mai te kupu kia tere, tere tonu hoki te
haere, kua oma a Patara me tana ope. Tae
kau atu ki Tikitiki, kua whawhai, kua rongo-
na atu te waha o te pu i roto i te ngahere.
Haere tonu atu te 40—e 40 nga tangata,
e 8 tonu nga pu, e 5 nga tinara i te pa ko-
tahi; ko te nuinga o a ratou pu, he mere-
mere anake. (Tena ra! tau riri maori!)
Te taenga atu o te 40 ki te ope Kuini, e
whawhai atu ana ki te Hau Hau, katahi
ka haere tonu te 40 mau meremere he hau-
koti i te Hau Hau. Katahi ka karanga atu
te ope Kuini kua whawhai ra:—'" Te
Aowera e ! E tu kia korero taua. Me
pehea he kokiri ma taua." (He ingoa hapu
no te 40 a te Aowera.") Katahi ka whaka-
hoki, mai e Makoare Tuatai:—"
Makoare Tuatai
Henare Nihoniho
Na MOHI TUREI.
HE HAKA
NA ARAMA TOIRUA. HE KAUMATUA NO NGA-
ITU I NUKUTAURUA.
HE WHAKARITENGA KUPU
NA TE RUNANGA o TE KAWANATANGA
NEPIA.
o te Kawanatanga i Nepia.
Tamahere, Mei 20, 1SG5.
Ki A HORI KEREI,
Kawana o Nui Tireni.
WINITANA
REONE
TENI
HAKIRIWHI
PENE TITA.
Na matou katoa. Na te Runanga o
Ngatihaua e noho nei i te Pai.
! TE UA POROPITI O TE HAU
RAUA KO TIC
PARIHI PAKEHA NO TE KAWANATANGA.
I
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
Tito Huanataua Tamati
Hone Tawhana Kaukau
Parihi
Kauae
roto ki te taiepa ka arahina i tetahi
Waikato Ngatiruanui
Watene Whangawehi
Hau Hau i Waiapu.
Po Neke
te Awamutu,
Akarana
Hori Hape
HE WAIATA
NA HENARE POTAE MO TE KI A PATARA KA HATE
PETIA E IA TE TAHA KUINI.
Horopapera,
Hikurangi.
KO TETAHI TENEI
Waiapu
Taranaki;
Tauranga
Rangiriri.
Atiawa
Ahuriri
Ingarani
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA
HOA TURI MAL
Mohaka, Hune, 1865.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
Na WIREMU RUTENE.
Purimu, 1865.
Ki A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.—
|
|
4 4 |
▲back to top |
4 TE WAKA MAORI O AHURIRI.
koutou ki to tatou kaumatua ki a te Ma-
tenga Tukareaha. Waiho ra i kona haere
ai, kai te mohio hoki tatou;—" Na Kotore
moumou taonga raua ko te Whutu arero!
rua." 1
Tenei, ko Raureti, he tamaiti na Petera
te Whare Muta kua mate. Te 12 tonu
nga marama o taua tamaiti i tona whanau-
tanga mai. Kaore he wai u o tona whaea
he taewa tonu me e tuhi kai pakeha, ana
kai—puta ana he mate mona i roto i aua
kai.
Na NIKORA NGARANGI.
Hune 17, 1865.
Ki A TE MAKARINI.
1 te ata tu o tenei ra ka kitea utu te ra-
kau kara o te Hau Hau i to ratou pa i
Pakairomiromi. Kaore to ratou atua a Rura
e tare ana mai i runga. No te mea ia ra,
ia po, he tare tonu ta taua kura, ta Rura,
me nga tangata ki raro porangi haere ai—
me te hamama o ratou waha. I tenei ata
ka ngaro o ratou waha me to ratou kara.
Katahi ka puta mai te korero kua whati a
Ngaitane. I oma i tenei po ma te ngahere,
a puta ata ko Horoera—kei reira hoki e
huihui ana nga Hau Hau katoa o tua.
Heoi, i tenei ra (te 19) ka puta mai nga
korero ka hoki mai ratou ki te patu konihi
i a matou ko nga wahine me nga tamariki
—ara, ki te kohuru. E hoa, ki te hohoro
mai he hoia me u mui ki te Awanui. Tenei
ano te maha o nga korero o tenei whawhai,
mo a muri ake nei puta atu ai. Mau e tuku
atu enei korero kia perehitia kia rongo ai e
matou hoa pakeha, maori hoki, ki to matou
hinganga.
Rev. MOHI TUREI.
Tokomaru, Hune 21, 1865.
Ki A TE MAKARINI.
Tena koe. Tena nga kara a te Hau Hau
ka haere atu ki a koe me te horo. Ko U
pu i waiho e au hei rakau mo te whawhai
Ki te he tenei ki to titiro, me ki mai ki;
hoatu ano. He kupu ke tenei mo te tima
kia tere tonu mai hei oranga ngakau mo
matou.
Na to hoa
Na HENARE POTAE.
PANUITANGA.
KO KAHIKOROWI e mea atu ana ki nga
Maori o Heretaunga kia rongo ratou kua
timati ia tona mahi hanga tera hoiho nei, paraire
hoiho, kara hoiho, me nga mea mo te hoiho to
kaata, me nga mea hoiho katoa. Ko tona whare
kei te Heekipiri Rori, i te ritenga o te whare pa-
rakimeti, i raro mai nei o te Peeke.
E mea ana taua pakeha kia whakamatau nga
tangata ki tona mahi. Akuanei hei te kitenga i
te pai o te mahi, i te iti o te utu, ka hokihoki
tonu mai nga tangata kia mahia e ia o ratou
tera.
PANUITANGA.
KIA rongo mai nga tangata o Mohaka, me
nga tangata haere hoki. Tenei kua oti e au
te whakatakoto rongoa whakamate kuri i oku
whenua katoa i Mohaka, i Waitaha hoki.
Na PIATA
o Mohaka.
Whare Hoko i Waipureku
1 HUAINA KO
TE AKA O NOA.
NO te mea kua tae hou mai he nui nga hanga
ki a te NOIHU o Nepia nei, no konei ki
mea ia me kawe atu ki etahi hei hoki
ma nga tangata o reira, pakeha, Maori hoki.
Ko etahi enei ara, he Tera, he Paraire, lu
Kipa, he Pata me nga mea rino katoa, he Puutu
he Kai, he Kahu, he aha noa at u.
He mea kaiwhiri anake ano enei hanga nana
Ko te utu, rite tonu ki to te Taone—kaore he
whakakakenga.
KIA Momo
Ko ERUERA P A T I T A N A
TE KAI HOKO.
He Whare takotoranga Meera ia.
WHAKARONGO MAL
ME haere mai nga maori, rae nga manuhiri
puta mai ki Nepia nei, ki taku wharo ma-
takitaki ai ki aku hanga hou. Ara ko nga TERA
W AHINE ko nga TERA TANE; nga PA-
RAIRE ; he papai anake, he iti ano hoki te utu.
| Tenei hoki nga Hate, nga Tarautete, nga Koti,
nga Ringi, nga Piwhi, me nga aha noa atu. Kei
taku whare enei hanga e tu ana, ko te whare e tu
aua i tetahi taha o te rori i te toa hou o te Hutana.
Na RAWHE.
HAERE MAI KI TE MATAKITAKI.
NGA MAHI A TE HOTOKE.
KO te ROPITANA, o Nepia e karanga ana ki
nga rangatira me nga tangata o Heretaunga,
tenei kei a ia nga tino KAHU HOTOKE—nga
Paraikete, nga Tarau Huruhuru, nga Koti Huru-
huru, nga Haora Wahine, nga Kawhe, nga aha
noa atu.
Ki te hiahia te tangata kia tuia mariretia he
kahu mona, kei te whare o te Ropitana nga kai
tui—ahakoa kahu tane, kahu wahine ranei. E
mahara ana te Ropitana tera e pai nga tangata ki
tana mahi me ka whakamatau ratou—ko tana
mahi tonu tenei, i Akarana i mua, he hoko.
Ko te whare kei ko atu o te Toa o te
Hutana raua ko te Eawini, na te mea kei tetahi
taha o te rori.
Na te ROPITANA.
TOA HANGA HOU.
KIA MOHIO KOUTOU,
KO TE
WHARE O NOIHU.
TENEI TE HANGA
ERIMA, nga pouaka TERA TANE, mo nga
TERA WAHINE katahi tou ka tae mai ki
au—e wahia ana e au inaianei ano.
Te utu o te Tera Tane kotahi pauna, te
kau ma rima herengi—haere atu etahi ki runga
ake.
Na RAWHE.
TURANGA TERA HOIHO.
Heekipiri rori.
PANUITANGA
KI NGA TANGATA O TE WAIHOA.
KO au tenei, ko PERENITIHI o te Wairoa
Kai-hoko taonga, e mea atu ana ki nga ta-
ngata o konei kia mohio ratou tenei kei au e tu
aua hei hoko ;—
He Huka
He Ti
He Paraoa
He Pihiketi
He Paraikete
He Raka
Me nga kahu katoa ano hoki; ma te aha e ta-
tau. 1
Kai au e tu ana nga kai me nga taonga e
tau ana mo nga tangata rere kaipuke.
PANUITANGA.
HE pakeha hoko i nga kai maori nga tangata
kua tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara
i te witi, i te aha noa.
Ko te WATA ratou ko KENERE
ko WATA ano.