|
loading...|
|
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 3, Number 58. 26 August 1865 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "
No. 58. ] NEPIA, HATAREI, AKUHATA 26, 1865. [VOL. III.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI
MAI.
Ko nga moni enei kua tae mai inaianei a nga ta-
ngata mo a ratou nuipepa; na Nikora Ngarangi
5s.; na " te tahu Kuini o Waerengaahika" 10s.;
na Paora Parau o Turanga 10s.
Ko Nikora Ngarangi e ki ana kua ngaro tona
hoiho i nga parae o Pakohai i nga ra o Apereira
1865, Te ahua he pakaka; he mea hutihuti te
waero; ko te parani kei te tuha maui a te kuki he
penei Ki te mea i tahaetia ka utu e ia ki
te tangata mana e whaki kia £15; ki te kitea i to
parae e tu ana ka riro i te tangata mana e kite kia
£5, E ki aua a Nikora kia taia tenei ki te niu-
pepa pakeha, Kaore ra he tikanga i a matou nao
te nuipepa pakeha.
Ko Paora Ropiha e ki ana kua ngaro tona pou-
namu i te takiwa o Porangahau, o Eparaima. Ki
te kitea me kawe ki te whare o Reme. ka tango ai
i nga moni e £2.
Ko nga "manu pu kaki nui" o Waiapu,
ko te Hau Hau, kua raru i a te Mo-
kena ratou ko nga pakeha. No mua
tata atu i te taenga mai o te tima i
Waiapu, ka tae mai nga korero teka a
te Hau Hau ko nga pakeha kua mate
e 50, ko nga maori Kuini hoki e 50, ko
nga upoko o Pereiha raua ko te Mo-
kena e mauria haeretia una ki nga
whenua. Anana! Kongo rawa atu
ko ia anake ko te Hau Hau kua mate.
Penei tonu hoki a ratou korero i mua
tonu atu nei mo te Makarini. A, ina
ano te Makarini e noho nei. Hei Poti
tangata mana i korero teka ai. He
porangi rawa te tangata whakarongo
atu. Penei hoki a Waikato i mua ai.
Puta tonu mai te rongo ki a tatou kua
mano te pakeha kua mate; kaore, ko
ia ano e mate ana. Muri iho kua kitea
e tatou tona tahutitanga ki ro ngahere,
ki roto hoki ki etahi iwi o te motu
nei—ko tona whenua i mahue ma te
pakeha, te iwi kaha kore nei. A, tera
ano hoki e pera ki Waiapu. Kua kore
hoki ratou e pai kia noho i runga
i te pai, i te ora; mehemea i pera kua
kore he tangata e poka atu. Ehara
i te whakaaro o te pakeha kia tahuri
noa ki te hunga e ata noho pai ana,
Tena ko te Kuri kai tangata me patu,
kia ata tau ai te noho a te hunga
marie. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
KUA whawhai nga iwi o te Arawa ki te Urewera.
Haere ake a Ngatiwhare, a Tuhourangi, me etahi
atu iwi, ki te whai i a Kereopa—kaore i tutakina,
hoki ana ki te Whaiti. No muri iho ka raunatia
tetahi pa o te Urewera i te po, ka puhia ka mate
rawa etahi. Tenei ano te reta a te Arawa kei a
matou, ekore e o ki te nuipepa nei.
HE korero atu tenei kia rongo mai nga hoa
maori ki te ritenga o te mahi e hereherea
nei nga hoiho, me nga kau, me etahi atu
kuri, rae ka hopungia e takahi ana i te
whenua o te tangata, te mara kai ra nei a
te tangata. Mea ake whakaturia ai e te
Kawanatanga etahi Kaari pena ki nga
kainga ki uta kia haere ai te mahi i runga i
te ritenga o te Ture; kia kore ai nga raru-
raru e kitea ana i etahi rangi i mua atu, i
te hanga e hopungia noatia ana e te tangata
noaiho i runga i tona whakaaro ake ano.
Ko nga ritenga enei o taua Ture, ara: —
1. Ka takahia te whenua, te mara ranei,
o te tangata e nga kuri o tetahi tangata, me
tuhi atu ki te reta ki te. tangata nana nga
kuri kia mauria. Ka kore e mauria i roto
i nga haora e 24, me utu ia mo nga ra katoa
i waiho ai i runga i te ritenga i te Tepara A
kua tuhia ki raro iho.
2. Ki te ngakau kore te tangata ki te
Pauna (ara, ki te Kaari) i nga kuri e takahi
ana i tona whenua, he mea pai kia tamana-
tia te tangata nana.
3. E pai ana kia Paunatia i runga ano i
te whenua i takahia, ki te Pauna o te Ka-
wanatanga ranei. Ki te Paunatia i runga
i tona whenua ake ano, me whangai ki te
kai, ki te wai; otira ko nga utu hei homai-
tanga ma te tangata nana kia rite ki te Te-
para B.
4. Ko nga kuri e aia ana i nga tino
huarahi, ki te rere etahi o aua kuri ka ta-
kahi i te whenua taiepa kore i te taha o aua
huarahi, ka hohoro te tiki atu e te Kai a,
ka whakahokia mai ki te huarahi, penei
kaore he aha.
5. Ki te mauria e te tangata etahi kuri
ki te Pauna o te Kawanatanga, ma te Kai-
tiaki o te Pauna e whakaatu nga tikanga.
6. Ka kore e whakaae te tangata nana
nga kuri ki nga moni e tonoa ana e te ta-
ngata nana te whenua kua takahia, penei
me anga ki tetahi Kai Whakawa mana e
whakarite.
7. Ekore te tangata nana nga turi e poka
noa ki te tiki i ona kuri i runga i te whenua
o te tangata—engari, ma te tangata nana
te whenua e whakaae, katahi ra ano.
8. Ki te tukua e te tangata tana kuri kia
haere noaiho i nga rori o uta, o te Taone
ranei, me utu ia kia 1s. mo te kuri nui, kia
toru pene mo te kuri iti—ia ra, ia ra, i
haere ai te kuri.
9. Ki te haere te Hoiho tariana, te Kaihe
tariana, te Kau Puru ranei, (kua haere ake
i runga i te tau kotahi te takiwa o tona
whanautanga mai), ki te haere noa i runga
i te whenua o tetahi tangata ke, ka utu te
tangata nana ki a te Kawanatanga nga
moni kaore e tae ki runga ake i te £5,
kaore e hoki iho i te £1—kei te whakawa
|
|
2 2 |
▲back to top |
18 TE WAKA MAORI O AHURIRI.
te tikanga. Tetahi ka utu te tangata nana
O O
te poaka raho (pena ano ona tau) kaore i
runga ake i te £2, kaore i raro iho i te 10s.
Tepara A.
Te alma o Whenua Whenua Ngakinga
te kuri, kore Taiepa Taiepa. Taiepa.
s. d. B. d. e. d.
Kuri nui... 1 012 O 4 O
i
Kuri paku... 020410
Tepara B.
Nga utu mo te kai ma nga kuri me ka hoatu ki te
Kai-tiaki o o te Pauna (ara, o te Kaari).
Mo te kuri nunui kotahi............... 1s.
Mo te mea paku....................... 3d.
Ko enei utu ka hoatu mo nga rangi katoa e
noho ai nga kuri i roto i te Fauna ia rangi, ia
rangi, mo nga hawhe rangi ranei; a, ma te Kai-
tiaki o te Pauna e whangai i aua kuri ki te wai i
nga ra katoa.
Tepara D.
Nga moni me ka hoatu ki te Kai-tiaki o te Pauna
mo te nohoanga o nga kuri ki roto, ia ra, ia
ra: —
Mo te Kuri nui......................... 1s.
Mo te Mea iti........................... 3d.
Hui nga tangata o te Arawa, me etahi atu iwi,
kua whakatika mai i Maketu, i etahi hoki o nga
kainga o reira, e 700; he haere mai ki Whakatane
ki te ngaki i te matenga o te Purimu ratou ko nga
pakeha i runga kaipuke. I korerotia taua kohuru-
tanga i te nuipepa o te 12 o Akuhata nei. Kua
puta mai te rongo i muri nei kua mate etahi ta-
ngata i a ratou, ko etahi kua hereherea kua tukua
mai ki te pakeha. Ko te tangata nana i patu te
Kapene o taua kaipuke kua mau.
Tenei kua tae mai ki Nepia nei i runga tima nga
hoia hou e 300. Ko tenei ra (te Hatarei) te ra
hei taenga mai mo etahi e 500. Kia tae mai enei
ka nui ake i te kotahi mano nga hoia o Nepia.
E kawea ana inaianei etahi hoia ki Opotiki. E
rua nga tima e haere ana ki te kawe atu i aua
pakeha, kotahi hoki te tima manuwao hei tiaki i
te whakaekenga ki uta, kotahi hoki te tima paku
hei kawe ki roto ki te awa—ka wha ai nga tima.
Apopo raru ai ena tangata nana i kohuru i a te
Wakana.
HE RETA ENEI KI A KUPA.
E HOA E TE KUPA.
Tena koe. Tenei tau reta kua tae mai
ki au o 18 o Hurae, no te 1 o ngara o Aku-
hata i tae mai ai ki au. Heoi; e ta, tenei
ahau te mihimihi iho nei mo te aroha i tae
mai nei ki a matou ko Raniera ma; kua
kite raua i tou aroha. E ta ka pai koe kia
tuhituhi tonu mai ki a matou i nga painga o
kona i nga kinonga o kona, ma matou hoki
ko to tatou hoa ko te Watere e tuhituhi atu
nga painga, kai konei nga kinonga kei konei.
E ta ekore matou e tahuri atu ki tena atua
kino whakarihariha, kohuru, kai tangata,
ki te Hau Hau. E kore e mahue i au te
Karakia a te Atua pono e noho ino nei i te
rangi, no te mea hoki ko taua whakaako-
ranga ko nga wairua whakahe, ko nga wha-
kaakoranga a nga rewera ko taua mahi. E ta
ko nga hapu o konei kua uru ki taua atua
whakahouhou.
Ko Hamua
Ko Ngatikaingaahi
Ko Ngatitehina. Ko tetahi taha o taua
hapu
Ko Ngatihikawera
Ko Ngatiterangitataia
Ko Ngatimahu
Ko Ngatiparera
Ko te Kiripohatu
Ko Ngatihikarahui ko tetahi taha o taua
hapu
Ko Ngatimaru
Ko Ngatingapu. Ko tetahi taha o taua
hapu
Ko Ngaitahu katoa puta noa puta noa
Ko nga iwi ano kei te mau ano ki te
Mihinare inaianei
Ko Rakaiwhakairi
Ko Ngatikahungunu
Ko Ngaitahu ki au
Ko Ngaitumapuhia
Ko te Matehau
Ko te Parupuha
Ko Ngatikahukuraawitia
Ko Ngatiira. Ka mutu nga hapu kei
karakia ki te Atua pono. E ta, tenei ano
tetahi korero e pouri nei matou, ko to tatou
hoa. I kiia mai ko te Makarini kua kohuru-
tia e taua atua kino nei e te Hau Hau. Mau
e whakaatu mai te pono o tenei korero.
E ta. kia rongo mai koe, kua tu te Kingi ki
Wairarapa, ko Karauria te Rehe te ingoa,
he tuarua mo Matutaera, tokorua nga poro-
piti, he tane tetahi, he wahine tetahi, ko te
Naera Te Warehaunga tetahi, ko Harata
Whakarihariha tetahi, no taua atua kino nei
enei tangata. E ta, e Kupa.
Tena kore. Ma te Atua pono koe (
manaakia e tiaki, mana nga painga nga
mohiotanga e homai ki a koe aianei, ake
tonu atu. Heoi ano.
Na tou hoa aroha Tawhito o mua,
Na ANARU TUHOKAIRANGI,
Apiha Kuini.
Ki a te Kupa,
Kai whakawa.
TURANGANUI.
Akuhata 4 1865.
KlA. TE KUPA,
E hoa, tena ra koe, koutou ra ko ena hoa
o taua te noho mai na i tena kainga o tatou.
Tenei tou reta i tuhia mai nei e koe ki a
Anaru, kua kite iho a hau i tou aroha mai
kia matou. Tenei, e toku hoa aroha, te
noho nei, te pouri nei, mo tenei hanga mo
te tangata, e tango tonu nei ki enei mea
kino; i te tuatahi he mahi kingi, tona oti-
nga iho he mate ano; i tenei takiwa ko
tenei mahi kino, kohuru, kai tangata, e ruia
haeretia nei tenei purapura kino, a kua tupu
nei ki tenei kainga ki Wairarapa, a kua
tupu mai na hoki ki kona. Tenei ra ou hoa
ka riro i tenei mahi morikarika, tenei ano
a hau te wakaputa nei i te kupu, kia kaua
e tangohia tenei mahi porangi, a kaore nei
hoki i wakarongo mai; he oi ano ra ka riro
ki tana i pai ai, ana tika atu ana e atu.
E Kupa, kahore tetahi o Wairarapa i
rere ki waho i te hau hau, nga hapu katoa
riro katoa. Heoi ano nga hapu kei waho
ko tenei kia hau ki te ngutu awa nei, ko
Rakaiwakairi, ko Ngati Ngapu o te Rangi,
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 19
ko Ngatiira, ko to hoa hoki ko Ngatuere o te
rohe ki waenga nui, ko to hoa hoki ko
Ihaia raua ko tona matua ko te Retimona o
te rohe ki Mahitaone. Kei mahara koe mo
te noho pai i tango ai nga tangata o tenei
kainga ki tenei atua parau; kahore, mo te
kino ano kia puta. Tenei te wakarongo
nei ki tana kupu. Ka rua nga ope o konei
ka riro ki Waitotara ki te pa ia te Ua. No
Ngairo te ope tua tahi, no tera marama no
Hune i haere ai, 20 tekau, haere; ake me te
pu; i te 2 o nga ra o tenei marama, ka riro
ano he ope ke ano, no Matiaha tenei ope ka
riro ano ki reira; te take o nga haere nei,
he haere kia kite i te matenga o te Pakeha,
o nga Maori Kuini hoki, otira ki te Whawai
ano pea tona tikanga.
E Kupa, ka nui taku pupuri iho i enei
hapu, e noho nei i waho, kia kaua e tango
ki tenei atua porangi, ka nui toku maiaka.
ara ki te mahi kohuru.
E Kupa tena koe heoi ano ra te kupu
naku na tou hoa tawito aroha.
Nu RANIERA TE IHO,
E te Atua tohungia te Kuini.
Te Hatepe. Waiapu,
14th Akuhata 1865.
KI A TE MAKARINI.
E taka hoa aroha, tenakoe. Kua inaha
nei nga rongo o muri i u koe—ura, nga
korero.
Ko te mahi a te Hau Hau he hohoro
tonu ki te Nuku, ki te Heteri, ia ata, ia
ata; me te tango atu i a matou kau. hipi;
me te tahu i te whare o te Kawanatanga i
hanga ra mo te Peka. Katahi ka tirohia
atu kua eke ki tetahi puke heteri ai. •
I te 28 o Hurae, i waenganui po ka tu-
kua nga kai hopu toko waru, he maori
Kuini. Marama kau ano te aia i te 29 ka
puta mai aua heteri Mau Hau toko aua. ka
puhia, mate rawa tetahi; ko tetahi i tu ki
te waewae, oma tonu atu, no muri ka puhia
atu katahi ka tino mate. I te 31 ka koki-
ritia e te Hau Hau ki Tikapa, he pa tera
no Arapeta ratou ko tona iwi Kuini—e 30
te Hau Hau i kokiri ki taua pa. Ka
kokiri ano te Hau Hau ki te Horo, he ope
Kuini hoki kei reira no Tuparoa—ko te
Hotene te rangatira o taua ope Kuini. Ka
haere atu hoki etahi Kuini maori i te Ha-
tepe nei hei awhina i a Arapeta, 20 nga
tangata i haere atu—ki hai i awhinatia te
ope Kuini a te Hotene, he tokomaha hoki
ratou, 120. Ka whawhai tera ope i te
Horo. I hinga no te Hau Hau toko 3;
tokorua i riro mai i te ope Kuini, na ratou
i tanu; kotahi i riro i nga Hau Hau, me
nga taotu. Ka whawhai ano hoki te ope i
Tikapa i taua ra tahi ano. He whawhai-
tanga roa tenei; no te ata a po noa. No
Arapeta te pa. I te ata o taua ra, te 31,
ka puta te ope Kuini ki waho, he haere
mai ki te Hatepe nei. Puta kau ana ki
waho ka whakaekea e te 30 o te Hau Hau,
riro ana i a ratou te pa—ko te ope Kuini i
waho. Katahi ka karangatia e Arapeta
kia raunatia te pa. No te ata i pupuhi ai
a tae noa ki waenganui po e ngaua ana te
Hau Hau e te mata roroa o te mini rai-
whara. Ka matao te ope Kuini i te maka-
riri, haere ana ki te taha o te ahi—ko te
takiwa tera i puta ai te Hau Hau. I te
ata po ka raunatia ano. Katahi ka mata-
kina te pa; e, kua whati te Hau Hau!
Toko 3 nga tupapaku e takoto ana, ko te
tokomaha kua amohia me nga taotu. Ka
kokiritia ano i taua ra 31 e nga hoia pa-
keha ki Rangitukia. Tata tonu ki te
tahuri taua pa i a Piki ratou ko ana hoia;
ka rongona te reo piukara; ka mahara a
Piki na Hemi Pereiha taua piukara, ka
kiia e ia nga hoia kia hoki—kaore, na
te Hau Hau ke ia taua piukara. Te
taenga atu o Piki ki a Hemi Pereiha ka
kiia mai e Hemi Pereiha; —" Ehara i au
te piukara, na te Hau Hau. " Katahi ka
tohea ano e Piki kia kite ia i Pakairomi-
romi. Ka pupuhi mai te Hau Hau; haere
tonu atu a Piki me: ana hoia; tata tonu ki
te pa ka hoki mai ratou, ka mohiotia te
ahua o te pa, Kihai tetahi o ratou i tu,
a hoki pai ana mai ratou katoa. Mutu
ana te whawhai i taua ru, hore rawa
tetahi o nga hoia i tu puta noa ki nga ope
Kuini i whawhai ra i taua ra ki te Horo, ki
Tikapa. Huihui katoa te matenga o te
Hau Hau i taua ra te 12 nga ra mea i mo-
hiotia—kore rawa o nga ope Kuini
I te ra tuatahi o Akuhata ka whaka-
takotoria ngakorero e ngu rangatira
pakeha, e te Mokena hoki, mo te whawhai
ki Pakairomiromi, ta pa o to Hau Hau e
whakawehiwehi mai nei i a matou. I te 4
o te wati, i te mea ka tata nei ki te awatea
o te 2 o nga ra ka kokiritia—haere ake
e 2 nga kokiri. Ka, haere totahi kokiri
ki te Nuku, he maunga iti nei kei
tetahi taha o te awa i runga ake o te pa o
te Hau Hau; he puta heteritanga no
ratou. Kua oti ano hoki taua wahi te
hanga e nga Hau Hau ki te parepare. A,
i reira e tanu ana o ratou tupapaku o nga
whawhai o etahi rangi atu. Haere ake i
taua kokiri ki te Nuku ko te tino apiha
o nga hoia ko Hemi Pereiha, me Kapene
Taitene, me te Mokena, rae nga hoia me
nga maori.
Haere ake i tetahi kokiri, e tika atu ana
ki te whare karakia i Rangitukia, ko te
tino apiha o nga hoia o mua kua tae mai
nei, ara ko Piki, me ana hoia me etahi
Kuini maori. Ko tenei kokiri hei haukoti
mai mo muri o te pa o te Hau Hau. I
muri mai i te mea ka marama ake ka haere
atu tetahi kokiri na Arapeta te Haenga;
tae kau atu tenei ki te huarahi kua puhia
iho i te Nuku te pa o te Hau Hau—ara i
te kokiri a Hemi Pereiha, a Kapene Tai-
tene, a te Mokena. Anana! ka ngaua to
Hau Hau e te mata roroa o te mini rai-
whara. E moe ana te Hau Hau i roto i
tona whare te Uranga-o-te-Ra, tu tonu atu
etahi o te Hau Hau mate rawa. Katahi ka
karangatia e nga rangatira kia kokiritia ki
te pa. Katahi ka heke iho i taua puke;
whakawhiti i te awa, tata tonu ki te pa;
kua puta te Hau Hau ki roto i ona pare-
pare noho ai, pupuhi mai ai. Katahi
ka karangatia e te rangatira o nga huia kia
penetitia a ratou pu. Ka kokiritia tetahi
kara ma hei tohu ki a Piki, ratou ko ana
|
|
4 4 |
▲back to top |
20 TE WAKA MAORI O AHURIRI.
hoia, kia kokiri tahi ki te pa. Katahi ka
kokiritia e te pakeha, ki hai i whai meneti
kua tahuri te pa, kua wera nga whare—me
to ratou whare nui me te Uranga-o-te-Ra.
Ka hinga te Hau Hau i konei me te ranga-
tira nui o te Hau Hau a Iharaira Porou-
rangi. Ko nga tangata i tino kitea i roto
i te pa, i werohia hoki ki te peneti; —
Ko Iharaira Porourangi, Irimana Kaika,
Rutene Pao, Hetariki Uawe, Mohi Hawai,
Hori Kapa, Hori Rangipouri, Wi Tamaho,
Wi Poho, Tamepo, Rihara Hawai, Enoka
Piahu, Hakiaha Mohaka, Heta Wawatai,
Katene Mamae, Karanama Hoetahi, Pirika
Kahumunu, Hoani, (no Taranaki). Kotahi
i wera ki roto i te whare, kaore i mohiotia.
Ko nga taotu i oma atu, a tera pea kua
mate atu ki te koraha. Ko nga wahine
i riro mai toko 7, me te tamaiti ka toko S
ai. Ka poto nga pa e 2 te tahutahu ka
hoki mai te ope katoa, nga pakeha me nga
maori, ki te Hatepe nei. Ka mutu te
karakia me te kai ka hoki atu nga maori
ki te tanu i nga tupapaku o te Hau Hau.
Ka tanumia e ratou te 19, ko enei e mau
nei nga ingoa i tenei pukapuka. Ki te
whakaaro tuturu o te ope Kuini e 25 nga
tupapaku o te Hau Hau i hinga i tenei
whawhaitanga. Inahoki i tino kitea te nui
o te toto i ro ngahere i te omanga—a, tera
pea kua mate atu ki ro ngahere. Ko nga
mea ia i riro na te ringa o te ope Kuini
te 19.
I te ra 3 o Akuhata ka haere atu etahi
Kuini maori ki roto o Maraehara ki te rapu
morehu Hau Hau—ko te Koti Pakura me
etahi taitamariki o te Aowera. Ka mau i
a ratou toko 2 nga tane. Kei te ringa te
tu o tetahi. I tu i te kokiri a Piki i te
ra tuatahi ki Rangitukia; i hoki mai ra i
te reo piukara a te Hau Hau, i mahara ai a
Piki na Hemi Pereiha; kaore. na te Hau
Hau ia—no reira i tu ai te ringa o taua
tangata. Ko nga wahine toko S, me nga
tamariki toko 6, toko 2 nei nga tane, ka te
16 ai ratou te rironga mai i a te Koti ratou
ko ona ha.
I te 4 o nga ra ka haere atu a te Paraone
me etahi o te Aowera ki roto ano o Marae-
hara; ka kitea nga kuia toko 2, me te
tamaiti kotahi, ka mauria mai ano; ai hui
katoa nga mea i riro ora mai nei ka 27 ai.
Ko enei 27 he parakia na Riki, atua toa o
te Hau Hau. Tauka nei kia mutua ka
paraitia a Riki, ka tahuna a Rura, ka waiho
Ngaitane rae Ngatiporou Hau Hau hei rite
mo Hapopo. Ara, mo te whakatauaki nei
na; —"Atua rere te Atua, waiho te raru
ki a Hapopo. " Me tenei hoki; —Rura
kareko, Rura. Riki parai, hupa Riki.
Waiho te raru ki a Tane raua ko Porou
taringa kore. "
I te 6 o nga ra o tenei Akuhata ka
tu mai te tima iti nei; ka haere atu a te
Mokena me nga pakeha ki te Apanui. Ka
tae ratou ki reira ka rere ia te tima ki
Wharekahika. I a Mokena ma e ngaro
atu ana ki te Apanui, i a matou hoki
e karakia ana, ka oma tetahi o nga here-
here wahine o te Hau Hau me tana tamaiti.
I te mutunga o te karakia ka rongo au kua
oma tetahi o nga Hau Hau wahine; ka to-
noa atu nga kai whai, ki hai i mau, haere
tonu atu nga kai whai ki Horoera—i oma
hoki ki reira taua wahine. Te taenga mai
o te Mokena i te ahiahi ka haere atu ia me
te Aowera. E 20 ratou i haere atu ai ki
Horoera. No te Manei, te 7 o nga ra, ka
haere atu ano etahi e 20, hei whakaahuru
mo te Mokena ratou ko tona 20. A, i
puta mai te pohimana i te 8 o nga ra nei, i
korero mai ki a matou kua whati katoa te
Hau Hau o Horoera puta noa ki te Kawa-
kawa kei ro ngahere. A, i mau i te ope a
te Mokena toko 5 Hau Hau—kotahi kua
mate, ko Whanaupo te ingoa. Toko 4 kei
te herehere, me nga wahine. A, i te 9 o
nga ra ka haere atu ano tetahi 20 hei wha-
kaahuru ano mo te 40 i a Mokena. Kua tae
mai hoki etahi Kuini maori i Makeronia na
Iharaira Hokamau i tono mai hei awhina
mo Mokena ma. A, i te 10 o nga ra nei
ka tae mai ano he pohimana: e ki ana kua
20 nga herehere u ahine o te Hau Hau kua
mau i taua ope; a, kua haere atu te ope
Kuini a te Mokena ma ki Kotare, te pa o
te Hau Hau—hei te po ka rauna ai taua
pa. I te 12 nga ra nei ka tae mai te ope
a te Mokena. Kua horo a Kotare i a
ratou, I to ratou taenga atu ki te Kawa-
kawa ka tukua atu toko 5 o ratou hei
heteri. Te taenga atu o nga heteri ki te
huarahi ka tutaki ki a ratou te heteri a te
Hau Hau, kotahi; ka hopukia ka werohia
ki te Peneti, tanumia iho ki taua wahi ano
—ko te ingoa o taua heteri i mate nei ko
Paraone Papahia. I muri ka tae atu te
ope Kuini, ka tika tonu ki Kotare. I
haere tahi hoki te ope a Iharaira Hou-
kamau, e 40 ratou. Ko Iharaira te Hou-
kamau ano tetahi, me te Rev. Rota Waitoa
te minita o te Pariha o te Kawakawa.
Hui katoa ki te ope a te Mokena ka 120 ai
taua ope Kuini i haere nei ki te huri i te
pa o te Hau Hau i Kotare. Te tae-
nga atu ki Kotare kua whati ke te Hau
Hau ki runga i Pukeamaru hanga ai i
te pa mo ratou. Ki ta ratou whakaaro
ekore te ope Kuini e tae ki reira. Te
whakaaro he maori tahi raua. Ko taua
pa he pa toa no nga whawhai maori o
mua; koia i hanga ai e te Hau Hau ki
reira to ratou pa. He maunga teitei rawa
a Pukeamaru; he pari kohatu, kotahi
tonu te huarahi atu. Katahi ka pikitia
e te ope Kuini; kihai i tata atu ka whati.
Taka ana te Hau Hau i te pari; a ka
puhia atu e te ope ka hinga toko 2 ki roto
o te pa—ko Kereopa te ingoa o tetahi, ko
te Whanaukainga tetahi. Ko etahi i hinga
i runga i te pari a taka ana mate tonu atu.
Riro ana nga taonga o taua pa kotahi
kaho paura me nga tinara, me nga taonga
katoa—he nui te taonga. A i riro mai
nga Kara a te Hau Hau e 8 nga Kara; ko
O
to ratou atua toa, kua riro mai ko Riki me
Rura. Kua tika hoki te kupu i tuhia ki
te Waka Maori mo Tikitiki; —" Na tena
rangi i riro ai i a ia tena pa; tukua atu ki
tetahi takiwa a muri ake nei ka hoki mai
ano taua pa me etahi atu huki o nga pa o
te Hau Hau. " A kua riro mai nei a
Pouretua, a Horoera, a Toropapa, a Te
Wharariki, a Maruhou, a te Kawakawa,
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 21
a Kotare, a Pukeamaru, me Pakairomiromi
nei, te pa i mate nui ai te Hau Hau ki roto
me to ratou Rangatira me Iharaira Porou-
rangi. Ko nga herehere katoa o te Hau
Hau, nga wahine nga tamariki e 70, he mea
hopuhopu i ro ngahere. Ko nga tane
toko 7, be kaumatua anake—a tenei ano
kei nga Rangatira o taua ope nga korero.
Toko 2 enei herehere ka haere atu nei i a
Kapene Taitene ki Nepia. Kotahi ano te
whakaaro nui a Nga Rangatira o tenei
whawhai, kia poto katoa ra ano te Hau
Hau o Waiapu nei. Kua whati nei ki ro
ngahere te Hau Hau o Horoera a puta noa
ki Kotare. Kei te noho tonu te pa nui o
te Hau Hau a Pukemaire:. Ko tetahi
korero, kei te huihui ki Pukemaire, kia tae
mai a Patara me tanu ope ka haere mai ai
ki te whawhai ki to matou pa ki te Hatepe
nei.
Ko ta matou whakaaro he teka noa;
ekore e hoki mai a Patara, ka oma tonu
atu ki Taranaki. Kei ta te whakatauki; —
" Motu hoki te weka i te mahanga, hoki
mai hoki ?"
E hoa e te Makarini, Tukua enei
korero katoa kia taia ki te Nuipepa ki te
Waka Maori, kia tino rongo ai o tatou hoa
pakeha, maori hoki, ki te mahi o Waiapu
nei i tenei takiwa.
E hoa mu kua hinga te Hau Hau; kua
hinga rawa. I mate no te Hau Hau ki: —
Mangaone...... 13. I te timatanga o
tenei whawhai.
Hune 11, 1865.
Rahui......... 3.
Taraketiti...... 1.
Tikitiki......... 28.
Pukerauaruhe 2.
Te Horo...... 3.
Tikapa......... 9.
Kaiaparua... 7.
Te Hatepe... 12.
Pakairomiromi 25.
Maruhou..... 1.
Pukeamaru... 4.
Ko nga mea tenei i mohiotia e te taha
Kuini o te Hau Hau kua mate rawa; a, na
nga herehere i korero tena atu etahi.
Tena e nga Iwi katoa kaore nei ano kia
uru ki nga mahi kino o te Hau Hau; e
noho i runga o to tatou whakapono e kiia
mai nei e Paimeho he whakapono tewha-
tewha. Engari ko tona Paimeho te karakia
tewhatewha. Ina hoki he tino kuare rawa
nga iwi Hau Hau ki te putoi kereru hei
puhipuhi mo tana tewhatewha. I tamata-
hitia e ia te here o te putoi, ka huia hei
puhipuhi, herea ai ki te takaki o tana
tewhatewha—tena whakatau a Paimeho ki
te hapai hei patu mana. No tana ruinga
ano ka ngahoro nga kereru, kua kino tana
tewhatewha; katahi ka patua ki runga ki
te tangata, patua ketia ko te taha ki te
kauae o te tewhatewha, he pakaru anake te
tewhatewha kihai i mate te tangata, mate
ke ko ia—i te nanunga ki nga kereru
ka ngahoro ki tana tewhatewha ka pakaru.
Me tenei hoki. I tamatahitia e Ngati-
porou i runga anake i nga korero tahupera
a taua Patara, te tamaruatia ki tenei.
Kua ngaro Taranaki tangata me Waikato i
te Pakeha. Kua riro Taranaki whenua,
me Waikato i te Pakeha. Otiia na to
ratou Paimeho ano i kopare o ratou kanohi.
E ki nei hoki a Paora; " Kua whaka-
pouritia o ratou kanohi e te atua o tenei ao,
kei whitingia ratou e te maramatanga o te
Rongo pai o te Kororia o te Karaiti &c. "
Taraia ana e ratou ki te pou totara,
tapawha rawa; ka haere ki nga whare
pakeha whanako maramara kareko ai mo
runga i taua pou, kiia ake e ratou taua
kareko he Atua—tapaia iho ki te ingoa,
ko Rura, ko Riki. Te tahuritanga iho o
Taranaki ko nga wahine a Ngatiporou; te
whai whakaaro Ngatiporou te aha. Te
whawhaitanga ki Mangaone ka hinga ano
a Taranaki ki reira, toko 2 mate rawa, me
te poropiti i taotu, me etahi atu; te whai
whakaaro ano a Ngatiporou te aha. Ko
te ngahorotanga tenei o nga kereru o ta
ratou tewhatewha. Tena ka" tino wha-
whatia nei Ngatiporou Hau Hau, a ka
hinga nei o ratou tupapaku ka 108; ka
tino mate rawa, o te 11 o Hune a tae mai
ki te 11 o Akuhata nei ka 10S nga mea a
te Hau Hau ka tino mate rawa. Kua hinga
nei hoki a Iharaira Porourangi to ratou
tino Rangatira; me te iwi katoa e mau nei
te tohu o te maha o nga mea kua mate.
Ko te pakarutanga tenei o to ratou tewha-
tewha.
Tenei ano tetahi o a ratou kupu teka
noa; —" Ekore te Pakeha e tae mai ki
konei; ko te Ua hoki kai te Porini i te
Pakeha i tua o nga ngaru ki Taranaki—
ano he kahui hipi. " Kei te unga mai nei
o nga Pakeha ka oma te Hau Hau ki ro
ngahere, ka waiho Waiapu mo te Pakeha i
kiia ra e to ratou tahupera ekore e tae mai.
Ana ! kua tae mai!
Koia ano kei te whakaaraara nei na; —
I whiua e Porou Ki te uru,
I maka ki te tonga,
I pokaia ki waenga nui.
Ka hei ta hau e Rorirori,
E tahutahu mai ra i nga para toetoe o taku
whare.
Tuki rawa i nga Perehi,
Hei pungarehu kanga ma Perenata.
Waiho ru e taku matua e,
Me tuhi e au ki te reta
Ka tuhu ki te mera,
Ka whiu ai ki tawhiti
Kia tae mai te Turapa,
Kiu taemai te Mirihia,
Kia tae mai te Hoia korongo ta
Ki to whenua nei.
Tenei hoki ra te Piukara.
Te kekeho atu nei Ia roto
Waiapu. Waiapu e.
Tona hoki koe te oma na i runga hiwi.
Tau atu koe ko te puke i noho ai te kai tuturi
Aruamaikao, e, e.
Ehara! ko to moho tena e, ia.
Na, kei te whati te Hau Hau, kua tae mai
te Pakeha.
Hei kona ra e hoa e te Makarini; ma
te Atua tatou tahi e tiaki. He nui nei te
mihi aroha o te iwi ki a koe. I mea ano
huki te iwi nei kia tuhia ki u koe, mau o
hoatu ta ratou
nui o Nui Tirene.
Naku na to hoa aroaha
Na Rev. MOHI TUREI.
Kia mau tonu ta taua nei aroha i roto i
te Ariki,
|
|
6 6 |
▲back to top |
22 TE WAKA MAORI O AHURIRI.
WHAKARONGO MAI.
ME haere mai nga maori, me nga manuhiri
puta mai ki Nepia nei, ki taku whare
matakitaki ai ki aku hanga hou. Ara ko nga
TERA WAHINE; ko nga TERA TANE; nga
PARAIRE; he papai anake, he iti ano hoki te
utu.
Tenei hoki nga Hate, nga Tarautete, nga Koti,
nga Ringi, nga Piwhi, me nga aha noa atu.
Kei taku whare enei hanga e tu ana, ko te whare
e tu ana i tetahi taha o te rori i te toa hou o te
Hutana.
Na KAWHE.
HAERE MAI KI TE MATAKITAKI.
PANUITANGA.
KO aku hanga i taia atu nei au na ru nga
mai i te kaipuke i a te NEPIA kua pau
tenei te hoko—ekore hoki e toe i te papai o
aua hanga. Ko tenei he taonga hou enei kei au
i tenei takiwa na runga mai i etahi kaipuke
maha; ekore e taea te tatau. Ko taku karanga
ano i mua ra, koia ano tena; ka kore te moni i a
koutou, ahakoa tena, me haeremai ano koutou ki
te matakitaki—tena te rangi e kite ai koutou i te
moni ka hoki mai ki te hoko.
E hiahia ana au ki te hoko taewa; ma te tangata
e whai taewa ana e haere mai ki taku whare,
maku e hoko.
Na te HATANA.
TITIRO MAI! TITIRO MAI!
Koutou nga tangata e hiahia ana ki te taonga
ngaware te utu.
KO au tenei, ko PERENITIHI, e whaka-
whetai atu ana ki nga maori o te Wairoa,
o etahi atu hoki kainga i tenei pito, mo to ratou
manaaki i au i nga takiwa kua hori nei ki te hoko
i aku taonga. Na, he mea atu tenei kia rongo
mai ratou e tukuna katoatia atu ana e au oku
taonga inaianei; ko nga utu ka whakaititia rawa-
tia e au. he mea kia we te pau atu, kia watea au
te hanga i tetahi toa nui atu i te hokonga o nga
whenua o te Kawanatanga i konei a muri ake nei.
Hei reira ka tango mai e au etahi taonga hou
katoa. Ka pai hoki au ki reira ai kia waiho au
hei kai hoko ma nga tangata i a ratou kaanga,
witi, aha atu, i runga i te ritenga o te pakeha—
ara, he koha ano ma te kai hoko.
Na PERENITIHI.
Te Wairoa, Akuhata 1, 1865.
PANUITANGA.
KIA rongo mai nga tangata o Mohaka, me
nga tangata haere hoki. Tenei kua oti o
au te whakatakoto rongoa whakamate kuri i
kou whenua katoa i Mohaka, i Waitaha hoki.
Na PIATA
o Mohaka.
NGA MAHI A TE HOTOKE.
KO te ROPITANA o Nepia e karanga ana
ki nga rangatira me nga tangata o Here-
taunga, tenei kei a ia nga tino KAHU HOTOKE
—nga Paraikete, nga Tarau Huruhuru, nga Koti
Huruhuru, nga Haora Wahine, nga Kawhe, nga
aha noa atu.
Ki te hiahia te tangata kia tuia mariretia he
kahu mona, kei te whare o te Ropitana nga
kai tui—ahakoa kahu tane, kahu wahine ranei. E
mahara ana te Ropitana tera e pai nga tangata
ki tana mahi me ka whakamatau ratou—ko tana
mahi tonu tenei i Akarana i mua, he hoko.
Ko te whare kei ko atu o te Toa o te
Hutana raua ko te Eawini, na te mea kei tetahi
taha o te rori.
Na te ROPITANA.
PANUITANGA!
KUA kite au i te Panuitanga a Heemi i roto i
te Waka Maori mo tona mahi hanga
waati. No reira au ka mea kia panuitia ano hoko
taku whare, koi ki nga rangatira maori ko ia
anake te tangata mahi pera i Nepia. Ko taku
tangata hanga waati he tino tohunga rawa. Me
haere mai koutou ki au whakamatau ai. He
tini nga taonga kei au—nga waati, nga tieni, nga
aha noa atu. Ko te utu o te waati e toru
pauna, haare atu ki te ono pauna. Ko taku tu-
peka, kaore ano he tupeka o te moutere katoa e
rite ki taku.
Ko taku whare kei te taha o te whare puiha
i tetahi taha o te rori i te whare hoko rongoa nei.
Na MANOI.
TENEI TE HANGA!
ERIMA nga pouaka TERA TANE, me nga
TERA WAHINE. katahi tou ka tae mai ki
au—e wahia ana e au inaianei ano.
Te utu o te Tera Tane kotahi pauna, te
hau ma rima herengi—haere atu etahi ki runga
ake.
Na RAWHE.
PANUITANGA.
HE pakeha hoko i nga kai maori nga ta-
ngata kua tuhia nei nga ingoa kiraro
iho—ara, i te witi, i te aha noa.
Ko te WATA ratou ko KENERE
ko WATA ano.
WHAKARONGO!!
E MEA ana a WIREMU RAETEPONE,
o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo
mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te
Poaka, te aha noa atu hoki a te tangata maori.
Rupeke katoa nga, taonga, me nga kai paka-
ha i kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei
hoko.
PANUITANGA.
KO TEOTI WINIRAWE e mea atu ana ki
nga tangata maori kia rongo ratou kua ti-
mata ia tona mahi Kamura ki Waipukurau.
Ko ia kua waiho hei tohunga mahi i nga kaata
katoa e hangaia ana o te Parakimete o Waipu-
kurau.
Tenei ano ona rakau maroke te haere mai nei
hei hanga kaata. Ki te hiahia te tangata kia ma-
hia tona kaata pakaru, heoi te tohunga hei mahi.
E mea atu aua tenei, taua Teoti Winirawe, kia
rongo nga tangata he utu ngaware ona utu, he pai
tona mahi.
Waipukurau, Akuhata 27, 1865.
TURANGA TERA HOIHO.
E MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei,
ki nga tangata Maori o Heretaunga kia
rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia
nga utautanga tera pai o Ingarani mai. He mea
whakarite marire e ia kia hangaia mai ano;
ehara i te mea hanga noa. Ko te ritenga o te
utu e ngaware ana.
Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria
mai ki a ia.
Heekipiri rori.
PANUITANGA.
KO KAHIKOROWI e mea atu ana ki nga
Maori o Heretaunga kia rongo ratou kua-
timati ia tona mahi hanga tera hoiho nei, pa-
raire hoiho, kara hoiho, me nga mea mo te hoiho
to kaata, me nga mea hoiho katoa. Ko tona
whare kei te Heekipiri Rori, i te ritenga o te
whare parakimete, i raro mai nei o te Peeke.
E mea ana taua pakeha kia whakamatau nga
tangata ki tona mahi. Akuanei hei te kitenga
i te pai o te mahi, i te iti o te utu, ka hokihoki
tonu mainga tangata kia mahia e ia o ratou tera.