TE











       "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

No. 61. ]        NEPIA, HATAREI, OKETOPA   7, 1865. [VOL. III.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI

                   MAI.

TENEI kua kite matou i te reta a Paora te Whatu-

i-waho. Ekore  matou e whakaae  kia taia taua

reta, Kaore hoki e tika taua tu korero hei korero

mo roto i te nuipepa. Kaore i kiia tenei hanga

te nuipepa hei whakaputa i te tohe a tetahi ta-

ngata ki tetahi—na  raua noa  ake ta raua nei

mahi. Engari  ki te kitea he korero, he mate

ranei, e eke anu ki runga ki te katoa, ko te mea

tena e tika ana kia panuitia kia rongo te katoa.

Ko tenei me whakaputa tetahi kupu ma matou ki

a koe e Paora. E he ana to ki kiu hokona make-

tetia e koe nga hipi a te tangata. Ki te pa to

ringi ki runga ki te hanga a te tangata ka he rawa

koe i kona; no te mea ehara i te poka noa i noho

ai nga hipi ki kona. Na Paora Kaiwhatu i wha-

karite ki te pakeha kia, toru nga tau e noho ana

aua hipi ki kona. Ko tenei ka tata te mutu aua

tau, kia mutu  ra ano ki haere ai. E ki aua ko

ko to whenua kua riro i a koe i muri i te wha-

kaaetanga a Paora ki te pakeha  ma tena ka aha

ai ? Ekore e taea te wetewete i te pona a Paora i

whitikitia ai i te takiwa i a ia te whenua, engari

kia tae ki i ma mutunga ka matara. Kua riro

mai tenei te whenua ki a koe me ona ritenga i

whakaritea ai e Paora. Ka kare koe e pai ki te

whakaae a Paora ki te pakeha ka whakaputa pea

 kupu i te korerotanga i te tuatahi ra ano kia

kore ai; kao, noho puku marire koe no naianei

rawa ka korero koe—he taware tenei, kowai hoki

e kuare ana ? Ko  tenei kia rongo mai koe, koi

noho  kou a poka noa ki nga taonga a te tangata.

 He ki tau tera e matakitaki noa te pakeha ki ona

taonga e murua ana e koe. Kaore ra, 1: 0 te mea

 ehara i to poka noa taua noho ki. reira.

   He mea utu tenei ki nga tangata kaore ano kia

 utu noa i a ratou nuipepa o tenei tau e haere nei

 kia hohoro te whakarite mai. Engari te tau tua-

 tahi i riro mai he moni; ko tenei he kore rawa

 tenei. He pono ka whakarerea te mahi i te nui-

 pepa ka kore e whakaaro mai nga tangata.





 KA tahuri matou ka titiro i tenei takiwa ki

 tetahi taha puta noa  ki tetahi taha o te

 motu nei ka mea matou kua tata tenei ki

 te timatanga o te mutunga; kua kitea te

 haeata o te rangi, te tohu o te marama-

 tanga. Inahoki, he whakatu Kingi te mahi

 a Waikato i te tuatahi; he tokomaha nga

 rangatira, nga tangata totika hoki, i uru ki

 runga ki taua ritenga, no te kitenga i te he

 ka mahue. Muri iho ka puta tenei mahi po-

 rewarewa te Hau Hau; ka whakanohoia ona

 ritenga ki runga ki te papa atua kia arongia

 ai e te tangata. Na, ko nga tangata kuare

 katoa i rere ki runga ki tenei mahi, ko nga

 tangata ware, ko nga ngakau kohuru-ko nga

 iwi whakaaro  totika ki hai i tahuri, kua

 kitea hoki te kino o roto. Erangi ko nga

 tangata e noho ake ana te hiahia ki te kino

 i hohoro te rere ki runga. Ka kitea i konei

 nga tangata o te motu e noho noa ana i

 runga i te pai ko te ngakau e whai ana ki

 nga ritenga mate o mua, ki te kohuru, ki

 te maru taonga, ki te puremu, ki te tini-

 hanga noa iho. He  ohorere anake tona

 whakatikanga i roto i te tokomaha e patu

  ana, e kohuru ana, e tohe ana kia mate nga

  tangata piri ki te pai kia riro i a ratou ko

  Hatana nga ritenga. He hunga ingoa kore

 nana enei mahi; e whai ana kia puta tona

 ingoa i runga i te kino, inahoki te ahua na.

 Nawai  ra i noho te hunga totika, nawai ra

 i noho i matakitaki, ka kawea e te whaka-

  takariri ka whakatika etahi ka hui ki te

 pakeha, kai te putu i te hunga kohuru.

  Muri mai ka whakatika he iwi, muri mai

 ka  whakatika he iwi, a i tenei takiwa he

 tokomaha nga iwi kai te whakahoia i a ratou

  hei pehi i te kino; ekore e whakaaro he

  whanaunga he aha, ko te kino ko te ko-

  huru anake tana e whai  ana kia ngaro.

  Tetahi, ko te hunga kino, ko te Hau Hau,

 kai te tiriwa i a ratou, kai te whawhai ki a

 ratou ano—meake   pea pupuhi  ai. No

  konei ka ki matou i ta matou ki " kua tata

  tenei te tae ki te timatanga o te mutunga. "

    Inaianei kua hui nga iwi totika ki te pake-

  ha, kua iwi kotahi; kai te whai ki te ti-

  kanga kotahi ko te kino kia ngaro. Kai

  te riri tetahi i te taha o tetahi, kai te kite

  tetahi i te kaha o tetahi me te whakamihi

  ake te ngakau  o tetahi ki tetahi. E  pai

- aua tenei;. ina te kore ko te tautohe ko te

  taruhae o etahi tau kua  hori nei. Na te

  mate i kukume ka piri tetahi ki tetahi. Ko

  te hua pai tenei i tupu i roto i te Hauhau-

  tanga o te motu  nei—ara, ko te kino ka

  tahia ko te pai ka mahue. Katahi ka ata

  mohio nga iwi erua ki a raua; katahi ka

  tupu  te aroha totahi ki tetahi, no te mea

  kotahi ano te huarahi e takahia ana e raua,

  kotahi ano  te whakaaro ho pehi i te kino

  he hapai i nga Ture manaaki tangata a te

  Kuini. A, hei nga tau e  takoto ake nei

  kotahi ano te 

  pakeha me te maori; rite tahi raua, ekore

  tetahi e kake ki runga i tetahi—ka he te-

  tahi, tetahi, ma te Ture anake e whiu, ma

  te Ture anake raua tahi e tiaki.





         OPOTIKI.

  E PUTA ana mai te korero no Opotiki kai

  te riri tonu taua kainga i roto i nga ra katoa.

  Kaore  ano he parekura nui, engari he riri

  takitahitahi i te hanga e haere nei nga ope

  o te Kumi ki te a mai i nga kau, me nga

  hoiho, me nga poaka a te Hau Hau. Ka

  tupono aua ope ki te ope Hau Hau ekore

  e rua pakunga o te pu kua whati te Hau

  Hau  kua tahuti, maka rawa ai nga kahu kia

  marama ai te oma; e oma ana ka whakaanga

  mai te waha o tona pu ki muri ma runga i

  te pakihiwi pupuhi ai me te oma tonu. He

  maha nga kau me  nga kai a tera kua riro

   mai i te taha Kuini. E korerotia ana no

  tetahi rangi ka puta mai te tangata no te

Hau  Hau tuohu mai ai, whakapehapeha

mai ai ki nga pakeha i runga i te tima paku

e tu  atu ana i roto i te awa. E ki ana

tena te nui o taua koroke, me te mea he

poaka momona  nei ano te ahua. Katahi

ka puhia e enei i runga kaipuke ki te rai-

whara, hinga rawa. E 400  iari te pama-

mao  atu o taua tangata i te puhanga. Tena

pea te mahara ma Rura e kapo te mata.

 Katahi ka tikina atu ka mauria mai ki

 runga ki te tima, a mohiotia iho ko ia te-

 tahi o nga upoko o te Hau Hau ki Opo-

 tiki. Kaore ano pea kia mate rawa taua

 tangata, kua mate ano ranei. Ko te ingoa

 kaore ano kia rongona e matou.

 KAI te mahi tonu nga tohunga teka o te

 Hau  Hau  i Wairarapa ki te Poti haere i

 taua kainga. E korerotia ana kua toko-

 maha nga tangata o reira kua rere ki runga

 ki taua he. He hoha pea no tena iwi ki te

 noho i runga i te pai, i te ora, i rere ai ki

 runga ki te mate. He ritenga mate hoki

 taua ritenga. E  rite ana ki te taru ki te

 ngerengere  e ngau  nei ki te kiri o te ta-

      ngata i te tuatahi, muri iho ka puta ki roto

 ki te tinana ka pirau iho te tangata. Otira

 ekore e tu roa taua ritenga. Me ata wha-

 kaaro koutou ki tona ahua he kohuru ona

 ritenga, he tinihanga, he puremu, he kai

 tangata, he muru  taonga, me nga  kino

 katoa o te ao—tena ianei e mau ? Kaore

 ra, ekore e mau; tera e whakatika nga iwi

  totika katoa o te motu nei ki te pehi kia

  ngaro. Tetahi, mana ano e mate noa iho

  i ana whawhai ki a ia ake ano. Tera ano

  hoki e pera apopo ake nei. Kaore ano

  matou kia kite noa i tetahi hunga kohuru i te

  ao katoa nei e mau roa ana ki te kotahi-

  tanga, ki te aroha. Tana mahi he tupato

  tonu, tetahi ki tetahi, ki runga ki ta ratou

  mahi kino, tona otinga iho e tahuri ana e

  kohuru ana i a ia ano. Kua kitea hoki

  nga tohu o tenei i te Wairarapa  inaianei.

  Kai te whawhai nga Hau Hau o reira ki a

  ratou ano i tenei takiwa. Ko tetahi hunga

  kai te ki e he ana te mahi a tetahi, engari

  kei a ia te tino ritenga; ko tetahi e ki ana

  kei a ia; a, e tango ana he atua ke ma

  ratou, e mea ana kia whakaturia he Kingi

  ke hoki—kowai  ranei te ingoa, ko tangata

  ware noa iho. E ngaro  ianei te Karakia

  Whakapono; ahakoa maha nga Hahi ko te

  Atua  i kotahi, ko te Karaiti anake ano.

  Ko nga Hahi e rite ana ki nga hapu maha

   e huri ana ki runga ki te mahi kotahi—ko-

   tahi ano tutukitanga  o te ritenga. E ki

   ana a te Karaiti: —" Ko ia rangatiratanga

   e wehewehea ana ki a ia ano, ka kore; a

   ko ia pa ranei, ko ia whare ranei, e wehe-

   wehea ana ki a ia ano, ekore e tu; a ki te

   pei a Hatana i a Hatana ano, e wehewehea

   ana ia ki a ia ano; me pehea ianei ka tu ai

   tona rangatiratanga ? "

                TE WAKA  MAORI O AHURIRI. 35

Ko  enei i raro nei no Ngaitahu i Ahuriri

nei ano, no Ngaitewhatuiapiti hoki.

  E  oati pono ana ahau kia noho tonu ahau

i raro i te mana me nga ture o te Kuini o

Ingarangi, me o nga Kingi Kuini ranei o

muri iho i a ia ake tonu atu. A ka wha-

karongo hoki ahau ki nga whakahau tika

katoa o ana Kaiwhakawa me o nga tangata

katoa ano hoki ka whakaturia hei whaka-

haere i ana ture.

   A kia tohungia ahau e te Atua.

              Tuhua,.

            Hemi Te Uranga

             Horomona Te Rongoparae

              Te Manihera Toti

             Wi Whiuwhiu

              Raharuhi

             Kekepuru

             Hiraka Tuhua

             Anaru Turoa

              Inia Nekenehe

             Rapana

             Hoera

             Patu Tuhua

              Waikohu

              Ihaia Hutana

             Eruera Te Hopu

              Arapata Hori

              Rangiawe Tuhua.



   No Ngaitewhatuiapiti enei.

               Hori Niania

              Renata Pukututu

             Hori Huri

              Paraone Hakihaki

              Maika Iwikatea

             Nguha

             Wiremu  Pupora

               Paora Nikahere

             Tamati Hapimana

              Pouraka

              Eraihia Tamawharu

               Ihaia Taniwha

               Taituha Kotoko

              Taimona

              Te Opetaua

              Hakaraia Te Tuau

              Hamiora Te Nehu

              Wiremu Tipuna

               Hirini Okeoke

             Tukuhe

              Nikora Kahuhunu

              Peneamine Tuku

              Hoani Papanui

             Hone Rore

                     Waito

              Ngawiki

               Anatipa

              Karauria Hawea

                 Rapata Tiakitai

               Pita Te Pumarire Whatu.



    E korerotia ana hei a Hanuere te kara-

  ngatia ai he hui o nga tino rangatira o te

  motu  katoa ki konei ki Ahuriri, kei Pa-

  whakairo pea hui ai, kei hea ranei. E pai

  ana hoki tenei kia kitekite nga tangata i a

  ratou, kia korerotia nga korero o te he o te

  tika, kia whakatakototia hoki he tikanga e

  pai ai to tatou motu i nga takiwa e takoto

  ake nei.

[HE MEA TUKU MAI TENEI RETA NA TE

  KAWANATANGA KIA TAIA KI TE "WAKA

  MAORI, "]

                       Hokianga,

              Waihou, Hune o, 1865.

E KARA E TE HIWIRI KAMIHANA,

  Tena koe. Kua  tae mai te Panuitanga

a Ta Hori Kerei te Kawana, o te 29th o

Aperira, 1865. mo  nga ritenga a te Pai

Marie. E Kara, he kaumatua koe, he

tangata matau ki nga ritenga o te pai, o te

kino, o te ata noho, o te tutu, o te whainga,

o te Rangimarie. Kia rongo mai koe ki

taku whakaaro. He  aha kia maka ai tenei

ingoa te Paimarie ki runga ki te hunga

kohuru ?

  Tenei ke tona ingoa, ko Whiro-i-uta, ko

Whiro-i-tai, ko  Whiro-i-tupua, ko Whiro-

te-tawhito, ko Whiro-te-manatu, ko Aio-

tutu. Ko  nga putake tenei o nga kino

katoa. Ko tana whakatauki tenei mo enei

ingoa; " Ekore te tohunga e tioa ki te

ao. "  Ko  tenei kupu ko te Paimarie mo

nga Pihopa tenei ingoa te Paimarie, mo

nga minita, mo nga Kaiwhakaako, mo te

hunga hapai i te Rongo Pai o te Atua, o te

 Rangimarie, o te Paimarie, o te Aio. E

matau ana tatou ko te Paimarie tona ingoa;

 ko te putanga he kohuru, he kai tangata—

 ka he tenei. Mehemea e pai ana koe kia

 tukua atu tenei reta ki te Kawanatanga kia

 whakamutua te whakahua i tenei ingoa ki

 runga ki te hunga kohuru. E  kino ana

 nga iwi ata noho. Erangi ma ratou e  •

 whakahua ko te Paimarie, ma tatou e mea

 atu, ko Aiotutu.

          God save the Queen !

              Na ou hoa aroha

          Na APERAHAMA TAONUI,

         Na PENETANA PAPAHURIHIA.

   Ki a te Karaka,

   Te Hiwiri Karaitiana,

   Kei te Waimate.



        TRANSLATION  OF THE ABOVE.

                        Hokianga,

                 Waihou, June 5, 1865.

 O, Sir, the Civil Commissioner.

   Salutations. The  Proclamation of Sir

 George  Grey  the Governor, of the 29th

 April, 1865. regarding the doings of the

 Pai Marires, has reached us. Sir, you are

 an aged  man, and a man  well versed in

 whatever  concerns good  and  evil, quiet

 living and contentiousness, war and peace.

 Do  you hearken to my idea. Why is this

  appellation "Pai Marire" bestowed upon

  a murderous body ? Here  is the proper

  name  for them, Whiroiuta; "Whiroitai;

  Whiroitupua; Whirotetawhito; Whirote-

  manata, or Aiotutu. Those  things are

  the source or origin of all evils. The say-

  ing regarding these names  is, the priest

  (tohunga) will not be encompassed in this

  world. But this term " Pai Marire " should

  be  applied  to  the Bishops, Ministers,

  Teachers, and those who uphold the Gospel

  of God, peace, goodness, quiet living, and

  tranquillity. We know that the name by '



    * These names imply some mythological powers

  of evil, the priest of whom cannot be touched by

  ordinary mortals. —Translator, G. W. P.

36              TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

which they are known is Pai Marire, but

their fruits are murder and cannibalism—

this is wrong. If yon are agreeable, send

this letter to the Government, that they

may  cease to call by this name a murderous

body. The  well disposed people object

to have it so called. Let them call them-

selves the Pai Marires, but let us term

them  Aiotutu.

           God save the Queen,

              Your loving Friends,

            APERAHAMA TAONUI,

             PENETANA PAPAHURIHIA.

No  te Manei, te 25 o Hepetema, ka tae

mai te tima o te Kawanatanga, i rere mai i

 Opotiki, i Waiapu, i Turanga hoki. Ko

 Karaitiana, ko Hirini te Kani, me  etahi

 tangata tokotoru, me nga herehere Hau

 Hau tokotoru hoki, na runga anake mai i

 taua tima.



   No muri i te hokinga mai i Opotiki o te

 tima o te Kawanatanga, e kopikopiko nei

 ki Waiapu, ka  eke ki uta i runga i te ta-

 huna kuku i waho tona atu o te ngutu awa

 o Ahuriri. No  tetahi rangi i muri nei ka

 maanu ano. Ke mea noa te pakaru o taua

 kaipuke, kai te pai tonu.





   Ko nga hoia i haere atu i konei ki Tu-

 ranga kai te hanga parepare i tetahi taha

 o te awa o Turanganui ratou ko etahi o nga

 maori Kuini e 30. Ko nga Hau Hau hoki

 e hanga  pa ana mo ratou, kotahi e tata

 tonu ana ki te whare o te Pihopa, ko tetahi

 kei te huarahi ki Opotiki.





   No te 30 o Hepetema nei ka tae mai te-

 tahi tima manuwao no Po Neke ki Nepia

 nei. No taua ra ano ka rere ki Turanga,

 Waiapu, Opotiki atu. Na runga atu i taua

 tima nga turupa i noho i Nepia nei, e haere

  ana ki Turanga. Ko a ratou hoiho katoa

 i mahue ki muri; kei nga Hau Hau o Tu-

  ranga he hoiho mo ratou ki te tupono he

  riri i taua kainga. Ko etahi hoia pakeha

  no Whanganui, na tetahi tima i kawe mai

  ki konei, i haere ano i runga i taua tima; e

  haere ana ki Waiapu—e 42 ratou. He iwi

  toa ratou, he rangapu i whakaritea hei haere

  ki ro ngahere. He maha  o ratou riringa ki

  te Hau Kau  i Whanganui, ki nga maori

  Kingi hoki  i Waikato; a, kaore ano kia

  taea taua hunga. He  maha  o ratou pa

  horo. Ko  Taitene, te Kai-Whakawa o te

  Wairoa, tetahi ka  riro atu ki Waiapu i

  runga ano i taua tima.





    Kua  kitea e te pakeha i te Taitapu (i

  tera moutere) te koiwi o tetahi manu nui.

  E ki ana ehara i te moa, he manu ke ano.

  E rua te kau ma rima putu te teitei o taua

  manu i te oranga. Taukiri koe nga manu

  a Maui !

  TENEI TE HANGA!,

17 RIMA  nga pouaka TERA TANE, me nga

  TERA  WAHINE  katahi tou ka tae mai ki

au—e  wahia ana e au inaianei ano.

    Te utu o te Tera Tane kotahi pauna, te

kau ma rima herengi—haere atu etahi hi runga

ake.

                      Na RAWHE.



      PANUITANGA.

HE     pakeha hoko  i nga kai maori nga ta-

       ngata kua  tuhia nei nga  ingoa  kiraro

iho—ara, i te witi, i te aha noa.

        Ko te WATA ratou ko KENERE

                 ko WATA  ano.



    WHAKARONGO!!

E MEA    ana a WIREMU RAETEPONE,

     o Waipawa, ki ona hoa Maori  kia rongo

mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te

 Poaka, te aba noa atu hoki a te tangata maori.

  Rupeke  katoa nga taonga, me nga kai pake-

 ha i kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei

 hoko.



  TURANGA  TERA HOIHO.

 E MEA   ana  a HOURA, kai hanga tera nei,

 ki nga  tangata Maori o Heretaunga  kia

 rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia

 nga atuatanga tera pai o Ingarani mai. He mea

 whakarite marire e ia Uia  hangaia mai  ano;

 ehara i te mea hanga noa. Ko  te ritenga o te

 utu e ngaware anu.

   Tunui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria

 mai ki a ia.

    Heekipiri rori.



     KARANGATIA                        

          KARANGATIA! !

 TENEI   TE HAERE  NEI nga kaipuke taonga

    a te HUTANA  raua ko te EAWINI i

 roto i nga marama  katoa. Heoti nei ano te

 whare e uta te tika tonu mai ana i Ingarani i te

 hanga  nei i Paraikete, na reira hoki i iti ai te utu.

    Te kau enei takai Paraikete kua tae mai i tenei

 takiwa tonu; he whero te ahua, he ma etahi, he

 puru  etahi—he mahana  katoa.

   Tenei hoki nga kahu  huruhuru, nga kahu

 mahana katoa ano hoki, kua tae hou mai hei kahu

  HOTOKE. Otira hei mote aha i korerotia ai

  tenei whare, te whare kua mohiotia e nga tangata

 katoa o Heretaunga.



   Haere mai, tirohia nga paraikete.

         Na te HUTANA raua ko te EAWINI.



    TITIRO MAI! TITIRO MAI!

  Koutou nga tangata e hiahia ana ki te taonga

              ngaware te utu.



  KO    au tenei, ko PERENITIHI, e whaka-

        whetai atu ana ki nga maori o te Wairoa,

  o etahi atu hoki kainga i tenei pito, mo to ratou

  manaaki i au i nga takiwa kua hori nei ki te hoko

  i aku taonga. Na, ho mea atu tenei kia rongo

  mai ratou e tukuna katoatia atu ana e au oku

  taonga inaianei; ko nga utu ka whakaititia rawa-

  tia o au, he mea kia we to pau atu, kia watea au

  te uanga i tetahi toa nui atu i te hokonga o nga

  whenua o te Kawanatanga i konei a muri ake nei.

  Hei  reira ka tango mai e au etahi taonga hou

  katoa. Ka pai hoki au ki reira ai kia waiho au

  hei kai hoko ma nga  tangata i a ratou kaanga,

  witi, aha atu, i runga i te ritenga o te pakeha—

  ara, ho koha ano ma te kai hoko.

                    Na PERENITIHI.

    Te Wairoa, Akuhata  1, 1865.