TE











       "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

No. 63. ]          NEPIA, HATAREI, NOEMA   4, 1865. [VOL. III.

HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI

                   MAI.

TENEI kua tae mai te 10s. a Ihaka Whanga mo

 te nuipepa ki a ia o tenei tau e haere nei.

  Tenei nga herengi 5s. a Hoani te Wainoho o

Mohaka kua tae mai.

  He  mea atu tenei ki nga tangata e tango ana i

tenei nuipepa kia hohoro te homai i a ratou moni

mo  tenei tau e haere nei, ko nga mea ano ia kahore

 ano kia whakaaro mai ta 'matou e korero nei.

 Ko te toru tenei o nga tau e mahia ana te nui-

 pepa nei, ko te utu ko etahi tangata kai te utu ko

 etahi kaore. E he ana tenei, engari me rite katoa

 te utu kia mau ai te mahi. Kua mutu inaianei te

 mahi me  kore te kaha o te Makarini ki te tono

 moni ki te Kawanatanga hei utu mo nga kai

 mahi i tenei tau. Mea ana hoki te Kawana-

 tanga; —'' He aha i kore ai ratou nga maori e

 utu i nga kai mahi i ta ratou nuipepa ? He

 hanga mo wai hoki ia taea hanga?" A, i riro

 uaua mai i te Kawanatanga etahi moni i tenei

 tau. Ko tenei ki te mea e paingia ana e koutou

 tenei hanga kia hohoro te whakarite. Ko etahi

 enei o nga tangata e mea aua matou kia hohoro

 te homai i a ratou moni; ara ko Paora Rerepu,

 me nga tangata o tona kainga; ko Hape o Tu-

 ranga; ko Hori Potangaroa; ko Hori Nia Nia

 ratou ko ona tangata; ko Tamati te Apatu raua

 ko Piripi P. Apatu, ratou ko nga tangata o Wai-

 rarapa; ko te Teira te Paea; ko Otene Pitau o

 Turanga; ko te Rev. Raniera Kawhia o Turanga

 hoki, ko te rua tenei o nga tau i kore ai e utu

 enei tangata o Turanga; ko te Waka Rewha-

 rewha; ko nga tangata o Porangahau ko Paora

 Ropiha ma, ko  te Kuru hoki; ko Karauria Te

  Iwi Rori; ko Hoani te Rangikangaiho; ko Re-

  nata Pukututu; ko nga tangata o te Mahia, ko

  wai tangata atu. E mea  ana matou  ki nga

  tangata kua oati ki a te Kuini i te takiwa kua

  hori nei be mea tika kia tango nuipepa ratou kia

  rongo ratou ki nga korero o te motu nei, tetahi

  hei ara putanga mo to ratou reo ki te ao. Ka

  kore he rawa a nga tangata noa iho ma nga

  rangatira e kohikohi e whakarite he nuipepa mo

  tona iwi, mo  tona iwi, kia rite ai ratou ki te

  pakeha—kia pakeha katoa. Me whakaaro koutou

  ki enei kupu a matou kia kaha ai matou te mahi.

  E ki ana hoki te Karaipiture, " ka tika hoki ko

  te kai mahi kia whiwhi ki tana utu. "



 HE KUPU WHAKAATUATU  I NGA TI-

   KANGA o TE KOOTI WHAKAWA MO

     NGA  WHENUA    MAORI.

    No te tau 1863 i hanga ai tenei Ture,

  huaina ana tona ingoa ko Te Ture mo

  nga whenua maori 1863. Otira, kaore

  ano kia roa noa tona mahinga, i tukua

  hoki ki Ingarani kia whakaaetia e Te

  Kuini, a no te taenga mai o tana wha-

  kaaetanga ka  whakaturia  nga  kai

  whakawa, ka  timata te mahi o te

  Kooti. Ko  tona  mahi  tenei, he

  whakawa  i nga whenua maori: ara

  nga whenua a nga tangata e hiahia ana

  kia takoto pai a ratou nei piihi i runga

  i te tikanga  o te  karauna  karaati.

  Kei ki te tangata he mea hangahanga

  noa tenei mea te Karauna Karaati, he

  mea  nui ano  ki ta matou  nei titiro.

Kua whiwhi te tangata ki taua Karauna

Karaati katahi ka kiia tona whenua, he

taonga pu ano nona, hei pupuru mana

ake, ma ona uri, hei reti ranei mana,

hei hoko  atu ranei ki tana tangata i

pai ai.

  He  maha nga whenua o raro kua

whakawakia i roto i nga marama kua

pahemo  ake nei, i Kaipara, i Whangarei,

i etahi atu wahi. Kua puta nga Ka-

rauna Karaati ki nga tangata no ratou

                                    

nga  piihi. Paingia ana te Ture nei e

 o reira tangata; a tukua  atu pea, a

nga  tau e haere ake nei te oti katoa ai

o reira whenua te whakawa.

   I haere mai ai au ki konei, e wha-

 kaarohia ana, tenei hoki  pea  nga

 tangata o Ahuriri  te hiahia nei kia

 peratia o ratou nei whenua; na he wha-

 kaatuatu tenei i nga tikanga.

   Ki te hiahia te tangata kia whaka-

 wakia tetahi wahi whenua, ko te mea

 tuatahi tenei, me ruri te whenua. Kei

 nga tangata i te whenua te tikanga mo

     O       

 tenei.

   Ka  oti te ruri, me tuku te mapi ki

 te Upoko o te Tari whakawa whenua

 i Akarana kia Te Penetana, me te pu-

 kapuka tono a nga tangata kia whaka-

 wakia te whenua. Tenei  ano nga

 tauira te takoto nei kei a te Karini kei

 Nepia. Ki   te kore e whiwhi  te

 tangata ki tetahi o enei tauira me tuhi-

 tuhi noa atu; me penei kau atu.

    " E hoa e —————. E  hiahia ana

 matou kia whakawakia to matou piihi

 whenua e te Kooti whakawa whenua

 maori. "  Na, me  tuhi tuhi te ingoa

 o te whenua, nga ingoa o nga tangata

 no  ratou te piihi, to ratou iwi hapu

 ranei, me  te ingoa hoki o  to ratou

 kainga. Heoiano, kia  tae te mapi

 me  taua pukapuka ki te Kai wha-

 kawa  Tumuaki  i Akarana, ka ka-

 rangatia e ia te ra e tu ai te whakawa;

 ka Panuitia hoki ki nga wahi katoa kia

  tino mohiotia ai: kei ki tetahi tangata

 a muri atu, i whakawakia hunatia, i te

  ngaro ke ia, kaore ia i mohio. Kia tae

 ki te ra o te whakawa, ka haere mai

 tetahi Kai whakawa Pakeha, me nga

 Kai whakawa maori tokorua ki te wahi

  i karangatia ai hei turanga mo te wha-

 kawa, me haere mai hoki nga tangata

                     

 no ratou te whenua, me nga Kai ko-

 rero. Na, ka tu te whakawa. Ka

  pataia nga  take i pa  ai ratou ki te

42              TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

whenua, a, ki te kitea to ratou tika ka

mea  te Kooti, me puta te Karauna

Karaati ki a ratou. Otira ekore e puta

tonu  mai i reira, erangi kia tukua ra

ano ki a Te Kawana, kia whakaaetia e

ia, kia whakapumautia ki tona ingoa

katahi ka puta. Heoi ano, ko te otinga

tena. Kua whiwhi te tangata ki tana

 Karauna Karaati, ekore tetahi tangata

 e ahei kia peke mai ki runga ki tona

 whenua a muri atu.

   He maha  nga tikanga o taua Ture

 whakawa  whenua, ekore e ahei kia

 tuhituhia i konei: —tuku atu pea  ka

 whakamaoritia, ka taia ki te perehi,

 hei titiro ma nga tangata.

   I  tuhituhi ai au i enei korero, he

 whakaaro noku ekore pea au e kite kite

 i nga tangata e noho matara atu ana i

 te taone nei, no te mea ka hoki tata

 ano au ki Akarana. Erangi te hunga

 noho tata ka ahei te korero a ngutu atu

 ki a ratou.

       Na Te MOANARO,

      KAI WHAKAWA  WHENUA.

   Nepia, Oketopa 28, 1865.

    Ko te Kereti tetahi, he tangata maori no

  te taha Kuini, kua kohurutia e te Hau Hau

  o te taha ki Whanganui. He haerenga no

  taua tangata ki te kawe i te pukapuka hou-

  hou i te rongo na te Kawana ki nga kainga

  o te Hau Hau. Katahi ka puhia e te Hau

  Hau taua tangata. Rokohanga  atu e te

  hoia e takoto ana taua tangata kaore ano

  kia ata mate. Ka korero mai taua tangata

  nga tangata nana ia i pupuhi ko HIMIONA

  te WHAWATI no Ngarauru, no te hapu o

  Hare Tipene; ko RAWIRI, no te hapu no

  Ngatiporua no Taranaki; ko HAMI TUKI-

  HATA  o Ngarauru, no te hapu o Iwipirau—

  ko nga tangata enei nana ia i kohuru. Kua

  karanga te Kawana inaianei kia hoatu e ia

  kia KOTAHI MANO PAUNA ki te tangata, ki

   te iwi ranei, mana e hopu tetahi o aua

   tangata nana a te Kereti i kohuru. Ki te

   mau katoa, taua tokotoru, ka hoatu  kia

  KOTAHI MANO E RUA RAU PAUNA. Ki te

   kitea e Ngatikahungunu i konei me hopu.





             WAIAPU.

   No te rangi tonu i puta ai tera nuipepa ka

   tae mai te rongo o te hinganga o Pukemaire,

   a, panuitia iho ana e  matou tetahi wahi.

   Katahi nei ka ata whakatikaia taua korero.

     No  te 1 o nga ra o Oketopa ka u tetahi

   tima manuwao o te Kuini ki Waiapu me

   nga pakeha hoia e 45 i runga (Forest Ran-

   gers) no Po Neke. No te ata o te Manei

   ka kawea  aua pakeha ki uta. No  te ata

   po o te Turei (te 3 o nga ra) ka whakatika

   atu nga pakeha me nga maori Kuini ki te

   huaki ki Pukemaire. Te ope  pakeha i

    haere atuai kotahi rau kotahi tekau takitahi;

   te ope maori he tokomaha, kaore e mohiotia

    ana e hia ranei. Ko  te Pereiha pakeha

    (Fraser) te rangatira o te taua i haere atu

    ai. Ko taua pa e korerotia ana he pa kaha

rawa atu. Mehemea  i manawanui nga

tangata o roto tera e riro uaua mai, tera e

tokomaha  o te kai tiki e mate. Tena te

ahua o taua pa kua hangaia ki raro iho nei

hei titiro ma koutou. No  te taenga atu o

te taua ki te whare karakia ka tau iho te

nuinga ki reira huaki ai. Ko nga matua e

rua, me  etahi maori Kuini, i anga ki nga

pito pupuhi  ai. I te taha pari nga kai

pupuhi e pupuri haere ana ki te otaota, ki

te manuka, ki te aha noa atu. Ko te Piki

(Biggs), he pakeha no Tangoio nei, ratou

ko  ona hoa  pakeha, maori hoki, i tatata

rawa  ki tetahi kokinga pupuhi ai—te 15

 iari te pamamao atu o te pa i a ratou. Ki

 hai i takitaro ka tu tetahi o ratou (he pake-

 ha) i te poho, puta ana te mata i te tuara.

 Ka  amohia atu tera, muri iho ka mate.

 Muri tonu iho ka tu tetahi o nga kai arahi

 i te ringa, poroa ana nga matikuku e rua i

 te mata. Ki hai i whai miniti ka tu ano

 taua tangata i te uma. Ka amohia ano

 tera, no te taenga ki tahaki ka tangohia e

 te takuta te mata i tona tuara—totahi ka

 puta rawa atu. Kaore tenei i mate, tenei

 kei Nepia  nei ano  e haere ana inaianei.

 Tokowaru nga pakeha kua riro ki te amo i

 nga mea tu, mahue iho i tenei kokinga te

 14. Katahi ka makaia e tetahi tai tamariki

 maori  o Tuparoa  te taura ki runga ki te

 tuwatawata o waho o te pa, kumea ana ka

 pakaru  tetahi wahi. Kotahi te tangata o

  ro pa i rere mai  ki te tapahi i te taura,

 puhia ana maru rawa tona ringa i te mata.

  No  te rerenga mai o  tetahi ka ata haere

  marire atu te pakeha (ko te Reweti te ingoa)

  tae tonu atu ki taua koroke ka puhia, pa-

  karu ana te roro ki waho. Katahi ka rere

  atu te maori Kuini, a Ropata, ka hotikitia

  te taura ki nga waewae ka toia mai ki waho

  i roto i te umere o te tokomaha. Muri iho ka

  tapahia ki  te toki te taiepa o roto e nga

  pakeha, tuwhera ana. Katahi ka puta nga

  pakeha ki roto ki te awakari o waho ka

  whawhai i kona. E ki ana te Hau Hau

  tokowaru  o ratou i mate i konei, ko te

   Whiwhini (he rangatira no Taranaki) tetahi.

  Otira e mea ana te pakeha he tokomaha ke

  atu i mate; no te mea kua tauria i tetahi

  rangi i muri nei te 14 tanumanga hou i

   tetahi wahi, e whitu i tetahi wahi o taua

  pa. No  te paunga o nga paura a te hanga

   pakeha e riri nei i roto i te awakari ka hoki

   mai ratou; tetahi i hoki mai ai he tino nui

   no te ua—maku ana o  ratou kahu me te

   mea i ro te wai e kau ana. Kotahi tonu

   te pakeha i mate i tenei ra, tokotoru nga

   mea tu  a kiko. Heoi, katahi ka  hoki

   katoa mai te pakeha ratou ko nga maori—

   he mea hoki te taea te pa i te nui o te ua,

   i te kore paura, i te kore kai hoki, No te

   hokinga mai ka tutakina nga kaata uta mai

   i nga paura, i nga kai—te mea i roa ai he

   kino no  te huarahi, he puke no te awa.

   To nga keke te wai o te awa i te hokinga

   o te taua. No  te taenga ki Rangituki ka

   hinga tetahi pakeha ki te whenua, he mate

   i te hemo kai, i te hauaitu, i te iwikore noa

   iho. Ka  amohia ki te kainga, no te taenga

   mai ka mate rawa.

      Po toru e noho ana i te kainga, kaore he

    putanga ki te riri i te nui o te ua. Tahuri

               TE WAKA MAORI O AHURIRI. 23

ana te katoa i roto i aua ra ki te hanga

rakete hei tahu i te pa, ki te hanga hoki i

nga mea hei kari ara atu hei putanga ki

raro i te tuparipari kia tahuna ake, ki te

hanga hoki i nga mea katoa atu a te pakeha

hei  tiki i te pa. Karangatia  ana ko  te

Manei te 9 o Oketopa he ra huaki ano ki

Pukemaire. Ka mutu, no te taenga ki te

Ratapu, te 8 o nga ra, ka whakatika atu i

te po nga pakeha ka haere atu ki Tiki Tiki

moe  iho ki reira. Marama rawa ake i te

ata o te Manei kua tae ki Pukemaire. No

te korenga e whakahokia mai te pupuhi ka

 tomokia te pa, katahi ka mohiotia kua oma

 nga tangata, kua kore rawa he tangata i

 roto—engari katahi tonu ano ka haere nga

 tangata, inahoki e hou tonu ana nga noho-

 anga. He wahine herehere i oma atu i te

 Hatepe i te ahiahi o te Ratapu nana i ko-

 rero ki a ratou i te Manei ka rewa mai te

 taua ki te patu i te pa, na reira ratou i oma

 ai. Kotahi  te pouaka i keria ake e nga

 maori o Tuparoa i tetahi hokinga o te pa

 e tanu ana. E korerotia ana he mere pou-

 nama  i roto i taua pouaka. Katahi ka

 tukitukia te pa ka tahuna  ki te ahi, pau

 rawa atu. No  te ata o te Turei ka rewa

 te kai whai, ko nga pakeha me nga maori

 kotahi rau. Ko Ropata raua ko te Hotene

 nga  rangatira maori ko  Piki te rangatira

 pakeha. Ko  te Pereiha raua ko te Mokena

 i tika ra te takutai me a raua pakeha e 60,

 e 60 hoki nga maori. Haere ana te ope a

 Piki, kotahi  rau e toru te kau ratou nga

 pakeha me nga maori, haere ana taua ope

 ma  ro ngahere anga atu ana ki te Kawa

 Kawa, he kainga i te ngutu awa o te Awa-

  tere. Takoto  haere ana i te huarahi nga

  takahanga o te hoa riri.



    Ki waenganui o te huarahi ka mau tetahi

  Hau Hau, he tu a kiko. Korero ana mai taua

  tangata kei mua anake te Hau Hau. Haere

  tonu te kai whai i te huarahi kino na, ka

  piki, ka heke, ka kau i te awa, ka haere i

  ro ngahere he kau kau tonu te mahi. Ka

  tatata ki te Kawa Kawa ka kitea te aoahi,

  me nga tangata e whakawhiti ana i te awa

  i runga hoiho—i haere atu i Horoera. No

  te kitenga mai i te ope Kuini e whana atu

  ana ka tau te wehi ki te Hau Hau i ro pa,

  te tahuri mai hoki ki te riri haere ana oma

  ana ki tetahi pa kei ko atu—ko Hunga-

  hungatoroa te ingoa. Ka  whaia e te ope

  Kuini  tetahi wahi, otira ki hai i mau  he

  ngenge hoki no tenei i te roa o te haerenga.

  Ka moe  te ope Kuini i konei. No te ata

  po tonu o te Wenerei ka rewa ano ka anga

  ki Hungahungatoroa. I te huanui ka puta

  mai te matua o te Hau Hau ki te whawhai

  i  nga whakawhitiwhitianga o  te awa.

  Otira  ki  hai i  kaha, he   whati tonu

  tana hanga, a tae atu ana  ki Hunga-

  hungatoroa—ko   ratou ki mua, ko te ope

   whai ki muri tonu e haere atu ana. Tae

  rawa ki Hungahungatoroa kua 9 nga wha-

  kawhitikanga i te awa. Ko tenei kua tae

   mai tera ope i a te Pereiha ma ki te Kawa

   Kawa, kaore  ratou i tupono noa ki tetahi

   hoa riri roa ratou. Noho ana ratou i kona,

   tahuri ana tenei i a Piki ma ki te riri ki te

   pa. No  te ngaronga atu o te Hau Hau ki

   ro pa ka tau iho te ope Kuini ki waho ka

huaki te pupuhi; ka roa e pupuhi ana ka

kawea  e te hoha, ka mea etahi kia pikitia

te pari o tu iho ana ki runga ake o te taha

ki muri o te pa pupuhi ai. Katahi ka riro

nga pakeha toko iwa me etahi o nga maori

Kuini  ka piki i taua pari. E  ki ana he

pari poupou rawa  taua pari, ki te paheke

te waewae o te tangata, hei matenga rawa-

tanga tena. Mahara ana te Hau Hau ekore

to  ratou pa e  taea ma reira; he ohorere

anake i te huakinga mai o te pupuhi ma

reira. Ka  tae ki waenganui ra ka karanga

atu te Piki ki nga tangata o ro pa me wha-

karauora e ia nga tangata katoa e whakaae

ki te tuku mai i a ratou pu, ki te oati hoki

ki  a te Kuini. Katahi ka  hapainga e

 Ngatiporou te kara ma; ka rere mai nga

 tangata o Taranaki (Ngatitohea) ki te ku-

 kume iho—ka  tautohetohe i reira nga ta-

 ngata o ro te pa. Ka kotahi haora e tohe

 ana ratou ka rere mai ki waho etahi o Nga-

 tiporou ka karanga mai  e whakaae ana

 ratou ki ta Piki. Katahi a Taranaki ka

 rere ki waho  ka  tahuti. E  rere ana i te

 pari ka puhia ka mate tokotoru. Ko Nga-

 tiporou ano i ro pa tetahi ki te pupuhi ki

 taua iwi—he kawenga  no te whakatakariri

 mo te nukurautanga i a ratou ki te karakia

 teka i mate ai ratou. Katahi a Ngatiporou

 ka tuku mai i a ratou pu kotahi rau e rua

 te kau—ko   te pa i tahuna ki te ahi. E

 200 nga tane, e 300 nga wahine me nga

 tamariki i riro herehere mai i te ope Kuini,

 arahina ana mai ki te Kawa Kawa. Nga

 mea mate rawa o te Hau Hau i konei e 20,

 he tokomaha  i tu a kiko; tokorua nga

 pakeha  tu a kiko, kotahi te tangata maori

 no Tuparoa, ko Arapata—he  tu i te kuha.

  Ka po  rua e noho ana te ope Kuini me

 nga herehere i te Kawa Kawa ka hoki mai

  ki te kainga ma tatahi. Ko te nuinga o

  nga herehere i waiho kia haere noa iho ana,

  ko nga mea hara nui i hereherea. Ko te-

  tahi, he rangatira no Taranaki, i puhia; he

  omanga hoki—mehemea  i ata haere kua

  ora. No  te 16 o nga ra o Oketopa ka

  oatitia ki a te Kuini te nuinga o nga here-

  here—na  ratou ano  te whakaaro kia oati

  ratou. Ko nga mea i nui te hara i mauria

  mai  ki Nepia nei, a  kai roto ratou i te

  whare herehere inaianei e noho ana, te 19

  ratou. He  mangumangu  tetahi o ratou;

  ko te mea tenei (raua to tetahi tangata o

  Taranaki) i whakamana te mekameka ki

  nga waewae. Ko  tetahi hoki ko te Hiri-

  weteri te Whakamate  i penatia ano—ko

  tetahi tenei (e korerotia ana) o nga tangata

  nana i inu i te toto o te Wakana. Ko te

  nuinga kai te noho noa iho i roto i te whare

  herehere, kaore i hereheretia. Ko o ratou

  ingoa enei, o nga mea i riro mai ki Nepia

  nei, ara. Ko Papu, te mangumangu; ko

  Hotene Waipu; ko te  Harawira Whanau-

  taua; ko Rihara Tatua; ko Hemi Maru-

  marupo; ko Karanama  Ngerengere; ko

  Paratene Kamura; ko Hone Pohe; ko te

  Hira Kauhou; ko Hakopa  Turei; ko

  Wiremu Wanoa; ko te Wariki; ko Hakopa

  te Ari; ko Wiremu Tito; ko Ihaka Wha-

  katane; ko Hone te Aruhe; ko Aperahama

   te Kuri; ko Teoti Kaikapo no Taranaki;

  ko  Hiriweteri te Whakamate, te ngarara

   kai tangata nei.

          MAKETU.

I KOREROTIA  e matou i tera nuipepa te

omanga o te Hura ratou ko tona iwi i tona

kainga i te Awa-o-te-Atua i Maketu. Ka-

tahi ka rongona i muri nei ko te Teko te

pa i haere ai taua iwi. No te 17 o Oke-

topa ka  tae te kai whai, a te Arawa, ki

taua pa: Tirohia atu ana he pa kaha ekore

e taea ki te pupuhi noa iho, katahi ka ta-

huri ki te kari atu he ara mo ratou. I te

3 a nga haora o te 18 o nga ra ka karanga

mai nga mea o ro pa kia whakamutua

pupuhi kia korero ratou—heoi, mutu a

I te 19 o nga ra ka riri ano. Ahiahi ra

atu kua taea a waenganui o te pa, o te a

e Ngatipakiao, kua kore he huarahi putai

mo te Hau Hau. Katahi ka kaha tonu

pupuhi  a tetahi, a tetahi. No te ata 

te 20 o nga ra ka mea mai ano te Hau I

kia whakamutua te pupuhi kia korero,

—he  titiro hoki kua kore he huanui mo

tou. Ki atu ana te Arawa ekore rato

               TE WAKA MAORI  O AHURIRI. 45

korero, ekore e aha; heoi ano te korero ko

te Hau Hau me puta mai ki waho me tuku

mai i a ratou pu me o ratou tinana. Heoi

ra, no te 7 o nga haora i taua ata ano ka

puta mai te tohunga nei a te Hura ki waho

ratou ko tona iwi e 82 tangata. E rua te

kau  ma waru o ratou kei nga  pirihi o te

Arawa e mau ana—ko  nga tangata ia nana

i kohuru nga pakeha i runga kaipuke i mua

ra i Whakatane—a  te Purunu  ma. Ko

etahi, e rima te kau ma wha, kei a te Ara-

wa katoa e mau ana. Ka mutu  ko to te

 Hau Hau ahua tonu tenei he matemate—

kaore hoki he wahi o te motu katoa e ora

 ana.



   Ko  te Parautene (Broughton) pakeha

 Kai  Whakamaori  tena  kua  kohurutia

 e te Hau  Hau  i te taha ki Whanganui.

 He reta na nga Hau Hau o Patea i whakai-

 ria ki runga ki tetahi pou i pahaki atu i te

 pa o nga hoia i Kakaramea, he korero kia

 haereatu etahi o nga rangatira pakeha ki Hoe-

 waka ki te whakarongo ki ta ratou korero.

 No  konei ka haere atu a te Parautene raua

 ko Wi Pukapuka. Ka tae raua ki Kakara-

 mea ka  moe i reira. No  tetahi rangi i

 muri ka kitea te tangata Hau Hau ka puta

 mai i te nga herehere i pahaki atu i te pa,

 me  tona kara ma. Ka haere atu raua, ra-

 tou  ko  tetahi apiha hoia kia kite i taua

 tangata. No  te taenga atu ka ki atu te

 Parautene  ki  taua tangata  kia tikina a

 Ruka, tona tangata i mohio ai ki Rangitikei

 i mua ai, katahi ia ka whakaae kia haere

 atu ki te pa. Katahi ka hoki taua tangata

  ki te pa ki Hoewaka ki te tiki i a Ruka, ka

 hoki mai hoki enei ki Kakaramea. Muri

  tata mai ka puta mai ano taua tangata raua

  ko Ruka i taua ngahere ano, ka haere atu

  hoki a te Parautene ratou ko Wi Pukapuka

  ko te Apiha. No  te taenga atu ka hoatu e

  te Parautene ki a Ruka he tupeka, he pihi-

  kete, he waipiro. Ka  ki mai a Ruka kia

  haere atu ratou ki te pa ki Hoewaka, Ka

  mea a Wi Pukapuka ekore e pai kia haere

  atu ki roto ki te iwi Hau Hau. Katahi ka

  hoki mai ano ratou ki Kakaramea. No te

  aonga ake o te ra ka hoki atu ano ratou,

  ka kite ano i te tangata i puta tuatahi mai

  i te ngaherehere, raua ko tetahi tangata—

  ko Ruka  i ngaro. Ko te Parautene i haere

  tahi atu i aua tangata; ko Wi Pukapuka

  raua ko te Apiha i hoki mai ki Kakaramea.

  No  te taenga atu ki te huarahi ka tutakina

  e te Parautene ma i tetahi tangata no Hoe-

  waka; ka mea atu a te Parautene ki te

  ahi mo  tona paipa. I a ia ano e tahu ana

   i tona paipa ka patua e tetahi o ana hoa

  haere ki te pouwhenua ka mate.



     Kua huihui te hoia pakeha o Whanganui,

   me nga maori Kuini o reira, ki te riri ki nga

   tangata nana enei kohuru. Mea ake tatou

   rongo ai ki te matenga o era iwi.



                Tuparoa, Oketopa 1865.

   KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.

      E hoa, Tukua atu tenei reta ki te perehi

   hei panuitanga ki nga wahi i waho o tenei

   whawhaitanga ki Waiapu e whawhai atu

    nei te tuakana ki te teina, te papa ki te ta-

maiti, te mokopuna ki te tipuna, te hunonga

ki tona hungawai. Koi utaina atu ki runga

ki nga hoa pakeha e noho hu nei me o ra-

tou hoa maori hoki. Kaore a Kawana i

tae mai ki Waiapu i mua iho tutuki noa

mai ki tenei ra ano. Kaore a te Makarini

i tae mai raua ko te Pihopa o Waiapu ki

Tuparoa i te 8 o nga ra o Hune. Na te

Mokena  te take i tono ki Waiapu i tae ai

raua ki reira. I hoki atu raua i Tuparoa;

kaore rawa he kupu mo te whawhai i puta

i o raua mangai. Engari na matou ake ano

 te take o te whawhai, na nga rangatira, na

nga  runanga. Ko te take tika tenei ka

 whakaaturia atu nei.

   No Waikato te Kingitanga, kumea mai

 ana e Hoera Tamatatai ki roto ki Waiapu,

 ka ngaro Ngatiporou ki Taura e 45. Ko

 te toko 5 nana i kawe mai te Paimarie ki

 roto ki Waiapu  karakia ai; ko  te 40 i

 ngaro atu oti tonu atu ki te Ranga. Muri

 iho ko Kaiwhatu ka tae ki Turanga, ka

 awhinatia e o reira tangata. Ka hiahia kia

 haere a Kaiwhatu raua ko Patara ki Waia-

 pu; ka ara te kati mo Kaiwhatu  raua

 ko Patara ki Waikawa, ka ara ki Re-

 porua, ka  ara  ki te  Kautuku —  ka

 wehi a  Patara ka hoki ma te Kowhai.

 No  Turanga nga  hoa haere hei awhina

 haere  i a  Patara  tae ana  ki  Opotiki;

 tika ana ma tatahi, he mea Kia haere mai ai

 ma runga i nga iwi e noho Kingi ana, kia

 ngaro ai nga toto harakore o te Wakana i

        O                       O

 inumia ra e ratou. Taenga atu ki nga iwi

 e noho nei ki te Kaha, ki Raukokore, ka

  awhinatia e nga rangatira o reira a Patara.

  Mo te haere ki Waiapu  whakatika ana  e.

  70 te ope; wahia ana te kati a te Iharaira i

  Wharekahika. Kaore nga rangatira o Rau-

  kokore i rongo ki te kupu a Iharaira kia

  hoki atu te ope o Patara i reira—tomokia

  ana a Waiapu i te S o Hune. Kua tae te

  karere a te Mokena ki Pukemaire ki te

  koae i Ngatiporou ki te whanga i a Patara;

  kaore ratou i pai, kaore ano hoki nga ra-

  ngatira o Raukokore i pai kia tu ke atu

  rotou i tawhiti i a Patara, i a Taranaki hoki

  —kia  hopukia  ratou i runga  i te hara

  kohuru, kai tangata. Heoi whakararurarua

  ana e ratou ka ora atu nei a Patara raua ko

  Kaiwhatu, ka mau ko nga kai whakararu i

  a raua. Tena he hoa  ma, tirohia iho te

  whakatakinga o te take o te whawhai o

  Waiapu. Kaore i te pakeha, kei a matou

  ano te take. Ka mohio nei matou he kai

  arai tenei i te Rongo Pai, he kai whaka-

  mate i te tangata, i te karakia ki te Atua

  nui kia mate to matou  whakapono; kia

  kainga ai e ratou nga whatu o to matou

  whakapono  kia pau.

     Ko tera whawhai ki Opotiki kaore i a

   matou. Kei runga tera i nga toto o to ta-

  tou hoa i a te Wakana—ko te whawhai ia i

   tata ki nga pakeha.

     Ko Pukemaire te pa kaha rawa atu o te

   Hau Hau kua horo nei i te 9 o Oketopa—

   he pa kaha. Kaore ano kia ata mohiotia

   nga tangata i mate ki roto, otira i horo noa

   atu. Na  te ua  i arai te pa i kore ai e

   tahuri i taua ra i puhia ai i te 30 nga ra.

   Kei te whai nga maori me nga pakeha ki

   runga ki nga maunga. Ko  te mutunga

46              TE WAKA  MAORI  O AHURIRI.

tenei o te whawhai  ki roto ki Waiapu.

Kotahi atu ano te pa o te Hau Hau kei te

koraha he pa kohatu, ko Hungahungatoroa

kua  heke  atu nga morehu nei ki  reira.

Otira ekore rawa e ora apopo, kua tahuri

hoki i tera whawhaitanga i nga ra o Aku-

hata. Ki te mutu te whawhai ki konei ka

whai haere i runga i te ara o te kino i puta

mai  ai ki roto ki Waiapu—ko etahi wahi

 atu i kore. Ka huri.

   Na matou na nga rangatira o Waiapu,

      Na HAMIORA TAHANUI,

      Na WI HEKOPA AWATERE,

      Na WIREMU KINGI TAUNAHA,

      Na te HOTENE te HARO.

   [No muri i te tuhinga o tenei reta i horo

 ai te pa a Hungahungatoroa, te pa i rere ai

 nga morehu o Pukemaire. Na nga pakeha

 me nga maori i tiki i pupuhi i horo ai. No

 reira nga herehere te 19 kua kawea mai ki

 Nepia nei. Tena  kua korerotia i te wha-

 rangi tuatahi o tenei nuipepa. ]





                    Moiki, Wairarapa,

                  25 Hepetema 1865.

 KI A TE KUPA KAI WHAKAWA,

    E hoa, tena ra koe.

    E ta kua kite matou i te reta a Anaru

 Tuhokairangi i tuhi atu ki a koe i roto i te

 nuipepa. E  ki ana kua  riro katoa nga

  tangata o Wairarapa i te Hau. E ta e tika

 ana; otira, e teka ena. Kia rongo koe ko

 Anaru anake kei waho o te Hau Hau; ko

  tona iwi katoa, me ana tamariki, me tana

  wahine, kua riro katoa ki te Hau Hau—

  nana ano i whakaae. Engari a Raniera te

  Iho he reta tika tana ki a koe.

    Ko nga tangata kei waho ko Hemi te

  Miha me ana tamariki me tana wahine; ko

  Raniera me ana tamariki me tana wahine;

  ko Hiko me ana tamariki me tana wahine

  me ana pirihi Kuini; ko W. Tutere me

  tona iwi katoa; ko Ngatuere me ona tama-

  riki; ko Ihaia me ona tamariki me tona

  wahine; ko te Retimana. Ko matou  ai

  hoki tetahi, ko Patoromu te Apatu, ko

  Tamati, ko ahau hoki; to matou kainga

  katoa, me a matou wahine, me a matou

  tamariki, me o matou hoa tane, kei waho

  katoa. Me mea i penei te kaha o Anaru

  me Tamati Patoromu; i haere tonu ia ki te

  tango mai i tana wahine i mauria e te Hau

   Hau ki te Niu whakakororia ai, tikina ana

   e ia tangohia ana mai. I hori ke a Tamati

  ka potitia tana wahine i muri e te Hau Hau.

   Me mea i penei a Anaru te kaha, i tango

   mai ia i ona tamariki, e pai ana; ka pai

   kia riro ko nga mea pakupaku me nga

   tamariki wahine, e pai ana; kaore hoki he

   whakaaro o nga mea ririki—ko nga tama-

   riki nunui me tana wahine nana maika i

   tuku atu kia karakia.

     E ta e Kupa heoi ano taku whakahoki

   mo te reta a Anaru. He pai ano a raua

   reta, otiia ko te reta i tika rawa ko ta Ra-

   niera te Iho. E ta kai te noho pai nga Hau

                                                •

   Hau  o konei, me nga pakeha hoki, me

   matou hoki me nga noho noa. E ta tena

   koe. Na to hoa.

             Na PIRIPI P. te APATU,

                            o Wairarapa.

          Tuparoa, Oketopa 16, 186. 5.

KI A TE KAI TUHI O TE WAKA   MAORI, ——

  E hoa, e nga iwi Kuini hoki o te motu

nei, tena koutou; me o tatou hoa pakeha.

Whakarongo mai, kua hihinga te Hau Hau

o Waiapu; kua horo to ratou pa a Puke-

maire, kua wera i te ahi; kua mate ratou.

Kua  whaia e te Kuini maori raua ko te

pakeha ki Hungahungatoroa, he  pa nui

ano tera pa no te Hau Hau. No te ata ka

puhia e te pakeha, 30 ratou; nga maori

Kuini  113—i  haere ma  utu, he ara kei te

puihi. Ruataupare o Tuparoa, te Aoera o

Tuparoa i haere ma tahuna e 60 nga pake-

ha, e 50 Kuini maori—no te ara ki tahuna

 Ngatiporou o te Hatepe. Ka huakina taua

 pa e te pakeha raua ko te Kuini maori, ka

 puhia tae noa ki  te 9 karaka, ki te 10.

 Katahi ka ara mai te kara ma o ro pa; kua

 mutu te pupuhi; kua tukua mai a ratou

 pu 273, me nga hamanu, me nga mea

 katoa o te whawhai; kua  mau  herehere

 ratou 240 nga tane—tera atu te nui o nga

 wahine, o  nga tamariki. Kua  huri te riri

 o Waiapu, kua ahu atu te riri ki Turanga.

 Tena  to hanga e te iwi toa nei, e Ngati-

 porou !

   E  hoa, tukua  atu taku reta kia rere i

 tenei motu puta noa atu i etahi wahi o te ao.

   Na to hoa, na

             PINEAMINE TUHARA

                  o Tuparoa, Waiapu.



          Makeronia, Oketopa 17, 1865.

 Ki A TE MAKARINI, —

    E hoa  tena koe. Kia  rongo mai koe

  tenei etahi o nga herehere o Ngatiporou kei

 au e noho ana. Kati ko  nga ingoa tenei

  ka whakahuatia nei ki tenei pukapuka.

   1 Te Henare Tutu    17 Tuai

   2 Taimona          18 Hona

   3 Hohepa Kaihe      19 Pehimana

   4 Piri Koria          20 Pineamine te Opeope

   5 Hirini Whaiwaka    21 Maraki Niu

   6 Paratene           22 Turou

   7 Hori te Apinga     23 Himiona Marupare

   8 Wi Takeke          24, Pera Tarahuanui

   9 Reta Toenga        25 Wi Ngaurakau

  10 Paora Keka        26 Enoka te Apaapa

  11 Rota Tapukea       27 Te Reweti

  12 Te Paka Maruki    28 Himiona Kehua

  13 Pirimona           29 Hone Kuruini

  14 Rihara             30 Patoromu Waerehu

  15 Karepa Ironui     31 Reweti Hunuhunu

  16 Hetaraka te Ketai  32 Hone Kou

    Heoi ano nga tane; haunga nga wahine,

  nga tamariki.

             Na IHARAIRA HOUKAMAU.



      WHAKARONGO!

   KUA    PAUNATIA    i roto i te taiepa pauna i te

        kainga o te KARAIONA   i Ruataniwha

   enei hoiho ka korerotia i raro iho nei, ara: —

     Kotahi hoia uwha, he whero; he penei te

   parani i te pakihiwi katau * kai roto i te tapawha,

     Kotahi uwha, he whero pouri te ahua; te wae-

   wae o  muri he ma; te parani kai te pakihiwi

   katau, he penei N. He kuao ta tenei.

     Kotahi te hoiho whero; te whiore kua poroa;

   he waewae totitoti te waewae katau o muri.

     Ka kore e tikina mai e te tangata nana i mua

   mai o te 13 o nga ra o Noema ka hokona i taua

   kainga i waenganui ra.

                   Na te KARAIONA.

     Oketopa 16, 1865.

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI. *    47

HE PANUITANGA  TENEI MO TE MAHI

          KAWE MEERA.

KA    tangohia nga pukapuka hiri katoa mo te

      mahi kawe Meera ki tenei whare, a. tae

noa ki waenganui ra o te 2 o nga ra o Tihema

1865, mo te kawenga i nga Meera ki nga wahi ka

whakaatutia i raro iho nei. Timata atu i te 1 o

nga ra o Hanuere 1866, mutu mai i te 31 o nga ra

o Tihema 1866.

  Na, ko enei Meera e haere atu e hoki mai ki

Nepia  nei i roto i te wiki kotahi, hono tonu, ara, —

  1. No Nepia ki Waipaoa

  2. No Waipaoa ki Porangahau

  3. No Waipureku atu ki Pourerere

  4. No te Waipukurau haere atu ki te Ruatani-

      wha, ki Taumahapu, ki Tikokino taone,

      hoki rawa mai ki Waipaoa.

  5. No Nepia ki te Puketapu  haere atu ki te

      Waipuna

  C. No Awheraka ki Maraekakaho haere rawa

       atu ki te Kereru

   7. No te Aute ki Patangata

   S. No Nepia haere atu ki te Wairoa.

 Na, tenei ano hoki etahi Meera e haere atu e hoki

 mai ki tona kainga i whakatika atu ai i roto i

 nga wiki e rua.

   2. No te Wairoa haere atu ki Turanga

  10. No Porangahau ki Rangiwhakaoma a hoki

      rawa mai ki Porangahau ano

   Ko etahi tikanga atu o tenei mahi me tiki mai

 me ui ki te tino Rangatira o te whare pukapuka i

 Nepia. Me tuhi ki waho o te whare o nga puka-

 puka tono mahi Meera enei kupu; —" He puka-

 puka tono Meera. "

   Ko nga pukapuka katoa me tuhi atu, " Ki te

 tino Rangatira o nga  whare Meera  katoa ki

 Poneke. "

            Na te tino Rangatira o nga Meera,

               Na PITA PAAKA.

        (PETER BOURKE, chief Postmaster. )

 No Nepia, no te tino Whare Meera

   no te 17 o nga  ra o Oketopa,

   1863.





 He hanga  hoko enei kei Tutaekuri.

  HE    Paraikete—Nga  utu  12s tae ki te 18s.

        He Tarautete hiwakawaka... 21s

      He Tarautete haere hoiho... 20s

     He  Hate Karaimiana...... 5s  tae

          ki te 12s

      He Hate Puru...... 8s

      He Puutu roroa nei...... 15s

     He Puutu ano...... 11s

      He Kariko, te 10 pene mo te iari

     He Katene Kaone, 8 pene me te hawhe mo

            te iari

      He Hate Katene...... 4s 6d

     He Piwhi Puru...... 1s mo

            te iari

  Ko  enei hanga katoa kei Tutaekuri kei te whare o

                         TARE.





       PANUITANGA.

  KO     aku hanga i taia atu nei au na ru nga

        mai i te kaipuke i a te NEPIA kua pau

  tenei te hoko—ekore  hoki e toe i te papai o

  aua hanga. Ko  tenei he taonga hou enei kei au

  i tenei takiwa na runga mai i etahi kaipuke

  maha; ekore e taea te tatau. Ko taku karanga

  ano i mua ra, koia ano tena; ka kore te moni i a

  koutou, ahakoa tena, rae haeremai ano toutou ki

  te matakitaki—tena  te rangi e kite ai koutou i te

  moni ka hoki mai ki te hoko.

    E hiahia ana au ki te hoko taewa; ma te tangata

  e whai taewa  ana e haere mai ki taku whare,

  maku e hoko.

                     Na te HATANA.

  HE HANGA HOU MO TE

         HOKO.

TENEI  kei au nga Tera wahine, nga Tera tane,

   o wha nga pouaka. Ko  te utu e iti ana, ko

nga tera e pai rawa ana.

  Tena  hoki nga Paraikete, nga Koti, nga We-

koti, nga Tarautete, nga Potae, nga Hate, nga

Raka, nga Kete hanga, nga aha noa atu. Haere

mai koutou ki to matakitaki i te whare o

                    RAWHE,

                                 i Nepia nei.

  Nepia, Oketopa 19, 1865.



  TENEI TE HANGA!

ERIMA     nga pouaka TERA TANE, rae nga

     TERA  WAHINE    katahi tou ka tae mai ki

au—e  wahia ana e au inaianei ano.

   Te utu o te Tera Tane kotahi pauna, te

kau ma  rima herengi —haere atu etahi ki runga,

ake.

                         Na RAWHE.



      PANUITANGA.

 HE    pakeha  hoko i nga kai maori nga ta-

       ngata kua  tuhia nei nga  ingoa  kiraro

 iho—ara, i te witi, i te aha noa.

          Ko te WATA ratou ko KENERE

                   ko WATA  ano.





    WHAKARONGO!!

 E  MEA  ana a WIREMU RAETEPONE,

      o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo

 mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te

 Poaka, te aha noa atu hoki a te tangata maori.

   Rupeke katoa nga taonga, me nga kai pake-

 ha i kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei

 hoko.





     KARANGATIA!

          KARANGATIA! !

 TENEI  TE HAERE  NEI nga kaipuke taonga

  a te HUTANA raua ko te EAWINI i

 roto i nga marama   katoa. Heoti nei ano te

 whare e uta te tika tonu mai ana i Ingarani i te

 hanga  nei i Paraikete, na reira hoki i iti ai te utu.

   Te kau enei takai Paraikete kua tae mai i tenei

 takiwa tonu; he whero te ahua, he ma etahi, he

 puru  etahi—he mahana  katoa.

   Tenei hoki nga kahu  huruhuru, nga kahu

 mahana katoa ano hoki, kua tae hou mai hei kahu

 HOTOKE. Otira hei mote aha i korerotia ai

 tenei whare, te whare kua mohiotia e nga tangata

 katoa o Heretaunga.



   Haere mai, tirohia nga paraikete.

         Na te HUTANA raua ko te EAWINI



    TITIRO MAI! TITIRO MAI!

 Koutou  nga tangata e hiahia ana ki te taonga

              ngaware te utu.

 KO     au tenei, ko PERENITIHI, e whaka-

        whetai atu ana ki nga maori o te Wairoa,

  o etahi atu hoki kainga i tenei pito, mo to ratou

  manaaki i au i nga takiwa kua hori nei ki te hoko

  i aku taonga. Na, he mea atu tenei kia rongo

  mai ratou e tukuna katoatia atu ana e au oku

  taonga inaianei; ko nga utu ka whakaititia rawa-

  tia e au, he mea kia we te pau atu, kia watea au

  te hanga i tetahi toa nui atu i te hokonga o nga

  whenua o te Kawanatanga i konei a muri ake nei.

  Hei reira ka tango mai e au  etahi taonga hou

  katoa. Ka  pai hoki au ki reira ai kia waiho au

  hei kai hoko ma nga tangata i a ratou kaanga,

  witi, aha atu, i runga i te ritenga o te pakeha—

  ara, he koha ano ma te kai hoko.

                    Na PERENITIHI.

    Te Wairoa, Akuhata 1, 1865.