TE
WAKA MAORI O AHURIRI                               
        "KO  TE TIKA, KO  TE PONO, KO TE AROHA."
No. 73.]        NEPIA,  HATAREI,  APEREIRA   7. 1866.    [VoL. III.
HE  KUPU ATU  ENEI KI NGA HOA TUHI 
                   MAI.
Nikora Ngarangi
Wiremu 


            KUA MATE.           
   Karauria Pupu.
  Tareha—
Kauri
 Wikitoria Tareha.


    Tahuahi o Ngatimoe
   Manihera  Kehu Wairarapa



 KUA  matau nga tangata maori o Niu
 Tirani ki te ahua o te ru whenna i
 tenei moutere.  Engari kaore ratou e
 mohio ana ki nga mahi o te ru i etahi
 o nga whenua o te ao. Ko ta matou i
           
 kite ai i tenei whenua kaore he tangata
 e mate ana i te ru. Nga mea e mate
 ana he tanukutanga no nga whare, no
 nga timere hoki. Kaore matou e rongo
     o                                                                          
 ana e horomia nuitia ana nga tangata
 me nga kainga o  konei ki roto ki te
                O                   O
 whenua tuwhera i te ru. Tenei kei
 nga kainga pakeha he mano tini te ta-
 ngata e ngaro tonu atu ana ki roto ki
    o             
 te puku o te whenua—me  nga taone
 nui hoki e horomia ana • ki roto ki te
 waha o te whenua e hamama ana i te
 hanga  nei i te ru. Na, konei ka mea
             O
 matou  kia korerotia etahi o nga ma-
 tenga o te pakeha i ora kainga i taua
 taniwha i te ru whenua.

    Te take o taua mea, o te ru, kaore
 ano kia ata marama  i nga tuhunga
                                                                     
 pakeha;  he maha nga take kei roto i
 te puku o te whenua  i tupu ai tenei
  hanga te ru—ekore  e taea i tenei nui-
  pepa te korero. Engari ko te tino tu-
  mautanga o te take, ki te whakaaro o
  nga tohunga pakeha, he ahi kai roto i
 te whenua  e ka ana.  Tatou e noho
  nei he noho noa i runga i te ahi e ka
  ake ana i raro i te papa o te whenua.
  He rahirahi noa iho te kiri o to whenua
  e arai ana i a tatou i te ahi e ka ake
  ana i raro. Mehemea   i  kore nga
  maunga puia hei putanga mo te aoahi,
  penei ka mato rawa tatou. E rite ana
  hoki aua maunga puia ki te timere pu-
  tanga aoahi o te whare; ki te kore he
  timere ka ki to wharo i te aoahi, ka
  mate to tangata.  Koia, hoki tenei te
  maunga puia he timere tena no te whe-
  nua, hei putanga mo le ahi raua ko to
  aoahi kia ora ai te whenua—he tohu
  marire no te Atua nui o te Rangi kia
  ora ena tangata i hangaia e  ia. He
                        
  korero tenei na matou mo nga ru: hei
  tetahi nuipepa  pea ka  korerotia nga
  mahi o te puia i nga whenua o te ao.
   Na, i te tau kotahi mano e ono rau
! e iwa te kau ma rua (1692). ka tanuku
S rawa tetahi taone nui (me nga tangata

 Tiameka (Ja-
  maica), ko Poti Koera te ingoa (Port
  Royal).  Me te whenua katoa o waho
  o taua taone, kotahi mano eka te rahi.
  i tanuku katoa, ngaro tonu atu—na te
  ru.  I te tau kotahi mano e whitu rau
  e rima te kau (1750) ka ngaro a Kani-
  hepiana (City of Conception), he taone
   nui kei te tu whenua o Tiri (Chili) kei
   Amerika.   Ngaro rawa taua taone,
                                                     O                                                                        
   hurihia rawatia e te moana nui—na te
   ru. Nga  tangata o taua whenua ina-
   ianei kotahi miriona, e wha rau e wha
   tekau mano  tangata (1,440,000). I
;  te tau kotahi mano e whitu rau o rima
 te kau ma rima (1705) ka ngaro rawa
 ; tetahi taha o te tino taone nui nei o
i  Kihipona (Lisbon) i Potukara (Portu-
   gal), he tino whenua.  Mahara  ana
 | nga pakeha tena te wahi ora mo ratou
  
 
   i nga whare  e hinga, ana Ko te Niu
 
  Mora te ingoa (New Mole); ka rere

86                TE WAKA  MAORI  O AHURIRI.

te tokomaha  ki reira tu ai. Ki hai i

takitaro ka tanuku rawa  taua wahi,

hurihia rawatia ana e te moana  nui.

Kaore hoki i maanu ake tetahi tinana

o nga tangata i ngaro  ki reira, ki hai

i kotahi—me nga kaipuke hoki i kumea

e te ia o te wai ki  roto ki te ngatata-

tanga o te whenua, ngaro tonu atu—

                   

 kaore hoki kia rewa ake tetahi mara-

 mara i muri iho. Inaianei e ono rau

 putu te hohonu o te wai i runga i taua

 wahi. Nga tangata i mate ki reira, i

 nga miniti e ono tonu, e ono te kau

 mano (60, 000)—na te ru ano hoki. Ko

 te nuinga o te taone i hinga; ko te

 moana i hoki rawa ki waho, mimiti

 rawa ana; ki hai i whai  miniti ka

 hoki mai ano ka huri haere i runga i

                                                                                                               O

 te taone—e rima te kau putu te teitei

 o te ngaru i ngaro ai te taone. I puta

 ki te ao katoa te  ngaruetanga o  te

                                                                                      

 whenua i taua ru. Na, i te tau kotahi

 mano e whitu rau e whitu te kau ma

 rua (1772) ka ngaro rawa  atu tetahi

 maunga puia i tena moutere i a Tiawa

 (Java); me te whenua i te pu o taua

 maunga i ngaro katoa, puta noa ki te-

 tahi taha, ki tetahi taha. Te  rahi o

 taua whenua i tanuku te kau ma rima

 maero te roa, e ono maero te whanui,

 me nga kainga me nga tangata o runga

 i ngaro katoa—na  te ru ano. Te tei-

 tei o taua maunga i horomia ki roto ki

 te puku  o  te whenua, rite tonu ki

 Tongariro i Taupo  nei. I te tau ko-

 tahi mano e waru rau kotahi te kau ma

 rua (1812) ka ngaro rawa te taone nei

 a  Karakahi  (City of Caraccas) i te

 whenua  o Amerika  i te pito o te ao ki

 te  tonga (South  America). Kotahi

 tonu te ngaruetanga o te whenua i reira

  ai ka mate kotahi te kau mano tangata,

  ngaro tonu atu—na te ru ano. Ko te

  ngaruetanga o te whenua i taua ru i

  puta haere i te takutai o Tiri (Chili)

  kotahi mano e rua rau (1, 200) maero

  te roa. Kotahi rau maero hoki te roa

  o te whenua i taua takutai i hapainga

  e te ru i taua takiwa—o rua patu, tae

  ki te ono putu, te teitei o te maranga-

  tanga ki runga ake i tona ahua o mua.



    Heoi, ko to te pakeha mea tenei e

  wehi ai, he ru. Kia  kore enei e wehi

  hoki i te mea kua kitea te ngaro o te

  tangata, o te whenua, o te taone hoki,

  i tenei hanga nanakia ?

  TE KOOTI WHAKAWA     WHE-

        NUA  MAORI.



  KUA  rongo matou ki te Kai Whakawa

  o te Kooti i he ta matou tuhituhinga

  i nga whenua maori kua oti te whaka-

                O

  wa i Nepia nei—i tuhituhia ra e matou

  i te nuipepa o te 24 o Maehe. Ko

  tenei  nana  ano  tenei tuhituhinga,

   ara: —



    Ko  Moturoa kua  whakaaetia ki a

   Hoani Waikato; ko Papakura  ki a

  Tareha  raua ko Wi Ngamaiaia: ko

                                                                         

  Waipukurau  ki a Hori Nia Nia, ki a

   Hinepaketia, ki a Hemi, ki a Peni te

  Towhare hoki: ko te Tamamu ki a

   Arapera te Ngira, ki a Paraone Haki-

  haki, ki a Wiremu te Hae Hae, ki a

   Hirata te Kauiri, ki a Taimona te

   Wharepapa.

     Ko te Karaka kai roto i Papakura;

   na te Waka Kawatini ano i whakaae

   kia taka taua wahi ki roto ki Papakura.



  HE PANUITANGA   MO  NGA

         WHENUA    MAORI.



   TENEI  ka taia nei e matou te panui-

   tanga i raro iho nei hei whakaatu i te

   nohoanga o te Kooti Whakawa i nga

 

   whenua kua tangohia, ka noho nei i te

   1 o nga ra o Hune 1866 ki Taranaki.

   Mehema   e pa  ana tetahi tangata o

   Heretaunga ki aua wahi, me haere ake

   ki  reira a te ra e tuwhera  ai taua

   Kooti. Ko  nga whenua hoki enei i

   riro i te whawhai ki Taranaki, i tango-

   hia e te Kawana hei utu mo te he o

   taua iwi. Mea  ake pea tu ai te Kooti

   nei hei whakawa i nga whenua o tenei

   tai i riro i te whawhai. Ko te tikanga

                                                                                                                            O

   tenei o te Kooti, he kimi i te paanga ki

   aua whenua o nga tangata ki hai i uru

                                   O          

   ki te whawhai; ara, o nga mea i piri

   ki te Kawanatanga. He mea kia utua

    to ratou paanga ki aua whenua  ka

   tangohia nei—ki te marama rawa ano

 (  ia to ratou tatanga.

  I                        ————

     KOOTI MO  NGA  WHENUA  KUA   TANGOHIA.

  I            Akarana, 23 Maehe, 1866.

       He Panuitanga  tenei kia mohiotia ai,

    ka noho te Kooti Whakawa Whenua, ki

    Taranaki, a te Paraire te 1 o nga ra o

    Hune, 1866, hei whakawa  i nga take

    whenua  a nga tangata e pa ana ki nga

    piihi whenua i Taranaki, e mau iho nei, i

                TE WAKA   MAORI O AHURIRI. 87

tangohia i runga i nga tikanga o te Ture

("New  Zealand Settlement Act, 1863. ")



   Ko  Waitara, te taka ki te Tonga.

  Ko  te rohe o te Taha ki te Raki, ko te

moana; ko te rohe o te Rawhiti ko te Awa

o Waitara, timata mai i te wahapu, a tae

noa ki te Putahitanga o Manganui; ki te

taha ki te Tonga, ka maaro atu te raina i

Te Putahitanga  o Manganui, o Waitara,

tae noa ki Tururutangi i Waiongana; ko

te rohe o to taha ki te Hauauru, he raina

tae noa ki te moana i Waitaha.

  Ko nga whenua  e kapea ki waho, ko

nga wahi e mau ana i runga i te Karauna

 Karatiti.

              Oakura.

  Ko  te rohe o te taha ki te Raki ko te

moana: o te Rawhiti, ko Omata, ka timata

i te moana, a tae noa ki te Rori Maori

ki  waenganui o Patua, o  Pouakai, ka

 maaro atu i reira, ka rere i waenganui o

aua Maunga, a makere noa ki Hangatahua.

haere tonu i reira a tae noa ki te moana.

   Ko te wahi e kapea ki waho ko Tata-

 raimaka.

                 Na TIKI,

                       Kui Tuhituhi.







 TENEI kai te he te whakaaro o nga tanga-

 ta maori o Heretaunga  ki te hoia oma.

 Kai te ki ratou o  whitu pauna moni e

 homai ana e te Kawanatanga ki te tangata

 hopu. He tika ano, i pena ano te utu i

 mua ai—e rima pauna na to Kawanatanga

 o Niu Tirani, e rua pauna na te Kawana-

 tanga o Ingarani—ka whitu ai pauna. Ko

 tenei kua whakakahoretia e te Kawana-

 tanga o tenei motu  te rima—kua  kore

 tena. Ko  te rua pauna anake tenei e ho-

 mai aua e te Kawanatanga o Ingarani; ko

 te rangatira o nga hoia maua e homai.







            Oruanui, Maehe 21, 1866.

 E HOA E TE MAKARINI,

   Tena  koe, te hoa ata whakahaere i te

 pai, i te rangimarire, ki nga tangata maori.

 E hoa e haere atu ana ano a hau ki Nepia.

 ana, he raruraru noku ki te huihui mo nga

 tangata o Taupo. A, kua uru nei ratou

 ki te Ture kotahi o te Kuini i runga i taku

 kaha ki te tohe i nga tangata o Taupo kia

 noho  i runga i te pai, i te rangimarire.

 Heoi ena kupu.

   Ko te pukapuka o taua komiti ka tukua

 atu nei kia kite iho koe. Mau hoki e tuku

 atu nga korero o taua komiti ki to niupepa

 maori. Heoi ano.



         Na tou hoa

            ua HOHEPA TAMAMUTU.

   [ Ko te pukapuka tenei e korero nei a

          Hohepa  Tamamutu ]

           ORUANUI, MAEHE 12, 1866.

     Ko nga Putake  enei i oti i a matou;

   koia enei; —



     1—Ko  to whakaoatitanga o Tuwharetoa

         ki nga Ture o Ingarangi—kua oti

         rawa tena.



    2—Ko   te whakamutunga i nga raruraru

         o Taupo, i te mea kua uru nei ra-

          tou ki te Ture kotahi.



3—Ko te whakahoki i te kapu a te

          Tianata e kiia nei kia eke te rau o

         tona patu ki Taupo, ana  pakeke

         tonu ratou ki  to ratou Atua: ko

         reira tukua mai ai tera kupu i ru-

!        nga  i to ratou pakeke tonu ki te

        kino. A, ma  tenei komiti ano te

         whakaaro e kore ai tera mea e tae

        mai ki Taupo noi. Ko nga kupu

I         ia o tenei Komiti i tino oti pai. Ko

         te kotahitanga o nga hapu i tae

'        mai nei ki tenei huihuinga rangi-

        marire tonu te putanga o te kupu i

         roto i te waha o te tangata me ka

         tu ki runga ki te whakapuaki kupu

          Ki tenei whakaminenga. Otira he

          tini ia nga kupu—ara, ekore e ha-

          tepea te korero a nga  rangatira i

          tenei Komiti. Heoi koa enei putake

          i oti i enei rangatira e mau ake nei

          o ratou ingoa i raro nei.



            Ko HOHEPA TAMAMUTU.

               PERENARA TAMAHIKI,

                PETAERA  WHARERAHI,

              Te WIKIRIWHI te TUAHU,

                PETERA te PUKUATUA,

 I              HATARAKA  te WHETU,

              NGA TURE TUTAKAROA,

               HIMIONA PUTUTU,

 Heoi  nga  rangatira nana i oti ui enei

 kupu.

 \_



          PANUITANGA,

   TENEI kua kawea ki roto ki te PAUNA i

   WAUTUKAI: —

      Kotahi hoiho raho poka, he tu a pouri

          to kara, kaore he parani—e rua tau

          o taua hoiho.

      Kotahi te hoiho uwha, he tau tahi; ko

          te parani kei te pakihiwi katau he

         penei.

      Kotahi te hoiho uwha, he tau rua; ko

          te parani kei te pakihiwi maui he

                   WII

           penei  ko tetahi parani kei



          te pakihiwi katau he penei, HMI.

      Ka  kore e tikina mai enei hoiho e te

    tangata nana i tenei takiwa e takoto ake

    nei tae noa ki te 20 o nga ra o Apereira,

88                TE WAKA  MAORI  O AHURIRI.

katahi ka  hokona  katoatia i taua ra i

WAUTUKAI      i waenganui ra.



               Na HOHEPA  

  WAUTUKAI, MAEHE 26. 1866.





         PANUITANGA.

 TENA te hoiho uwha kua ngaro atu i tu

 parae ki Pakowhai. He hoiho uwha, ho

 whero te ahua—he   hoiho nui, momona.

 Na te iramutu o te Kai Tuhi o te Waka

 Maori taua  hoiho. Ko  te parani kei te

 pakihiwi maui, he penei he karauna

 potae Kuini nei kei runga ake o te parani,

 no te mea he hoiho ia no nga Turapa o te

 Kawanatanga. Ka  kitea e te tangata taua

 hoiho me mau mai ki a te Karinitera ki

 Nepia nei—maua   hoki e utu te tangata

 maua e mau mai.

                    Na te KARINI.







      E  £5 HEI   UTU.

  KUA      NGARO     atu i Nepia nei i tera tau -ka

        iwa nga marama kua hori 

  tahi te hoiho uwha he tu a pouri te ahua ko tu

                          

  parani he penei kei te pakihiwi maui. E ma-

  haratia ana kua riro ki te taha ki Maraekakaho.

  Ko te tangata mana e whakahoki mui taua hoiho

  ki a Wiremu Peremi i Tutaekuri ka utua ki nga

  moni i runga ake nei.



       Na WIREMU  HENERE PEREMI.

    Te Pereti Tutaekuri,

      Maehe 6, 1866.





   TURANGA  TERA  HOIHO

  E   MEA    ana a  HOURA, kai hanga tera nei,

        ki nga tangata Maori o  Heretaunga kia

  rongo mai ratou e haere tonu mui ana ki a ia

  nga utautanga tera pai o Ingarani mui. He mea

  whakarite marire  e ia kia hangaia  mai  ano;

  ehara i te mea hanga noa. Ko  te ritenga o te

  utu e ngaware ana.

    Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria

   mai ki a ia.

     Heekipiri rori.

 TENEI TE HANGA!  







   E RIMA nga pouaka TERA TANE, me nga

        TERA  WAHINE  katahi tou ku tae mai ki



       Te utu o Tera Tane kotahi  pauna, te

    

   ake.

                           Ka RAWHE.







        K   A  R   A  N   G   A  T I A!

            KARANGATIA  ! !

                           \_\_\_\_\_\_

 

   TENEI TE  HAERE NEI nga kaipuke taonga

         a te HUTANA raua ko te EAWINI  i

    roto i nga marama   katoa. Heoti nei ano te

    



      

    puru etahi—he mahana  katoa.



      Tenei hoki nga kahu huruhuru, nga  kahu

    mahana katoa ano hoki, kua tae hou mui hei kahu

    HOTOKE. Otira hei mote  aha i korerotia ai

    tenei whare, te whare kua mohiotia e nga tangata





      Haere mai, tirohia nga paraikete.

           Na te HUTANA  raua ko te EAWINI

   i

   I

   I



        P A N U I T A N G A.

    HE  pakeha  hoko i nga kai maori nga  ta-

         ngata kua  tuhia noi nga  ingoa  kiraro

     iho—ara, i te witi, i te uha noa.



            Ko te WATA ratou ko KENERE

                      ko WATA ano.

     





         W   H A K  A R  O N G  O !!

   

   i

    E  MEA  ana a WIREMU  RAETEPONE,

      o Waipawa, ki ona hoa Maori  kia rongo

     mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te

     Poaka, te aha noa atu hoki a te tangata maori.

       Rupeke katoa nga  taonga, me nga kai pake-

  I  ha i kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei

    hoko.