TE
                                    
WAKA MAORI O AHURIRI

       "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
NO 75.]             NEPIA,  HATAREI,   MEI  5. 1866.         [VOL. III.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI
                  MAI.

Paora Matenga

Paora Hapi. Na to Waka Takahari 

  Moreti   Hoani Moananui


Otakou
Hiria ki a Korako.






 Hori Nia  Nia 


TE MATENGA  O WlREMU NERO
        TE AWAITAIA.
 KA mate he tangata nunui, ka ohorere
nga iwi.  E rite ana hoki ki te rakau
nui o ro ngahere—ka hinga ka rongona
te harurutanga ki tawhiti, kaore hoki
e kapi wawe tona turanga. Koia hoki
tenei kua tau te pouri ki runga ki te
maori, ki te pakeha hoki, i te matenga o
 Wiremu  Nero te Awaitaia. I haere ki
 Kawhia taua rangatira kia ki te i te taenga
 mai o te Kawana ki taua kainga. Ka
 pangia ki reira e te mate, katahi ka
 amohia mai e toua iwi ki Whaingaroa
 (Raglan). Tokorua nga takuta o te pa-
 keha ki te mahi; otira ma te aha e taea
 te mea kua kiia e te Atua kia mate.
 Takoto tonu te kaumatua nei, a no te
 27 o Aperira ka hemo. Haere ra e
 koro, e whai i ou whanaunga kua rere
 atu ki mua i a koe.
   Tokorua tonu nga rangatira maori i
 rite ki a ia te atawhai ki te pakeha, ko
 Tamati Waka, ko Patuone. He  tan-
 gata rongo nui ia (a Wiremu Nero) i
 roto i nga rangatira toa tangata o mua
 o tenei moutere—ka  tata nei ratou te
 whakahemo katoa. Ko Wiremu Nero
 i whanau ki Waipa; ko te Kata tona
 papa, ko Parehina tona whaea. Toko-
 wha ona wahine, toko 2 kai te ora, ko
 Rangihikitanga raua ko te Hinu; to-
 korua ona tamaiti tane, kotahi te tama-
 hine, e ora mai nei. Ko tona iramutu
 ko Hetaraka Nero kua tu hei rangatira
  mo te iwi, mo Ngatimahanga. No tona
  tamarikitanga tonu i kitea ai te toa o te
  Awaitaia.  I taua takiwa ka patua te
  tamahine a te Wehi e Ngatikoata, he
  iwi e noho ana i Whaingaroa i reira ai
  —ko  te Wehi  he rangatira no Waikato.
  Katahi a te Awaitaia ka hui i ona ta-
  ngata ka whawhai ki Ngatikoata ka pa-
  naia rawatia ki te taha tonga, ka riro te
  kainga i a ia. He taitamariki tonu ia
  i reira ai. I taua takiwa e mau ana te
  rongo o Ngapuhi raua ko Waikato, ka
  haere tahi mai hoki aua iwi ki te riri ki
  a te Rauparaha ki Kawhia, te kainga i
  noho ai i tona omanga mai i Manukau.
  Ko  Ngatitipa hoki tetahi iwi i uru ki
  roto ki taua whawhai, ratou ko to ra-
  tou rangatira ko Kukutai—te papa  o
  Waata  Kukutai e noho mai nei. Muri
  mai ku rere mai a te Rauparaha ki Ka-
  piti. Na, he toa tonu a Wiremu Nero
   te Awaitaia  i roto  i ena riri katoa.
  Muri mai ka whawhai a Hongi ki Wai-
  kato ; no te maunga o te rongo ka hoa-
  tu a Matire (Matilda), he wahine no
   Ngapuhi,  ki te taina o te Wheoro.
  Muri  mai ka tahuri a Waikato ki Ta-
  ranaki.  Nga rangatira i haere o nga
  iwi o te taha ki uta, ki taua whawhai
 ko  te Wherowhero,   ko  te Taonui,
  ko Pehi  te Korehu he matua  keke
   ki a Rewi.  Nga   rangatira o te ta-
   kutai,  ko  te  Awaitaia,   ko   Muri
  Whenua,  ko te Ao o te Rangi. Ko-
   tahi te haerenga  o te  Awaitaia   ki
   te riri ki Taranaki  e 370  nga  ta-
   ngata o tona tohu i haere ai. Tena
  te  rangatira o Taranaki  he  tanga-
  ta toa, nui whakaharahara, ko te Rapa-
   rapa te ingoa. Ka rere mai taua ta-
   ngata ki roto ki te riri, ka mate iho i a
  ia toko 4 nga tangata, na tona ringa ake
   ano ; katahi ka rere mai ki te patu i a
   te Awaitaia. Ko   te karohanga a  te
   Awaitaia i te pouwhenua a taua tangata
   katahi ka whakarere atu te whiu o tona
   wahaika hinga ana te Raparapa ki te
  whenua.  Katahi ka mamao raua, kaha
   ana ko  te Raparapa ; hikitia ana tona
   tangata mauria oratia ana, he paheke
   anake toria waewae ka hinga ano. Ka
   okeoke ano raua ki raro ki te whenua,
   ana ! ka tangi te patu a te Awaitaia !
 ka  mate ko  te Raparapa, I Puke-
|  rangiora ano a te Awaitaia i te ngaunga
  o te pa  e Waikato.    E korerotia ana
, ko nga wahiue me nga tamariki i wha-

96                   TE WAKA MAORI O AHURIRI.
 

 te Wherowhero  
 


Awaitaia
 Awaitaia
    
 Taranaki 

 Whaingaroa

 Wiremu Nero



            TE WAIROA.
  

 Wairoa 
Kopu Pitiera


Pereiha raua ko Piki ki te titiro, roko-
  hanga atu e 3O ia nga mea kua mau—he
  tupara katoa te pu. No  te 25 o nga ra ka
   mau  ano etahi e 20—hui  katoa nga mea,
   mau  e 50.  Engari kaore he  pa i kitea.
   Ko Kereopa  raua ko Patara kai te haere
   tonu.  E  korerotia ana e anga mai ana ki
                                                                                        
   te Wairoa  riri ai—he parau ranei, he pono
   ranei. E ki anu he tokomaha to raua taua
   no te Uriwera, no Waikato, no Rongowha-
kaata, no Ngatikahungunu. Ko  Nama
raua ko Himiona etahi o nga herehere—he
poropiti a Nama e ki ana.

  No  nga Meera, o muri ka rongo matou
kua riro u te Pereiha ki  uta—i  haere atu
i Opoiti, e haere ana, ki Turanga ma uta.
 Hui nga herehere kua num  i ngu Maori
 Kuini i te timatanga o te riri i te Wairoa
 tae noatia mai tenei takiwa ka 260, ko nga
pu e 57.

Nepia
 Petane,

                 TE  WAKA  MAORI  O AHURIRI.                97
 Ingarihi, Wi Wi, 
 
 
 Koroneho
 

                                        
 
 
 



            HE RETA.
             Makaka, Pepuere 14, 1866.
  KI A TE RAHERE KEI PONEKE.
    

 Epiha Mauriri
  Aotea.  

 Ahi-wera, (Ashwell)



 Nui Tireni 


 Italian 
  Hamilton    Ngaruawahia Coro-
mandel 
    Na  te  PAKIWHARETURE NGATIHAUA
  raua ko te RAKENA POKIA, NGATIHOURUA
  kei te Makaka Aotea.
    Ki A TE RAHERE
      MINITA MO NGA MAORI.
  



               Wairoa, Aperira 12, 1866.
   Ki A TE KAI  TUHl O TE  WAKA   MAORI.
  

 Wairoa.



 RAWINIA
   TE PORA.
                     Na TIAKI MITCHELL.

                Nepia, Aperira 18, 1866.
   KI A TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI.
     


                        Na REMIHIO.



                 Patangata.  Aperira, 1866.
  KI A TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI.


                        Na NGUHA.

                    Nepia, Aperira, 1866.
  KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
 !   E  hoa, he panuitanga tenei mo te hinu
   whenua i Turanga.  Te  take o te haere i
   kite ni taua hinu he rapu i te Hau Hau.
   Ko  aku hoia maori i haere e 24 ; me aku
   hoa rangatira pakeha he apiha, ko Hori, ko
   te Kaninamu—me   aku hoa, rangatira maori
  toko toru. Ko te mamao o taua kainga ki

98             TE WAKA MAORI O AHURIRI .
Waipawa  e 7 macro. Ko  taua hinu ehara
inaianei i kiia ai he hinu, no mua tonu iho
—na  o matou tupuna iho. Na ratou hoki
i korero i rongo ai matou ki te tangata nana
te pakake—ko  Whirikoka.  Ko tana kara-
kia tenei i tana wahanga mai i tenei ika ki
Waingoromia—ko  taua ika no Whangara.
Tenei te karakia;—
        Te uaua i te Whitu e,
        Te uaua i te Waru e,
        Homai ano be uaua tohora e.
  Ka  whakatika ia i konei me tana ika ka
waha ia ki taria tuara. E hoa ma he korero
na o matou tupuna tenei.
   Nga tangata nona  taua piihi i takoto ai
taua ika kei te ora anake. Ko nga ingoa
enei;—ko    Ripeka  Paringa, ko Pita  te
Huhu,  ko Paora Matuakore, ko Matenga
Toti, ko Henare Ruru, ko Hone Kewa, me
etahi atu—kaore   e pau te tuhituhi ki roto
ki tenei panuitanga.
         Na to koutou hoa aroha
                Na PAORA PARAU.
   [E he ana te ki a nga tupuna. Kowai
 te tangata e kaha ana ki te waha i tena
hanga  i te pakake ? Engari he hinu ia no
 roto tonu i te whenua. Tenei ano kei nga
 kainga pakeha etahi hinu pena ano te ahua
 —ehara i te mea hou.]


KUA  PAUNATIA  I WAUTU-
          KAI
 KOTAHI te hoiho ahua raa pouri nei kua
 paunatia i Wautukai ; he rahopoka ; he
 pango nga waewae ; he tongi kai te rae ;
 kaore he parani ; he hu kei nga waewae
 katoa.

   Ka  kore e tikina mai e te tangata nana
 ka hokona i te 9 o nga ra o Mei e takoto
 ake nei. I waenganui ra hokona ai i Wau-
 tukai.

              Na HOHEPA WHERO.
   APERIRA 14, 1866.


       PANUITANGA.
  KIA    rongo nga tangata maori katoa o Here-
       taunga, o Turanga, o Waiapu, o Mana-
  watu, o hea atu, ko au tenei kua neke ke ki
  tetahi whare noho ai. Kua karangatia e au taua
  whare ko te
         WHARE  O RANANA.
    Ko aku taonga hei hoko he Tarautete, he Hati,
  he Koti, he Wekoti, he Tiaketi, he Paraikete, be
  Raka, he Potae, he Heru, he Heu, he Naihi, he
  Ringi, he Tera, he Paraire, he aha noa atu.
                    Na ANARU RAWHE.
  KIA mohio ki te WHARE o Ranana.
    NEPIA, MEI 1, 1866.
      MO TE HOKO.
KOTAHI     Mahini patu witi, e rua hoiho hei
      mahi i taua mahini. He mea ora rawa,
pai rawa.
  Kotahi  hoki te Mahini tatari witi. E whitu
nga tatari kei roto i taua mahini. He mea rawe
ki te witi, ki te purapura patiti ranei.
                          Kei a IENIHI,
                       Kai hoko Akihana.
  NEPIA, APERIRA 28,1866.


  TENEI TE HANGA!  
ERIMA     nga pouaka TERA TANE, mo nga
     TERA  WAHINE   katahi tou ka tae mui ki
au—e  wahia ana  e au inaianei ano.
    Te utu o te Tera Tane kotahi pauna, ia
kau ma  rima herengi—haere atu etahi ki runga
 ake.
                         Na RAWHE.


      K   A   R   A   N   G   A   T   1  A   !
          KARANGATIA ! !
 TENEI TE HAERE NEI  nga kaipuke taonga
    a te HUTANA    raua ko te EAWINI  i
 roto i nga marama  katoa.  Heoti noi ano te
 whare e uta tika tonu mai ana i Ingarani i te hanga
 nei i te Paraikete, na reira hoki i iti ai te utu.
   Te kau enei takai Paraikete kua tae mai i tenei
 takiwa tonu ; he whero te ahua, ho ma etahi, ho
 pura etahi—he mahana  katou.
   Tenei hoki nga kahu  huruhuru, nga  kahu
 mahana katoa ano hoki, kua tae hoa mai hei kahu
 HOTOKE.     Otira  mo  te aha i korerotia ui
 tenei whare, te whare kua mohiotia u nga tangata
 katou o Heretaunga.


   Haere mai, tirohia nga paraikete.
         Na te HUTANA  raua ko to EAWINI
       PANUITANGA.


  HE    pakeha  hoko i nga kai mauri  nga ta-
        ngata kua  tuhia nui ngu  ingoa ki raro
  iho—ara,  i te witi, i te aha noa.
           Ko te WATA ratou ko KENERE
                    ko WATA  ano.

        W   H  A  K  A  R  O  N  G  O !!
 E MEA ana a WIREMU   RAETEPONE,
       o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo
  mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te
  Poaka, i te aha noa atu hoki a te tangata maori.
    Rupeke  katoa nga taonga, mo nga kai pake-
  ha koi tona whare hunga i Waipawa e tu ana hei
  hoko.


   TURANGA TERA HOIHO.
  EMEA      ana a  HOURA,   kai hanga tera nei,
       ki  nga tangata Maori o  Heretaunga kia
  rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia
  nga utautanga tera pai o Ingarani mai. He mea
  whakarite marire  e ia kia hangaia  mai  ano;
  ehara i te mea hanga noa.  Ko  te ritenga o te
  utu e ngaware ana.
    Tuitui tonu ia i te moa pakaru, me ka mauria
   mai ki a ia Heekipiri rori.