|
loading...|
|
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 3, Number 78. 10 November 1866 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE
WAKA MAORI O AHURIRI
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
No. 78.] NEPIA, HATAREI. NOEMA 10, 1866. [VoL. III.
TENA pea nga Hau Hau o te motu
e titiro mai ana ki Heretaunga he
kainga e puta ai ona whakaaro, e
waingohia ai tona mahi i te kore
hoia pea ki tana whakaaro hei riri
ki a ia. Tetahi tana i titiro mai ai
he kainga kai. he kainga ora mona. •
Kua hiahia noa atu ia kia tu tona
wae wae ki konei, kia whakaaraia te
niu o tona Atua titotito ki waenga-
nui o tatou. Inahoki, kua maha ona
karere me ona reta ki a Ngatikahu-
ngunu kia tahuri kia whakahoa ki a
ratou. Mehemea i tahuri a Ngati-
kahungunu kua kore e tae rawa mai
ki tenei rangi te toronga o te ahi,
O
ara te putanga o te riri. No konei
hoki nga pakeha o Heretaunga kai
te whakapai ki nga hoa maori e
noho tahi ana i a ratou, e kitea ana
hoki to ratou whakaaro tika—ekore
nei ratou e pai ki nga iwi kohuru o
nga whenua kia kawe mai i o ratou
O
kino ki konei whakararu ai. Otira
ki hai i taea e te Hau Hau te pehi i
te hiahia o tona ngakau ki to tatou
kainga, ki nga hanga hoki o te ta-
one nei o Nepia—te taone ki tana
whakaaro e noho kuare ana. Na-
wai a i noho atu i ona kainga ka
O
haere mai hoki ka tata mai ki a ta-
tou. Ki hai hoki tatou i rokohanga
O
mai e noho ware ana.
Tera te Makarini me te Kawana-
tanga te noho mohio ana. Mahara
noa pea e moe ana, kaore—e titiro
tonu ana te kanohi o nga pakeha me
nga rangatira maori o Heretaunga.
Koia tenei no te taunga o te Hau
Hau ki Omarunui ko tona matenga
tonutanga tena, me tera whana koki
e anga mai ana i Petani he mate
tonu tana hanga. E mahara ana ki
to ratou atua e aratakina ana ratou
ki te rangatiratanga mo ratou—
kaore, he arataki ki te mate. I
taua haora ano mate ana tenei i
Omarunui, mate ana tera i Petani.
Ehara hoki i te hoia nana i patu.
He pakeha tauhou anake ia ki te
riri nga mea i haere atu ki Omaru-
nui—he kai hoko etahi, ho kai tui
puutu etahi, he kai mahi noa atu
etahi i ana mahi i kite ai. Ko nga
hoa maori anake ano pea i kite i ia
mahi. Ko tenei kua puta te rongo
o te toa me te kotahitanga o te pa-
keha me te maori o Heretaunga.
Takahi ana e Panapa te Poropiti
teka te rangimarietanga me te pai o
tenei kainga o Heretaunga, tona mu-
tunga iho mate. Mehemea i rongo
taua tangata ki te korero penei e
ora katoa ana ratou ko ona hoa inai-
anei. I puta ano te aroha o te pa-
keha ki a ia, he pouritanga hoki no
te ngakau ki tenei mahi ki te wha-
kamate tangata. Ehara ia tatou te
tohe i mate ai ratou, na ratou ano.
Inahoki he maha nga rangi i tonoa
ai kia haere ; a taka tonu ki runga
ki te haora o te riri, kua purua nga
pu, kua mau nga peniti, ka whanga
ano i reira—tuku noa nga karere ki
te pa me kore e ngawari mai, he
ngakau kore hoki ki te patu. No te
korenga rawatanga e whakarongo
•
mai katahi ra ano ka tukua ki tona
i hiahia ai, ara ki te whawhai.
Tenei te ki a Ihowa ki tona, iwi
ki a Iharaira ki te haere ratou i ru-
nga i ana tikanga, ara;—" A ka tu-
kua iho e ahau te ata noho ki te
whenua, a ka takoto iho koutou, ka-
hore ano hoki he tangata hei mea i a
koutou kia wehi : ka whakakahore-
tia atu ano hoki e ahau nga kuri
kino i te whenua, ekore ano hoki te
hoari e tika na waenga o to koutou
whenua, A ka whaia e koutou o
koutou hoa riri, a ka hinga ratou i
! te hoari i to koutou aroaro. Ka.
whaia hoki te rau kotahi e te toko-
rima o koutou, a ka whati nga mano
kotahi te kau i te rau kotahi o kou-
tou hoa: ma ka hinga o koutou
hoa riri i te hoari i to koutou
: aroaro." Ina tetahi;—" Ka mea a
Ihowa, i o hoa riri e whakatika ma-
ana ki a koe, kia tukitukia i to aro
aro: kotahi ano te ara e puta mai ai
i ratou ki a koe, a e whitu nga ara e
rere atu ai ratou i to aroaro."
Na ki te whakakotahitia to tatou
whakaaro ki te Whakapono, ki nga
mahi tika hoki o te ao, penei ka rite
tatou ki a Iharaira, ka tangohia mai
nga kupu a Ihowa mo tatou, ka ora
tatou i o tatou hoa riri.
|
|
2 2 |
▲back to top |
198 TE WAKA MAORI O AHURIRI.
PANUITANGA.
E HIAHIA ana te Kawanatanga o Here-
taunga i Nepia nei kia whakaputaina
he kupu whakapai ki nga rangatira me nga
tangata maori o te taha Kuini i Here-
taunga mo to ratou awhinatanga i te
pakeha i Omarunui, i Petane, i te haere
ki te Haroto hoki.
Ekore e tika te kai-whiri i nga ingoa
o etahi, no te mea i toa anake, i rite ka-
toa te kaha—a Kopu Pitiera o te Wai-
roa, a Ihaka Wanga o te Mahia, me a
raua tangata; a Tareha, a Karauria
Pupu, a Karaitiana Takamoana, a te
Hapuku, a Renata Kawepo, me Ngati-
porou i a Henare Potae.
E nui ana te whakapai a te Kawana-
tanga ki te iwi i a Kopu Pitiera raua ko
Ihaka Wanga mo to ratou hohoretanga
mai i nga wahi tawhiti o Heretaunga nei
i runga i te karanga a te Makarini.
Kua kitea rawatia te whakaaro o enei
iwi katoa ki te pupuri i te pai, i te
rangimarietanga; to ratou kaha hoki ki
te hapai i nga Ture o te Kuini. Kua
whakakotahitia ratou ko o ratou hoa
pakeha ki te pehi i te kino, ki te pana i
nga iwi kohuru e puta ana ki to ratou
kainga. Ekore e mutu i Heretaunga te
rongo o tona toa, o tona pono—tera e
mau ki nga whenua tawhiti o te ao.
Mehemea i pena anake te hohoro o nga
iwi o te motu nei ki te whakatika ki
runga, penei kua ngaro noa atu te ingoa
o te Hau Hau i tenei motu. Ko tenei
kua takoto i a Ngatikahungunu he tau-
ira mo etahi iwi atu. Kaore i waiho
ana hae, ana tautohetohe ake, hei tiriwa
i a ratou—engari i rere tahi mai ki
runga ki te pakeha hei pana i ta ratou
hoa riri tahi.
E whakapai rawa ana te Kawanatanga
ki ta ratou mahi; he mahi hoki e wha-
kamataku ai nga iwi tutu o te motu nei
—i kore ai e poka noa ki Heretaunga
a muri ake nei.
Ko tenei me mau tonu a Ngatika-
hungunu ki tana tikanga, tona mutunga
iho he mau tonu no te ora o te tinana
rae te whakawatanga kua kitea nei e
ratou i runga i to ratou mahinga i nga
mahi maori i enei tau maha kua hori
nei.
Na te RUNANGA o te
Kawanatanga kei Nepia.
[Translation of the foregoing. ]
NOTICE.
THE Government of Heretaunga at Na-
pier desires to express to the loyal na-
tive chiefs and men of Heretaunga its
appreciation of their services in the as-
sistance rendered by them to the pake •
has at Omarunui, at Petane, and also
on the march to Te Haroto.
It would be unfair to particularise
any individual, as all were equally brave,
ail equally energetic. Kopu Pitiera, of
the Wairoa, and Ihaka Wanga of Te
Mahia, and their people; also Tareha,
Karauria Pupu, Karaitiana Takamoana,
te Hapuku, Renata Kawepo, and Nga-
tiporou, the people of Henare Potae.
The Government feels extremely gra-
tified with the conduct of the people of
Kopu Pitiera and Ihaka Wanga in their
having come with so much readiness and
alacrity from so distant a part of the
Province at the call of Mr. M'Lean.
The desire of all these tribes to adhere
to peace and their determination to up-
hold the laws of the Queen, is clearly
apparent. They have become one with
their white brethren in putting down
evil and repelling the advance of mur-
derous tribes into their district. The
fame of their bravery and truthfulness
will not be confined to Heretaunga, but
will be extended to far distant lands,
Had all the tribes of this island been as
ready and prompt, to act, the name of
Hau Hau would not now be heard in
this country. The Ngatikahungunu have
set an example to other tribes. They
did not allow private feuds and conten-
tions to divide them, but they united as
one man with the pakeha against the
common enemy.
The Government feels great satisfac-
tion with their behaviour, the effect of
which must certainly be to intimidate
other disaffected tribes and prevent them
from invading Heretaunga in future.
Let Ngatikahungunu persevere in
their present course and they will find
that the result will be a continuation
both of safety to themselves and of the
prosperity which has attended their
pursuit of peaceful and industrious oc-
cupations for so many years past.
From the Council of the Government
of Napier.
TE RIRI I HERETAUNGA.
HORONGA o TE PA I OMARUNUI.
MATENGA o TE HAU HAU.
HE korero atu tenei kia rongo nga iwi
o te motu nei ki te whakaohotanga o te
Hau Hau i to matou kainga i Nepia,
me tona matenga hoki. I te timatanga
o Oketopa kua hori nei ka rewa mai i
Titiokura te tohu Hau Hau kotahi rau
ka noho ki te Po ki Petane. Ka tahuri
i reira ki te patupatu i nga poaka o te
kainga, ki te tukituki hoki i te whare
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 109
Karakia, me tana mahi atu hoki i etahi
mahi whanoke. I te 4 o nga ra o taua
marama ka rewa mai taua ope ki
Omarunui, he pa kei Tutaekuri i te ri-
tenga ki te Puketapu. Katahi ka wha-
katika te tangata o taua pa, a Paora
Kaiwhata o Ngatihinepare, me ona ta-
ngata katoa ka neke mai ki raro ki Pa-
whakairo—te pa o Tareha raua ko tona
tama ko Karauria Pupu. Patai noa
atu nga tangata kainga ki to ratou wha-
kaaro i haere mai ai ratou ki kona noho
ai i waenganui o nga mahinga a te
tangata; ki to ratou tikanga hoki i tau
ai i waenganui o nga iwi o te pakeha o
te maori e noho tahi ana me a ratou
tamariki i runga i te rangimarietanga.
Kaore hoki i whakaatu mai—noho puku
tonu ana. Katahi ka tonoa atu e te
Makarini a Erueti Hemara, Kai Wha-
kamaori, kia haere ki te ui ki to ratou
whakaaro ki te ki atu hoki kia haere
atu kia hoki ki to ratou kainga i haere
mai ai. Te taenga atu ka noho puku
tonu i te tuatahi; muri iho i runga i
tana tono ka whakahokia mai ki te
pukapuka, ka mea mai, —" he taonga
tonu te pai, he taonga tonu te kino—
kei to ratou atua te whakaaro. " Kaore
hoki ratou i whakaae ki te hoki. Hei
konei ka pawera nga wahine me nga
tamariki pakeha e noho ana i te taha,
ka whati katoa mai ki te taone i te
Turei te 9 o ngu ra.
Heoi tena, kua tae ke mai te korero
no Akarana e kiia ana kua ngaro mai
nga hapu o Waikato i o ratou kainga e
anga ana mai ki Heretaunga. Kua
kitea hoki i konei nga Karere o Waikato
kua tae mai ki tana iwi i Omarunui, ki
to ratou poropiti ki a Panapa. Tera
atu etahi korero kua korerotia mai e
nga kai titiro i haere atu ki roto ki taua
iwi i whakahoa ki a ratou. Korerotia
mai ana ko te tikanga a Panapa he tiki
mai he patu i Nepia he tahu i nga
whare, he muru i nga taonga i te po.
Ko ia, ko Panapa, ka tika mai i tona ara
ma Pawhakairo, ma Tutaekuri; ko te
Rangihiroa, ko Paora Toki, ko Anaru
Matete, ma Petane mai ka whakawhiti mai
i te taha ka whiti mai ki te Whataapuka
ka tahutahu i nga whare i reira—ko
Panapa me tona ope i tetahi pito o te
taone mahi ai. Otira ki hai i tukuna
kia pakari ta ratou maata kai ka hauha-
kena e te pakeha—ara ia, ki hai i ata
oti a ratou whakaritenga ka tapahia po-
roreretia e te pakeha, koia tena ka horo
a Omarunui, ka mate ratou.
Heoi, ka kitea to ratou whakaaro ka
tonoa e te Makarini te tima ki te tiki i
a te Pereiha ratou ko ona hoia e wha te
kau i te Wairoa. No te Taitei te 11 o
nga ra ka tae mai ratou ki Nepia nei na
runga mai i te tima. Ko Kopu Pitiera
raua ko Ihaka Wanga i rere tahi mai i a
te Pereiha me a ratou tangata e toru te
kau. Ka mutu, no te weheruatanga o te
po o taua ra ano ka whakatika nga Mi-
rihia me nga Waratia (ara nga pakeha o
te taone i whakaturia hei hoia) ka haere
atu ki te riri ki taua pa ki Omarunui—
kotahi rau e wha te kau ratou. Ko
Kopu Pitiera raua ko Ihaka Wanga me
a raua tangata e toru te kau i haere tahi
atu i nga pakeha i taua po. Ko etahi i
tika ma te huarahi ki te Puketapu, ko
etahi i tika ma Pawhakairo. Awatea
rawa ake, i te 12 o nga ra, kua tau ka-
toa ki rawahi mai o te pa noho ai, ko
etahi i te taha ki runga ko etahi i te taha
ki raro ko etahi i tera taha i te taha ki
uta. Ko nga maori Kuini o Heretaunga
kua tae ano hoki ki reira; ko Karaitiana
Takamoana, ko Tareha raua ko tona
tama ko Karauria Pupu, ko te Hapuku,
ko Renata Kawepo, ko etahi atu, nga
rangatira. Ko Henare Potae o Waiapu
me etahi hoki o tona iwi i reira ano.
Ko Pereiha ratou ko ana hoia pakeha e
wha te kau tena kua tika ke ki Petane
i taua po ano, be kai haukoti i a te
Rangihiroa raua ko Paora Toki, ratou
ko to raua tohu,
Na no to aonga ake o te ra titiro
rawa mai te Hau Hau i ro pa i Omaru-
nui tena tona hoa riri kua tau ki waho,
E whitu te kau nga maori Kuini i wha-
kanohoia ki runga ki nga hiwi i te taha
ki uta o te pa hei haukoti i te Hau Hau
me ka tahuti. Tera hoki te noho nei
nga pakeha i runga hoiho hei whai i
muri. Ko te Makarini i kona ano
e matakitaki ana. Katahi ka tonoa a
Erueti Hemara e te Whitimoa, te ranga-
tira o te taha Kuini, kia haere ia ki nga
Hau Hau ki atu ai ki te tukua mariretia
mai a ratou pu me o ratou tinana tonu
hoki i roto i te haora kotahi, penei ekore
ratou e puhia. Te haerenga atu a
Erueti me te haki ma i tona ringa, ka
whiti i te awa ka tae atu. No te ko-
rerotanga atu ki a ratou ka ki mai
he tata rawa te haora kotahi hei kiminga
whakaaro mo ratou. Katahi ka hoki
mai a Erueti. Heoi, ka whanga a te
Whitimoa; ka rua nga haora e whanga
ana ka tonoa ano a Erueti ki te ki atu
ka mutu ia te whanga, ki te kore ratou
e whakarongo ki tana tono ka tikina
tonutia te pa ka puhia. Te taenga atu
o Erueti ka ki mai me riri tonu ratou.
Ko te hokinga mai o Erueti i hoki mai
ai.
Katahi ano ka karangatia kia whaka-
tika kia huakina ki te pa. Ko te hae-
renga atu o te pakeha ka whiti i te awa
i Tutaekuri, ko tetahi whana i te taha
ki runga, ko etahi i te taha ki raro. E
whakawhiti atu ana ka titiro atu ki nga
wahine o te Hau Hau ka tae mai ki te
awa ki te kawe wai ki ro pa. Ko nga
tane e rere porotaka ana i te putake o
ta ratou niu—e karakia ana pea ki ta
ratou atua parau.
Te taenga atu ki te pa ka huaki te
pupuhi a te pakeha raua ko nga maori
Kuini. I kaha tonu te riri a te Hau
Hau—otira he maumau mahi noa tana
mahi. Kaore i roa e riri ana ka oma nga
tangata o ro pa ki te taha ki runga o te
pa ki te wahi ora i a ratou, ki te wahi tu-
paripari. Katahi ka reia mai ratou e
|
|
4 4 |
▲back to top |
110 TE WAKA MAORI O AHURIRI.
tera whana a te pakeha i whiti i te taha
ki runga ra- Ka mahi ano tena ratou
i kona ki te pupuhi. Ki hai i roa ka
whati ano te Hau Hau ki roto ki tona
pa; ka tikina mai ka puhia e era whana
i te taha ki raro, a ka, whiti ano te riri
ki tera pito. Nawai ra i manawanui te
Hau Hau ka wehi hoki, ka rere ki roto
ki tetahi wehenga o te pa. Ka whaia e
te pakeha me nga maori, e meatia aua
kia reia tonutia kia werohia ki nga koi-
koi o te mini ; na te mea ka muranga te
kara ma a te Hau Hau, hei konei kara-
ngatia ana kia whakaorangia ana—a,
ora ana hoki. Engari ko etahi o te
Hau Hau i oma, ko nga mea ena i whaia
i puhia haeretia i te parae—na nga
pakeha i runga hoiho i whai. Eruarua
noaiho nga mea i puta. Me i kore te
maranga o tana kara, penei kua mate-
mate rawa ia i te koikoi o te pu. Ka
whano ka rua haora e riri ana. No te
mutunga o te riri ka tauri n e rua te kau
ma tora nga mea mate rawa, he pena
hoki nga tuakiko. Ko Panapa te poro-
piti Hau Hau kua mate rawa, ko
Kingita raua ko Kipa kua mate rawa.
E 50 nga herehere i arahina mai ki te
taone ki Nepia nei—ko Henare teina a
Kipa, ko Nikora te Herewhitau, i roto
raua i nga herehere. Kua kite tonu
matou i enei tangata e haereere ana ki
nga whare i te taone i mua atu nei. Hua
noa he noho ora ta tatou ; kaore, tenei
te haere nei nga kohuru i waenganui pu
o tatou ! Ko nga mea i tuakiko e ma-
hia ana e te pakeha inaianei i roto i te
whare turoro i Nepia. Kotahi tonu o
te pakeha i mate rawa, tokoiwa nga mea
tuakiko—ko tetahi kua mate i te taone
i muri nei. Ko etahi hoki o nga here-
here Hau Hau kua mate ano i muri nei.
Ko Karamoa, hei matua ki a Karaitiana
Takamoana, i mate ano ; e korerotia ana
tera ano hoki tetahi kotahi o nga maori
Kuini i mate, tokowha hoki i tuakiko.
I taua po ano ka matika a Meiha
Pereiha me ona apiha, me ona hoia, ki
Petane. He haere ki reira he kokoti i
nga whakauru mo te taua. No waenga-
nui po ka matika atu i Nepia, tae rawa
ki roto ki te riu. o Petane ka awatea po;
tae rawa atu ki Herepoho ka tau ki
raro. Haere rawa atu etahi o nga Apiha
ki te kaukau ka kitea atu te taua e haere
ana mai. Te rongonga o te Pereiha ka
karanga ki ona hoia kia mau ki a ratou
pu. Ka rere etahi me tetahi o nga
Apiha ki runga hiwi ki Hauterurunga
ki te kokoti mai i muri. Te taenga mai
ka karangatia atu e te kaiwhakamaori
kia whakarerea a ratou pu. Ka rua ka
toru nga karangatanga atu te whaka-
rerea, ka tahuri ki te puru i a ratou pu.
Katahi ka ki atu ki te kore e whaka-
rerea a ratou pu ka puhia ratou. Heoi,
ka karangatia e te Pereiha kia puhi, ka
timata te riri i konei. Hinga ake o te
Hau Hau i nehua e te pakeha 12. Ko
te Rangihiroa te rangatira i mate rawa
—tokowaru nga herehere. Ko nga mate
o te pakeha kotahi te hoia i tuakiko, kei
te turi te tuunga. Na te Apiha tenei
korero—na tetahi o nga herehere ko
tenei korero, ava; ko to ratou ope e 40:
toko ono anake o enei i rere, ko etahi
i hinga tonu i roto i te parekura, i riro
herehere. Ko nga morehu koia nei—
Ko Paora Toki
Anaru Matete
Tanirau
Heta Kurukoma
Tini
Meri.
Oti ake tenei parekura riro tonu te
papa i te pakeha mate tonu iho te Hau
Hau.
Mutu ana te riri i Omarunui, i Petane
hoki, ka haere a te Whitimoa ratou ko
nga pakeha me nga maori Kuini ki Ti-
tiokura ki te Haroto atu, ki te arataki i
te tana i korerotia mai kei te Haroto,
kei Waiparati, e noho ana. Otira kaore
he tangata, i kitea—kotahi tonu, he ha-
kui. Ko te niu a Panapa i Waiparati i
turakina ki to whenua.
Ko Ihaka Wanga raua ko Kopu Piti-
era me to raua ope i haere atu ki
Tangoio, Maungaharuru atu. Tokotoru
nga tane i hopungia e ratou, te kau nga.
wahine. K ki ana ko te wahine a
Paora Toki tetahi o aua wahine—no
muri mai i mate ai i ona tunga. Kotahi
te pakeha i mau i Titiokura, he pakeha.
Hau Hau. Tera pea e mate ki te tika
tona he i runga i te whakawakanga.
Ko nga herehere katoa kua kawea ki
Wharekauri i runga tima.
HE WAIATA.
NA NGATIHINEURU i MUA O TE WHAWHA!
I OMARUNUI.
1.
TENEI ka noho i te kopa whare ki te tauranga
be marama ka roku i te pae.
He tahuritanga, he tautanga no te ngakau kia
noho au ma reira e raro hei nei.
Whakataritari mau pu nei, mau patu nei,
mau tao nei, e ngana ra koe.
Nga whatuku o taku manawa piri ki te poho,
te hoha koe.
I nga rangi ra, o tuku oinga e ki mae.
I kawea au Aotearoa rue tau. tika, me aronui
kia kite mai koutou i oku he nei.
Ka waiho au i te ngutu hei hikihiki ki te taha
rautai, e pa ma ko to te huna hoki.
Tirohia mai au he ika tuaki, paenga Toroa.
he Koroirangi
He ika pakewa au no Rehua e tama ma e
He huka moana paringa tai a Kahu ki te
whanga.
Ki Motukiore ko te rite i a hau e whaka-
monehu
Waiho te raru i a hau e i.
2.
Whakarongo e te rau tenei te tupuna o te
mate ka piri ki a hau.
I tupu i te reinga, i tupu mai ano i te pouri-
tanga.
Ko Rongotaharangi he huri paroa, ka hinga
kau ka takoto,
Moe tuturi, moe pepeke, moe tupoupou.
Ko te rite i ahau ko Mahutonga e rauna i
te ao.
He maero au nei, be kaahu ka ke i te waru,
Kei te matuku e hu ana i te repo i.
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. Ill
E HOA ma e nga Rangatira me nga ta-
ngata o Heretaunga ko te toru tenei o
nga tau kua pau atu i mahia ui tenei nu-
pepa. Ta matou whakaaro i timata ai
te tuhi nupepa ma koutou tera e rere
katoa mai koutou ki te manaaki, ara ki
te utu, kia ai he moni hei utu i nga kai
ta. Na he tokoiti nga mea i utu mai
me te kore hoki e rile te mahi. Ko
tenei ka whakamutua te mahi i tenei
putanga o te nupepa—ko te nupepa
whakamutunga tenei. Otira ki te pai
koutou katoa kia tahuri ki te kohikohi
moni ka taea te kotahi rau pauna i roto
i te tau kotahi ka mahia tonutia e ma-
tou te nupepa—otira kia takoto rawa
nga moni ka mahi ai. E pai ana matou
kia waiho nga moni i te ringa o tetahi
rangatira pakeha i Nepia takoto ai, i a
te Makarini i a wai ranei—a mana e
homai i te mutunga o te tau e pai ana.
W H A N G A N U I.
TENEI te riri nei tatou i tenei taha o te
motu ki nga Hau Hau o konei, tera
hoki te mahi tera hunga i te taha
ki Whanganui ki te patu i o reira
Hau Hau. I. taua po ano i wha-
katika atu ai nga pakeha, i Nepia ki
te riri ki Omarunui, ara i te po o te 11
o nga ra o Oketopa nei, e whakatika
tahi ana era pakeha i ko atu o Whanga-
nui—haere ana enei i te po, haere ana
era i te po. I te taha hau tuaraki o te
awa o Waingongoro nga pa o te Hau
Hau e tu ana. Nga pakeha o te taua i
haere atu e whitu te kau ma rima, nga
maori Kuini e rima te kau ma tahi, hui
katoa ka kotahi rau e rua te kau ma
ono—ko Makitanara te rangatira. Haere
tonu te taua nei i te po, tika tonu ma ro
ngahere, tae rawa ki te ata po kua puta
ki waho ki te pa ki Rungarehu. Ka
raunatia e te taua ka karangatia kia puta
mai ki waho nga Hau Hau kia homai
nga pu. Tana homaitanga he pupuhi
tonu mai ma roto i nga matapihi o nga
whare. He whare nunui nga whare, he
mea hanga ki te papa rakau tanumia
iho i runga ki te oneone. Katahi ka
pupuhi te pakeha, e pupuhi ana e tuki-
tuki ana hoki i nga whare. Mutu rawa
atu te riri ka tauria nga mea mate o te
Hau Hau, e 20 e takoto ana. Nga
herehere tokoiwa. Korero ana aua
herehere he maha nga mea i wera ki
roto ki nga whare. Te kau ma waru i
roto i tetahi whare rahi, no te weranga
tokorua tonu i oma ki waho ko etahi
katoa i mate tonu ki ro whare.
Mutu tonu iho te riri ki te pa ka hu-
aki mai te pupuhi ki te pakeha a etahi
Hau Hau i ro ngahere—he kai awhina
enei no etahi kainga e haere mai ana ki
enei kua mate nei. i rongo ki te pu. E
korerotia ana kotahi rau o ratou i haere
mai ai. Katahi ka hoki mai nga pa-
keha. Ko te nuinga o ratou ki te arahi
i nga herehere ki (e amo hoki i nga mea
tu, e rima te kau i tahuri ki te pupuhi i
nga kai whai i a ratou Te tahuritanga
atu o te pakeha ka riri ano te riri. Ki
hai i whai miniti kua hinga te rangatira
o te Hau Hau, na Poma i pupuhi—he
maori no te taha Kuini a Poma. Muri
tonu iho ka hinga tokowha, riro rawa
mai nga pu i te pakeha. Ka mataku i
konei te Hau Hau. ka whati, mutu ana
te pupuhi, hoki mai ana nga pakeha.
Kaore he mea tahi o te taha pakeha i
mate, engari toko 7 i tuakiko. No te
taenga ki te kainga ka mate toko 3—
ora toko 4 o nga tuakiko.
Kotahi ano te, ata i riri ai enei riri ki
Omarunui, ki Petane, tera hoki i te
taha ki Whanganui me te mate tonu te
Hau Hau.
UE WAIATA.
NA PANAPA I TE KINGA ATU I OMARUNUI
KIA HOKI TA ME TONA IWI KI TO RA-
TOU KAINGA.
He maki taunu no to tangata ki te korero
kia hua ia ai.
Ekore koa nge au e hoki ki te iti,
Kai runga tenei o te wharawhara i a Nuku a
Rangi.
Turakina ki te muri ki hai i pikitia;
Tahu kau i te ahi ki te tuku.
Ki hai rawe kupu mo te kai toki hai taroi
atu i te ihu.
I tu ai Tama ki te hiahia, ki te koronga.
Ko Tane Tapu me ko Tuaranganuku,
Hei te putiki tawhiro ai.
Whakarongorongo ana te taringa,
Te haumi o te taurua e kuku nei.
Kauaka koe. ko to teina ko te Ipuraho;
He taringa kahuhuri ki te kanoi, ki te ahi
purakau.
Me tuku korua kia manu ki waho—
Tenei aku punarua ki taku Tauranga.
I tikina koa ki a Kua-te-Hihira,
I katoa mai ai te mahara.
He tangi waka koa kei eketia;
Tenei to waka ko tuwhenua,
Tuaia i te Manga Tawa o Aio, ka hinga kei
te whenua
I to tuai o te waka i eke mai ai.
Ko Tawhiarangi tata ka puta koe ki to
whai ao.
Ki te aomarama.
I rawe tahi ano i te kupu, koia te pupuki,
Waiho te tinana mo Tukino.
E whai ana ki te hikuhikutanga, ko te Rau-
o-Mahuta.
Koia tenei e tama te whakawhiwhinga na te
matua
Koia i rawe ai te whaihanga.
|
|
6 6 |
▲back to top |
112 TE WAKA MAORI O AHURIRI.
HE WAIATA.
NA PANAPA TE POROPITI O TE HAU HAU
MO NGA PAKEHA ME NGA MAORI o HE-
RETAUNGA KIA MATE IA IA.
Whakarongo ra te taringa ki te Hau taua, e
hau mai nei koi te muri.
Hurihia ! Hurihia ki tua ki to tuara !
Tikina taku ika ki waho ki te moana nui na
Kiwa e takoto mai nei he koronga.
He koronga, kia tae au ki nga uru kahika ki
o Huru ki o Awa;
Kia kata, noa mai te Kikitara, Kotikotipae,
Kohurehure, Kikipounamu.
E tangi ana ki tona whenua ka tupuria nei e
te moheuheu.
I tangi kau ake te mapu e !
[Kaore ia mo tera, ano tona waiata. ]
HE TANGI NA NGATIKAHUNGUNU KI A
NGATIHINEURU.
E rere te ao e kume i runga ra,
Homai kia mihia i te tuaititanga.
Ka hewa te ngakau i o matau rewa ai;
E hoki ki te iti te mahi mate tinana.
Hua utu e te iwi ho mahi pai tenei;
Kaore ienei he tikaro manawa
1 mahue iti ai au.
Te hikinga waewae te whai nei i au
To tira o Macho i whangai aku mata.
To hiwi ki te toroa patunga waihoe mai, nau
nei e Hare.
E ahu ra uta nga roma i huri atu,
Kai tua koutou e aroha nei au.
Whakatarawaia ana te pae whenua koe—
Ara haerenga atu no te kare a roto.
Noku te wareware te arumia atu te tira o Pa-
napa—whakangaro atu ana.
Nga uru rakau o Hau Tere i tua.
Tahuri ruai ki muri ko au ka whai atu
Na te ngutu i whata.
Waiho rawa e te iwi, haua ana taku rongo
Ki nga tai whenua o te Kea i Rangiia
Ka hoki au ki te iwi.
HE PANUITANGA
Ki nga tangata e whai take ana ki te
Whenua, kia mohiotia ai te wahi me te ra
e tu ai te Kooti hei Whakawa i o ratou
take.
NA, he Panuitanga tenei kia mohiotia ai, ko
te take a nga tangata no ratou nga ingoa e
mau nei i te rarangi tuatahi i raro nei, ki
nga piihi whenua e mau nei i te rarangi
tuarua, ka whakawakia a te 17 o nga ra o
Tihema 1866 e te Kooti Whakawa Whenua
Maori ki Nepia Ahuriri. Ko nga tangata
katoa e whai tikanga ana mo aua whenua
me haere ki reira.
Ka oti te whakawa, ka puta te Karauna
Karaati ki te hunga i kitea tona tika e te
kooti: heoiano he tino whakaotinga tena;
ekore rawa e tika kia peke mai tetahi ta-
ngata ki muri.
NA TIKI,
Kai tuhituhi o te Kooti.
Kooti Whakawa Whenua Maori,
Akarana, 17 Hepetema, 1866.
Ko nga ingoa o nga tanga- Nga ingoa o nga whe-
ta no ratou nga piihi, " nua me te Takiwa hoki.
Paraone Hakihaki me Te Mahanga, Ne-
etahi atu pia
Karaitiana me etahi Mangatoro, Nepia
atu
Karaitiana me etahi Kaitoki, Nepia
atu
Paramena Oneone me Kahumoko, Nepia
etahi atu
Karaitiana Ohikakarewa. Ne-
pia
Henare Tomoana me Te Rakaumokai,
etahi atu Nepia
Huka me etahi atu Taratara o te Rau-
hine. Nepia
Karaitiana Pakohai. Nepia
Himi Kararupe me Tangoio, Nepia
etahi atu
Pitihera Kopu
Moeangiangi, Ne-
Winiata te Awa-
pia
puni J
Tareha Tutae o Mahu, Ne-
pia
Tanae Tuki me etahi Korokipo, Nepia
atu
Te Retimana Tutira Nepia
Manaena
Mohi Tiwawae me Awa o Totara, Ne-
etahi atu pia
Paora te Whakawheo Te Kuta, Nepia
me etahi atu
Paraone Hakihaki Roto o Tara, Ne-
pia
Paramena Oneone me Te Whata o te
etahi atu Aomutu, Nepia
Ahipene te Tawa Parakore, Nepia
Paora Torotoro me Wharerangi, Nepia
etahi atu
Paraone Haki Haki Ngapuna o Rauka-
me etahi atu wa, Nepia
Mohi Tarapua! Tarewatanga o Tu-
waikura, Nepia
Waka Kaka Whataangaanga,
Nepia
Tareha me etahi atu Te Whakaparari,
Nepia
Karaitiana me etahi Hikarewa, Nepia
atu Ptirahotangihia,
Manaena me etahi atu Nepia
Hone te Wharemako Tetahi wahi o Hi-
me etahi atu • kutoto, Nepia
Tareha Moananui me Rahuirua, Nepia
etahi atu
Tareha me etahi atu Ueroa, Nepia
Wiremu te Ota me Patea, Nepia
• etahi atu
Te Koko
Tautitaha, Nepia
Henare Tomoana
Renata Pukututu Ngawhakatatara,
Nepia
Renata Pukututu Te Kuriwaharoa.
Karaitiana me etahi Heretaunga, Nepia
atu
Tera nga whe o rui whenua kei te Kahiti.
Ko nga whenua kihai i oti i tera whakawa-
kanga.
Kaupapa Waikari
Manaena Tangoio
Paora Torotoro Maungaharuru
Hema Wai Korure
Roka Te Hareroa
Urupene Puhara Manuera
Urupene Puhara Pukerohutu
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. 113
Hoani Te Rangika- Kairakau
ngaiho
Wi Turoa Te Apiti
Morena Manawarakau
Morena.
Te Apiti
Karaitiana
Wiremu Te Ota Nga Tarawa
Kurunui
Wepiha
Tokitoki Otupaopao
Paora Torotoro Moteo
Tame Tuki Tauranga a Kumu
Paora Torotoro Tarawa
Urupene Puhara Waitangitangi
Urupene Puhara Pukemapu
Atawhao
Hukete
Te Hirawanu
Kakahukura
Matahiwi
Wairuhe
9
te 9 o. nga ra o Hanuere, 1867.
Henare Matua. Tautane, Waipawa
Hori Niania. Korako. Te Taka-
pau
Hokomata. Waihengahenga,
Waipawa
MO TE HOKO.
KOTAHI Mahini patu witi, e rua hoiho hei
mahi i taua mahini. He mea ora rawa,
pai rawa.
Kotahi hoki te Mahini tatari witi. E whitu
nga tatari kei roto i taua mahini. He mea rawe
ki te witi, ki te purapura patiti ranei.
Kei a IENIHI,
Kai hoko Akihana.
NEPIA, APERIRA 28, 1866.
WHAKARONGO!!
E MEA ana a WIREMU RAETEPONE,
o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo
mai ratou e hokohoko tonu aua ia i te Witi, i te
Poaka, i te aha noa atu hoki a te tangata maori.
Rupeke katoa nga taonga, tao nga kai pake-
ha koi tona whare hanga i Waipawa e tu anu hei
hoko.
TURANGA TERA HOIHO.
E MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei,
ki nga tangata Maori o Heretaunga kia
rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia
nga utautanga tera pai o Ingarani mai. He mea
whakarite marire e ia kia hangaia mai ano;
ehara i te mea hanga noa. Ko te ritenga o to
utu e ngaware ana.
Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria
mai ki a ia Heekipiri rori.
Henare rae etahi atu Te Rangatiramate,
Waimarama
Ropata te Hoakakari Te Takapau, Wai-
pawa
Renata Puketutu Poupoutahi, Te
Aute
Hori Niania Tarewa, Waipuku-
rau
Hemi Ngarangie- Kaimutumutu,
O *
ngana Waipukurau
HE PANUI
Kia Karaitiana ma, ki te tangata, ki nga ta-
ngata ranei kei a ia kei a ratou ranei taua
wahi whenua.
HE whakaatu tenei naku ki a koutou e
hangai ana e au te taiapa wehenga i
tetahi wahi o Hikutoto o te whenua i tukua
ki a te Makarini me te wahi whenua i te
taha ki 0-Tane-nui-a-Rangi haere atu ki to
ngaherehere ki te "Pakiaka. " Na, he mea atu
tenei kia koutou, ki te tangata, ki nga tangata
ranei i a ratou taua wahi whenua kia haere
mai koutou i roto i te marama kotahi ki te
mahi tahi i taua taiapa ki te kore ka whaka-
arahia e au te taiapa; ka tonoa atu e au nga
moni o te hawhe o taua taiapa i a koutou.
Naku,
Na TIPENE MAKIRIWI.
Nepia, Oketopa 22, 1866.
KARANGATIA!
KARANGATIA!!
TENEI TE HAERE NEI nga kaipuke taonga
a te HUTANA raua ko te EAWINI i
roto i nga marama katoa. Heoti nei ano te
whare e uta tika tonu mai ana i Ingarani i te hanga
nei i te Paraikete, na reira hoki i iti ai te utu.
Te kau enei takai Paraikete kua tae mai i tenei
takiwa tonu; he whero te ahua, he ma etahi, ho
puru etahi—he mahana katoa.
Tenei hoki nga kahu huruhuru, nga kahu
mahana katoa ano hoki, kua tae hou mui hei kuhu
HOTOKE. Otira mo te aha i korerotia ai
tenei whare, te wharo kua mohiotia e nga tangata
katoa o Heretaunga.
Haere mai, tirohia nga paraikete.
Na te HUTANA raua ko te EAWINI
PANUITANGA.
HE pakeha hoko i nga kai maori nga ta-
ngata kua tuhia nei nga ingoa ki raro
iho—ara, i te witi, i te aha noa.
Ko te WATA ratou ko KENERE
ko WATA ano.