TE

                                      

WAKA MAORI O AHURIRI



     "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

No. 2. ]        NEPIA, TAITEI, MAEHE   21, 1867. [VOL. IV

 HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA 

           TUHI MAI.

Ko te pauna kotahi (£1) a Hoani Meihana o

Puketotara, Manawatu, kua tae mai mo te

nuipepa ki a ia. Tenei kua kitea e te Maka-

rini ana korero mo nga mahi o nga iwi o tera

taha. E pai ana tana tuhi mai i nga rongo

 o tera wahi.

   Tenei te tekau ma rua herengi (12s) na

Paora Parau o Turanga kua tae mai mo tana

 nuipepa. Kotahi hoki tekau herengi (10s) a

 Piko o te Pakipaki.

   He ki atu tenei kia rongo mai nga tangata

 kua mahia nei o ratou ahua i te whare wha-

 kaahua tangata i te rori i te putanga mai ki

 te Taone, i te taha o te whare o Heemi kai

 hanga waati nei, kua oti tenei nga ahua noi.

 Na, ma ratou e tiki ake i te whareta nuipepa

 i te Whataapuka e takoto ana; —ara, i te Ta-

 ri o te ' TAIMA. ' Takirima herengi te utu.



 I TENEI takiwa e haere nei he mea

 kohikohi mai no roto i nga nuipepa

 pakeha nga rongo e taia ana i roto

 i te ' WAKA MAORI. ' Engari ko

 tenei  kua  ata  timatatia ano  te

 mahi  o te nuipepa ki te manaaki-

 tia e  nga tangata o  Heretaunga

 ka  whakaritea e  matou  etahi ta-

 ngata i nga wahi katoa o te motu

 nei hei tuku mai  nga rongo o ia

                                        

 kainga, o ia kainga: mo te whaka-

 takoto rawa e matou nga rongo ki o

  koutou aroaro e whakatokoto tika

  ana—nga rongo o te Reinga i raro

  nei, puta noa ki te moutere o Ngai-

  tahu ki Rangiura, (ki Rakiura ki te

  reo o Ngaitahu. ) Ko  Wharekauri

  tetahi ta matou e hiahia ana kia taia

  tonutia nga rongo mai o reira—te

  whenua kua kawea atu nei o tatou

  hoa pohehe kia noho i runga i te

  tika, kai tutu ano i roto i a tatou i

  konei—ara nga Hau Hau.

    Kaore  he tikanga korero mai o

  taua moutere i tenei takiwa. E noho

  pai ana nga tangata, e mahi ana i

  ana mahi Maori, e ora ana. e ngahau

  ana.



  TERA  nga tangata o etahi kainga o

  Heretaunga kua rongo matou ki a

                       

  ratou korero kohikohi moni mo tenei

  nuipepa kia mahia tonutia hei taonga

   mo ratou. E pai ana ta ratou tika-

   nga, no te mua nana ano tana taunga,

ehara i te Pakeha. Engari kaua e

waiho ko te waha kau, me tahuri me

kohikohi ano inaianei kia whai nga-

kau nga kai mahi ki te mahi.

            -



       TAURANGA.

KUA  riri ano te riri i Tauranga i muri

mai  i era riri i panuitia e matou i tera

nuipepa, otira ehara i te riri totika—he

oma oma tonu te mahi a te Hau Hau i

a te Arawa rawa ko te pakeha. He

maha  nga kainga o te Hau Hau kua

riro i a te Arawa, me nga kai he nui—

 nga taewa, nga poaka, nga aha.

   Ko nga rongo enei kua tae mai i

 muri mai i tera panuitanga, koia enei: —

   I mua atu o nga ra tuatahi o Maehe

 ka rua nga rerenga atu o te tima i

 Tauranga ki te whakahoki i a te Arawa

 ki to ratou kainga, ki Maketu, ki Ma-

 tata; ara ki te taha  ki raro—ko   te

 tima nana i kawe ko  te Tati (Sturt).

 Nga tangata nana i whakakapi to ratou

 tunga ko nga toa o Arama Karaka Ma-

 konuiarangi raua ko toua teina ko He-

 nere Ngakete—he    toa anake no  te

 Arawa  ano. Tena  pea koutou kua

 rongo ki te tutakitanga o Kereopa ra-

 tou ko toua iwi Hau Hau i aua tangata

 me  to raua iwi i Tapiri i era tau ka

 rua ka pahuri atu  nei. 1 taua riri ka

 katia te waru te kau o te Arawa e te

 whitu rau o te Kau Hau. No te ko-

 kiritanga a  Arama   ka  hinga ona

 toko  rima, riro ana i te Hau Hau

  taona rawatia aua, kainga aua; me te

  matakitaki atu ano a Arama me toua

 nuinga. Ko  nga upoko hoki o aua

  tupapaku i whakamokaikaitia ki runga

  rakau. Hua  noa i mate ai enei toko-

  rima hei tohu ia mo te tokomaha kia

  mate. Hei aha mo te ngakau o te iwi

  toa ? Tana kokiritanga ano, aua ! puta

  tou atu, ora, katoa ! heoi ano nga mea i

  mate ko aua toko rima.

    Na ko  nga toa enei nana i whaka-

  kapi te tunga o te Arawa kua hoki atu

  nei i Tauranga ki o ratou kainga. Ko

  Ararua Karaka  ano ia kei te mate tu-

  roro—ao  taua  riringa ra ano i te Ta-

  piri tona mate e mau nei ano.

    No  te 30 o nga ra o Maehe nei ano

  ka, whakaekea te Arawa e te Hau Hau

   i te Taki (he kainga e tutata ana ki

  Paengaroa. ) To ratou hoa pakeha ko

                       

              TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

te Mea. He haere ta te Arawa i taua

unuhanga he whakangau poaka. Ma-

tiko atu aua e 20; ka roa e haere aua

katahi ka wehea  atu tokorima o ra-

tou  me  te  teina o  to  ratou hoa

pakeha. Ka  mate   etahi poaka i

taua tokorima ka kitea nga tapuai o te

Hau  Hau  e ratou. I reira tonu ka

rere ratou ki o ratou pu hei oranga mo

ratou. Kaore ano i ata tahurihuri noa

kua tangi te wai pu a te Hau Hau ki a

ratou. Te oho to mauri o te tokorima

me  ta ratou pakeha, tahuri tonu ki te

riri—ki ta te toa tana hanga. Hinga

ake o te Hau Hau tokorua. Katahi ka

hui mai te nuinga o to ratou rua te kau,

ka riri tahi ratou; ko toua whatinga

tenei i whati ai te Hau Hau—ko toua

ahua  tonu he whati. Kotahi o  te

Arawa  i tu a kiko, mauria ana ki te

Whare Turoro o nga pakeha mahia ai

tona tunga. Nga  tokorua o te Hau

Hau  i hinga na Pene anake i pupuhi.

Ko  ia hoki ko Pene i roto ano i te riri-

nga o Arama Karaka i Tapiri i era tau

 i kainga ra te tokorima o te Arawa.

   Ka mutu  nga korero e rongo ana

 matou inaianei o tera kainga o Tau-

 ranga.



NGA TAKUTA O HERETAUNGA.

 HEI te 30 o nga ra o Hune e takoto mai

 nei ka whakamutua e te Kawanatanga te

 utu i nga Takuta rongoa i nga maori—

 engari ma te tangata ano tana takuta e

 utu. He kite hoki na te Kawanatanga

 kua nui te matau inaianei o nga maori o

 Heretaunga ki nga ritenga me nga mahi

 a te pakeha; tetahi kua nui te moni e

 tangohia ana e ratou i roto i nga tau

 katoa mo nga whenua  e retia ana. I

 mua ai he mea takoto noa aua whenua,

 kaore he tikanga o roto; tona tikanga

 he  whakaheke toto, he taki mai i te

 kino. No te katonga mai o te tai pake-

 ha katahi ka kiia he taonga te whenua,

 ka kitea te moni i runga i te reti. Koia

 hoki tenei kua whai rawa koutou; kua

 nui atu te moni i a koutou i a te mano

 o te pakeha—a ma koutou ano e utu i

 nga  takuta rongoa i a koutou, kia rite

 ki te pakeha e utu nei. Ko ta te Ka-

  wanatanga whakaaro tenei, a e tika ana

  hoki ki ta matou titiro. Tenei he nui

  nga pakeha rawakore kaore e utua ana

  e te Kawanatanga he takuta mo ratou.

  Ko tenei ma te tangata ano e tango i

  tana takuta e pai ai ia hei rongoa i a ia,

  a mana ano hoki e utu. Engari ko te

  tangata i tu i roto i te whawhai ki nga

  hoa riri o to tatou Kuini, ko te mea tena

  e tika ana kia utua e te Kawanatanga he

  takuta hei mahi i a ia. Tetahi ko nga

  mea e whakaaetia ana e te Hupariteneti

  kia tukua ki roto ki te Whare Turoro i

  Nepia mahia ai i ona mate, ko nga mea

  ena ekore e kiia kia utu i te Takuta.

  Engari ko te tangata e mahia ana tona

  mate  i tona kainga ano, engari tena

  mana ano e utu i tona takuta. Ki te

  ritenga pakeha ko nga tangata rawa kore

anake e tomo ana ki te whare turoro, ko

nga tangata e whai rawa ana ekore e

haere ki reira. Na me whakaaro  nga

rangatira o Heretaunga ki tenei.





    HE TIMA PAE KI UTA.

I TERA  nuipepa o te tuatahi o Maehe

nei i whakaputa matou ki te matenga o

te Ta o te Iwiningi, he tima e rere atu

ana i Nepia ka rere ki Akarana. I rere

atu taua tima i Nepia i te Turei te 12 o

nga ra o Pepuere. Te kau ma waru

nga  tangata mahi i runga, tokotoru he

mea eke kau atu—hui katoa ka rua te

kau ma  tahi. Ko nga hipi i utaina atu

i Nepia kotahi mano  e toru rau. Ka

rere tonu te tima ra, a no te weherua-

tanga ka tae ki waho mai o Turanga.

Kua  kaha rawa tenei te marangai, kua

 kore e kitea atu a uta, a hea atu. Rere

 tonu te tima ra, na te mea ka eke pu ki

 runga ki nga toka o ko atu o Turanga.

 Kaore i kitea atu te ahua o te whenua

 o te aha, i te pouri. Katahi ka wehi ra-

 wa nga pakeha i runga; e mahara ana ho-

 ki ko te mate katoa ratou. Ko nga mea e

 moe ana i raro ki hai i ata kakahu i nga

 kahu, rere kautahanga ana ki runga.

 Ko te ngaru hoki e hiki tonu ana i te

 kaipuke ki runga ka kurua iho ki runga

 ki nga toka, mahara ana  tera e hinga

 nga rewa ki runga ki a ratou; ko nga

 hipi hoki hamama ana nga waha ki te

 tangi; ko te haruru o te tai, ko te roro-

 hutanga  o te hau, ko te pouri tetahi—

 he hanga whakamataku rawa ia. Kaore

 i roa ka pakaru a raro o te tima ka poko

 nga ahi i te wai, E huri haere tonu ana

 te ngaru i runga i te kaipuke, wheku-

 wheku  ana nga tangata. Katahi ka ta-

 pahia te rewa o waenganui he mea kia

 mama  ake te kaipuke—hui atu ana nga

 tangata ki te ihu. Tae kau atu una ra-

 tou ki te ihu ka pakaru te kaipuke i

 waenganui, pororere ana—noho  ana te

 kei i runga i nga toka ki waho, neke atu

  ana te iho ki  te taha ki roto, Muri

  tonu iho ka ki i te wai ka totohu—otira

 ki hai i ngaro rawa nga niao. Ko te

 kapene me  etahi o ratou i piki ki runga

 ki te rewa; ko etahi kaore i kaha te piki

  i te matao, i te iwikore noaiho. Kua,

  mate katoa ratou i konei mehemea e ka-

  to ana te tai; engari he tai heke ia, na

  reira i ahua pai tetahi wahi. No te ata

  katahi ka kite atu a uta, e rima te kau

  iari pea te pamamao atu—ko te tui kua

  pakihi rawa. Katahi ka mauria te poito

  ka whitikitia ki te raina (taura nei) ka

  kawea ki uta e nga heramana tokorua—

  ka tae era ki uta. No te kumenga mai

  ano kia eke etahi ki runga ki te poito

  he motu anake te raina i nga toka. Ka-

  tahi ka kau mai ano tetahi o nga mea

  kua u ki uta me te poito ano; ka tae

  mai ki te kaipuke ka whitikitia ano he

  taura, ka eke tetahi mea peke kore ki

  runga, ka kau ano te mea matau me te

  to haere i te. 

  i te taumaha o to mea peke 

  whiua mua e te 

              TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

e tu ana i waho. Katahi ka mahue te

poito ka kau te mohio ki uta; ka noho

tonu tetahi ki runga ki te poito ka kumea

ano e nga mea i runga kaipuke ka tae

ano ki te kaipuke. Muri iho ka whaka-

matau etahi ki te kawe i taua poito ki

uta, ki hai i taea. Te whakaaro, mehe-

mea  i tae  ki uta, kia kotahi pito o te

raina ki runga kaipuke ko tetahi pito ki

uta whakahaere ai i te poito kia rupeke

katoa nga tangata ki uta.

   Heoi katahi ka rere tetahi o nga pa-

keha ki ro wai, te tatanga rawatanga ki

uta ka totohu ka mate i roto i te ngaru.

Kua  kato mai hoki tenei te tai. Katahi

ka mau te Kapene me te Meti ki te pa-

raki pakaru, ka rere ki ro wai ka u ora

atu ki uta. Katahi ka rere tokoono, he

 tamaiti tetahi—u katoa ki uta. Ka rere

 ano tokowha—mate katoa ena. No te

 katonga o te tai ka huri ano te ngaru ki

 runga ki te tima, ka riro i konei tetahi

 pakeha, mate atu ana—ko  te tokoono

 tena ka mate. Ka mahue i te kaipuke

 tokorima, i runga i te kurupae o te rewa

 e noho ana. Ka taha te ru ka tae mai

 nga pakeha o Turanga. Ka rere a Tai-

 mona (he tangata maori no Waiapu) ki

 ro te wai ki te whakamatau ano ki te

 kawe i te raina ki runga kaipuke. I

 tae atu ano i a ia te pito o te raina, engari

 kaore i pai—he whiwhi ki roto i nga ko-

 hatu. Heoi ka mahue nga tangata ki runga

 te rewa i taua po i roto i te kino, i te ki

 maranga, i te hau, i te ua, i te mate no-

 aiho. Te aonga  i te Taitei ka titiro atu

 nga mea  i uta e piri tonu ana nga ta-

 ngata ki te kurupae; te tae atu he ta-

 ngata i te ngaru, i te marangai. I kitea

 atu e mahi ana ratou ki te tapuhi atu te

 hera o ta ratou kurupae e kapakapa ana

 i te hau. No te weherua o te Taitei ka

 mate te hau. No te ata o te Parairei ka

 kau ano nga heremana tokorua nana i

 kawe mai te raina ki uta i te aonga ake

 o te po i paea ai te tima ki uta. Ka

 kau taua tokorua ka tae ki te tima mo

 ta raua raina ano. Katahi ka herea te

 pito o te raina i uta ki te mokihi. He

 pangu rakau taua mokihi no runga ano

 i te tima nei, he mea hanga mai i nga

 kainga pakeha—kotahi  te kau ma rua

 putu te roa. Katahi ka kumea atu te

 mokihi ka tae atu ki te kaipuke; ka eke

 mai tetahi o nga tangata ki runga noho

 ai, katahi ka kumea ki uta e nga mea i

 uta. Na ka kumea  atu ano ki te kai-

 puke, ka riro mai ano tetahi o nga mo-

 rehu—penei tonu, a rupeke katoa mai

 ratou, ora katoa. Mehemea  i takitaro

 atu i runga i te 

    NGATITUWHARETOA.



No te mutunga o nga ra o Hanuere ka

tae mai ki Nepia nei a Ngatituwharetoa,

nga tangata o Taupo, kia oatitia ratou

ki a te Kuini. Kite  ana ratou i a te

Kawana  i Taupo, nana ratou i tono kia

haere mai ki a te Makarini oati ai. No

te taenga mai ki konei e ngaro ana te

Makarini ki Po Neke, no reira ka oati

ratou i te aroaro o te Kupa. Ko te

oati tenei; —

       OATITANGA.

  E  oati pono ana ahau kia noho tonu

ahau i raro i te mana me nga ture o te

Kuini o  Ingarangi, me o nga  Kingi

Kuini ranei o muri iho i a ia ake tonu

atu. A ka whakarongo hoki ahau  ki

nga whakahau  tika katoa o ana Kai-

whakawa  me o nga tangata katoa ano

hoki ka whakaturia hei whakahaere i ana

ture.

   A kia tohungia ahau e te Atua.

               Kerehi,

                Paurini,

              Matiu,

               Karauti,

                Tarei,

              Hoani Pungarehu,

             Kupe,

               Patariki Te Wharehiki,

                Kiniapa Nini,

               Pita Na Hoani,

              Petera Te Heu Heu,

             Patena Te Heu Heu,

              Pango,

             Ruka Te Kakara,

 Ko nga  kaititiro nei ki tenei oatitanga

 me enei tuhinga ingoa, tohu hoki.

             Na te Heu Heu,

              Na Paora Matenga,

              Na Paora Hapi,

 I oatitia ki Nepia       

 i te 7 o nga ra o       

 Pepuere 1807         

   I toku aroaro         

    Na te Kupa     

      Kai Whakawa   J



KOOTI  WHAKAWA  WHENUA

          MAORI.

 I TU te Kooti Whenua Maori i te Wai-

 roa i te 16 o Pepuere kua hori nei. Ko

 te Manaro, ko te Hakiriwhi, ko te Ha-

 rawira Tatare nga Kai Whakawa.

   Ko nga whenua enei i mahia, ara; —

   Te  Koutu. —Kua  whakatumautia ki

 a Pitiera Kopu, ki a Wata Puihi, ki a

 Epeniha Taura, Anania te Kaiora, Ta-

 mati Putoko, Arapeti Hape. Rewi Wha-

 kahewa, Ripeka  Nikora 

 

    Te Orere. —I  waiho marire kia mahia

 houtia: 

   Awatere, 118 eka. —Ki a Karauria te

 Iwireria, ki a Watene Toromata 

  Apirana,

 Whenuariri, Epeniha  

   

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

  Raekahu, 5524 eka. —Kua tukuna atu

ki tetahi takiwa he korerotanga.

  Whangawehi, 1112 eka. —Ki a Paora

te Rangituruturu, Arona Ngawiki, te

Peka, Reweti Pakiwaho, Nikorima To-

hitete, Hapa te Ngaehe, Matana Puhi,

Rimi Tiriu, me Reihana te Tihi.

  Whangawehi, 3138  eka. —Te  Otene

Tangihaere, te Teira Toheriri, Ihaka

Whanga, me Ihaka Kaiwheke.

   Te Tawapatu ki te taha tonga, 10, 408

eka. —Ki  a Tamati Matangihia, Wiremu

te Rua Maunga, Ihaka Whanga, Paione-

one, Wiremu Kirikiri, te Kemara Hanu-

hanu, Komene Tahu, Kaho, Taraipine

Kuti, me te Waka Mihi.

  Nukutaurua, 3237 eka. —Ki a Rani-

era Taiairo, Eruera Kaimokemoke, Ho-

ne  Maru, Ihaka Whanga, Tamihana

Waitatakinga, Ahenata te Maire, Kaho,

Ihakara Waipakiaka, me Pita Tauhou.

  Pihanui. —Kaore   i ruritia—kua tuku-

na atu ki tetahi takiwa mahi ai.



  KA whano ka mate nga pakeha o te Wha-

kaapuka i te wiki kua hori nei i te marangai

Kaore ano he marangai i tenei kainga i pena

te kaha; o te pito taenga mai o te pakeha ki

Heretaunga tae noatia mai tenei takiwa. Ta-

na hurihanga mai o te ngaru puta tonu mai

ki roto ki nga whare, ngaru tonu te Whataa-

puka ki raro i te wai—me te mea he moana

tonu  Mehemea i kaha tonu te hau kua wa-

hia pea te tahuna oneone  i te ritenga ki te

kokonga i te Mira paraoa o Tamati tawhito

nei, a kua waiho  ko reira hei ngutu awa.

Kua  hohonu  hoki te Kokorutanga i reira.

 Kotahi te kaipuke, he rewa tahi, i waho e tu

 ana—i rere mai i nga whenua. Kotahi te po

 e tu ana, i te aongake ka tahuri. Titiro rawa

 atu tokotoru nga tangata i runga i te tangere

 e piri ana—kaore i taro ka ngaro hoki. Ko

 te tinana o tetahi kua pae ki uta, me nga ra-

 kau hoki o te kaipuke. Taiho e ata korerotia,

 he kapi no tenei nuipepa.



  TE WAHIE A TE PAKEHA.

 KUA kite katoa pea koutou te hanga e

 waiho nei e te pakeha hei wahie, ara te

 waro nei—he  koora  tona ingoa ki te

 pakeha. Te  keringa o taua hanga ki

 Ingarangi kei aua noa atu ki raro ki te

 whenua. He mea ano ka taea te hawhe

 maero te hohonutanga ki te whenua. He

 huri mamaoa ahi i runga i te waha o te

 rua hei kukume ake nga kete. He tini

 te tangata ki te mahi i roto i aua rua.

 Ka  mahi haere atu te mahi i raro i te

 whenua  puta noa ki tetahi taha, ki te-

 tahi taha; a ka puta noa atu ki tawhiti,

 ka whai kainga nui noa atu i roto i te

 whenua, He maha nga huarahi i roto i

 aua ana i te mahinga a te tangata, anga

 atu, anga mai. Me nga hoiho, me nga

 kauta hoki e haere tonu ana i roto ki te

 kawe  mai te waro ki raro iho o te pu-

tanga o te ana kia hurihia ake ki te ao-

marama e te huri e tu ana i te waha i

runga. Ka  titiro iho te tangata o runga

ki roto ki te waha me te mea ko te Re-

renga Wairua ia te ahua—rere ake ana

te whakamataku. Hei aha ia ma nga

tangata mahi—ko    tona kainga tonu

hoki ia. Tona ahua  o roto he pouri

rawa. Ka  titiro ake te tangata i roto 5

te ana, ka titiro ake ki te waha o te ana

i runga, me te mea he whetu no te rangi

te ahua paku o  te maramatanga—he

hohonu rawa hoki no te rua. He mea

ano ka pakaru mai te wai ki roto i ona

ara ngatatatanga o roto o te whenua ka

matemate nga tangata—me te mea hoki

he  awa nui tonu ia o te ao nei tana

maringitanga ki roto. Tetahi mea  e

mate ai te tangata he AU. He  hanga

tenei (te AU nei) kaore  ano i kitea.

koutou, Mehemea he keringa waro ke

konei pena me era mahinga i Ingarangi

katahi koutou ka mohio. He hanga  ia

e puta ana, mai i roto i nga ana o te nga-

kau o te whenua—nga wahi e maku ana,

 e hauku ana, e kore ana e puhia e te

hau, ekore ana e whitingia e te ra. He

mea  ka taua hanga ki te tata mui ki te

ahi—e  rite ana tona ahua ki te mamaoa,

 ki te ao e rere nei engari kaore e kitea

 ana e te kanohi. Na, ki te kore e tu-

 pato nga tangata e mahi ana i roto i nga

 rua waro ki a ratou raina ka ka  taua.

 hanga ka wera katoa nga tangata—ka,

 tonu atu ki te waro, a ekore e poko

 wawe. Tena ano ona wharo hei kanga

 mo nga rama kia kore ai e tata mai te

 AU. Heoi, ka mohio  koutou ki tenei

 taniwha horo tangata. Na, no tenei

 meera mai o  Ingarangi i tenei takiwa,

 kua tae mai te rongo o te matenga o nga

 pakeha maha i taua nanga i te 12 o Ti-

 hema nei. E  wha rau (400) nga tanga-

 ta (hui ki nga tamariki) i roto i tetahi

 rua, e mahi ana, (Oaks' Colliery, near

 Barnsley); he ka anake te AU nei i a

 ratou ahi. Tana  muranga  ake me  te

 paura pu nei, mate ana o aua tangata

 etoru raua e rima te kau, u rima te kau

 tonu i puta—he moa kukume ake i te

 waha ena i ora ai. He tokomaha nga

 tangata i heke ki raro ki te kimi i nga

 morehu, te taenga ki raro ka wera ano

 te AU ka mate katoa ano hoki ko ena. 

 tetahi kainga i Ingarangi i taua takiwa

 ano ka  

 

            TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

                 (WHARANGI    PANUITANGA. )

     PANUITANGA.



KO    te mea i te Ture ("New Zealand

     Settlements Act, 1863") i te 7 o nga

rarangi i kiia kia ono, kia te kau ma rua

nga marama hei tukunga mai mo nga puka-

puka whakaatu whenua  a nga tangata e

pa ana ki nga whenua kua riro i te Kawa-

natanga te tango. Na  i te mahinga hou-

tanga o taua Ture, i te tau 1865, kua wha-

kanoatia aua takiwa a kua kiia ko te takiwa

hei tukunga mai mo nga pukapuka pera,

kia kaua e hoki iho i te toru marama, kia

kaua e neke ake i te ono marama, ma te

Kooti e whakarite te takiwa hei tukunga

                                                                                         o

mai mo  aua pukapuka, me panui ki nga

nupepa, me  panui ki te reo pakeha, ki te

reo maori, kia rongo ai te katoa.

  Na, i te Runanga o te Kawana i noho a

Runanga ki Poneke i te 12 o nga ra o Ha-

nuere, 1867, i kiia ko te Takiwa whenua e

mau  nei ona rohe i te Pukapuka e tapiri

nei, me waiho hei Takiwa e mahia ai nga

tikanga o te Ture nei (" New Zealand Set-

tlements Act, 1853 ") ko te ra e timata ai,

ko taua 12 o Hanuere 1867, ka huaina tona

ingoa ko " Te Takiwa o Mohaka o Wai-

kare, " ko nga whenua i roto i taua Takiwa

i rahuitia, i tangohia kia whakanohia ki te

pakeha, a i kiia hoki ko aua whenua katoa

i riro he mahinga mo nga tikanga o taua

Ture, a  maua katoa ona tikanga i runga

 timata mai i te ra i puta ai taua ki Runanga

kua whakahuatia ake nei.

   Na, ko  tenei, ka whakaritea nei e te

 Kooti Whakawa  Whenua   te takiwa hei

 tukunga mai mo nga pukapuka tono utu

 mo te tangohanga o taua piihi whenua, koia

 tenei, kia ono marama, ka timata mai i taua

 ra ano, te 12 o Hanuere, 1867.

   I tuhia i te 14 o nga ra Pepuere, 1867.

                  Na TIKI,

                          Kai tuhituhi.



 PUKAPUKA  TAPIRI TE TAKIWA O

      MOHAKA  O WAIKARE.

 Ko  taua whenua  katoa i te Porowini o

     Hawke's Bay e takoto ana i roto i nga

     rohe nei. Ko te tahataha moana, timata

     i te ngutuawa o Waiohinganga, tae noa

     ki te ngutuawa o Waikare, ka haere i

     roto i te awa o Waikare, e iwa maero

     mataratanga mai ana whakatakotoria he

     raina tika ki te ngutu o taua awa; ka

     haere i reira ra tetahi raina e tika ana ki

     Kotiu, ki ta te Kapahu titiro, tutakinoa

     ki te rohe o Raro o taua Porowini; ka

     haere i reira, ra taua rohe, tae noa ki

     tona pito whakahauauru; ka haere i

     reira, ra te rohe o te Tuaauru  o taua

     Porowini tae noa ki te awa o Mohaka,

     ka haere i te awa o Mohaka tae noa ki

     tona tutakitanga ki to rori o Titiokura,

     e ahu mai ana i Taupo, e ahu atu ana ki

     Ahuriri; ka haere, ra taua rori o Titio-

     kura, tae noa ki te awa o Waiohinganga;

     ka haere i reira ra taua awa, tae noa ki

     tona ngutuawa.



      PANUITANGA

  KI  NGA RANGATIRA  o NGATIKA-

             HUNGUNU.

 KO  MIRA  raua ko RINITE tenei

     kei Nepia nga tino tohunga hanga

 whare, me  te mano atu o nga mahi

 Kamura—nga   Whatitoka, nga Mata-

 pihi, nga Keeti, nga aha noa atu. He

  mea uta mai na maua i Ingarangi ra ano

  nga Raka, nga Inihi, nga Titi, rae nga

  mea rino katoa, mo nga whare e hanga-

  ia ana e maua—no  reira i kaha ai, he

  mea whiriwhiri mai hoki.

    Ko te whare o Karaitiana ma i Tau-

  pata, i te rori putanga mai ki te taone

  nei, ua maua i hanga. Ka  hiahia te

  tangata kia  hangaia  e maua  tetahi

  whare moua, ka  kore ona moni e pai

  tonu ana maua ki te whenua hei utu.



  Ko  ta maua mahi he maki hohoro, he mahi

                     pai.

    Nepia, Maehe 20, 1867.



   E RUA PAUNA MONI!

  KUA   HAERE   KE atu i Nepia, kua

       aha  pea ki te taha ki Maraeka-

  kaho, —

     Kotahi hoiho tu a  pouri nei, kei te

  pakihiwi maui te parani M, he tongi

  ma kei te rae, he ma hoki kai te ihu—

  he paku marire taua hoiho.

    Kotahi hoki Poni, he whero  pouri

  nei; he poto te waero; te parani kei

  te pakihiwi maui P.

    Ka  hoatu nga pauna e rua ki te ta-

  ngata kawe mai i aua hoiho ki te Whare

  Perehi o Hemi Wuru i Nepia; ka ko-

  tahi te mea e kawea mai ka kotahi te

  pauna e hoatu.



 E NGATIKAHUNGUNU!   TI-

            TIRO MAI!



   TENEI  nga keihi hanga kei au, he

     mea tae hou mai. Ko te tangata

   e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga

   pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore

   he mea i kore i toku whare, kua kite ra

   ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou-

   tou ki te whakatauki  na; —" Haere

   mai e whai i te waewae o Uenuku kia

   kai koe i te kai. " Koia hoki  tenei, e

   rite ana au ki a Uenuku  o te Rangi.

   Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku

   whare. E taea ranei te tatau i te kiri-

   kiri o  tatahi ?  Ko   te rite hoki  ia.

   Engari me haere mai kia kite.

    Me haere mai me " te whakapuru ki tahi

          ringa, me te patu ki tahi ringa,

                Na TATANA.



     TENEI TE HANGA!

  TENEI RAWA ANO TE HANGA!



   HAERE      mai  te tane, haere mai te

         wahine, haere mai te tamariki,

   haere mai te katoa, ki te ora mo o kou-

   tou waewae ! Kei au nga PUUTU

   KAHA, te me  roa, te mea poto; te

  mea  matotoru, te me rahirahi; te mea

   utu nui, te mea utu iti; te mea tane, te

   mea wahine. Haere mai tirohia.

     Ko  taku whare kei tetahi taha o te

   rori i te ritenga ki te whare hoko rongoa

   i Nepia. i ko mai o te Peeke.

           Tikina mai, patua !

I             Na te WURU,

!                     Kai tui puutu.

12              TE WAKA  MAORI O AHURIRI.
                          (WHARANGI PANUITANGA.)
TENEI! TENEI!! TENEI!!!

TENEI  te take o te tohungatanga kei a
  maua!   Ko  te tangata e hiahia ana
kia hangaia  paitia tona tera me anga
mui ki a maua.  Ka tukua mai e te
tangata taua tera pakaru, Uma aha ranei.
kia tuia e maua ekore e taro ka oti, to-
na otinga me te mea hou tonu te kaha.
  Tenei kei a maua nga Tera hei hoko,
nga Paraire, nga Kipa, nga Wipu, nga
uha atu.  Ko to maua whare kei te taha,
o te Peeke o Nui Tirani i Nepia nei.
    Haere  mai whakamatauria.
      Na KAHIKOROWI  raua ko POIHI.

WHAKARONGO  MAI TE TA-
     NGATA  HAERE HOIHO !

TENEl au to koutou tangata tohunga
  ki te hangu hu mo nga hoiho! Ka
hiahia te tangata kia, haianatia nga wae-
wae o tana hoiho me haere mai ki au ki
te tangata hou whakamatau ai kia kite
koutou  i te mahi pai.  Tetahi o aku
mahi he hanga parau whenua.   Ka
mahi e au te parau pakaru, anana! me
te mea he parau hou tonu !
  Ko taku whare ko te whare paraki-
mete i runga, mai o PUKEMOKEMOKE.
Kua riro hoki i au taua whare.
Haere mai whakamatauria te tangata
                          hou.
       Na WIREMU  ROPITINI.
   Nepia, Pepuere 22, 1867.

TENEl   te puranga o te hanga kei te
           Whare o te
HUTANA    RAUA KO TE EAWINI,
           KEI NEPIA.
  Kua  ki tonu te whare nui o te HU-
TANA  raua ko tu EAWINI inaianei i te
hanga, hou mai no Uropi na runga mai
i nga kaipuke nui nana i utaina atu nga
huruhuru  hipi o Heretaunga. He aha
kia whakahuatia nga ingoa o nga taonga.
Engari ko nga taonga katoa kei a maua,
te mea paku, te mea ruhi, kaore etahi i
mahue atu.
  Kua  kite ano nga tangata maori i
tenei whare me te ahua o nga taonga e
hokona ana e maua.
     Haere mai tangohia nga taonga hou.
    Na te HUTANA raua ko te EAWINI.

   WHAKARONGO   MAl!
KO  au ra ano tenei ko NOIHU kei
   Nepia nei ano e noho aua, e hoko-
hoko tonu ana  i te taonga. Kua tae
mai koutou ki toku whare, kua hoko
koutou i aku hanga, kua mohio koutou
ki te ahua. Engari tenei nga mea hou
kaore ano koutou kia kite.
  Ko nga tupeka o taku whare he mea
kua  oti te tapahi, kua oti te mirimiri—
he huri nana i tapatapahi, e tu nei kei
roto i taku whare. He tupeka pai rawa.
he reka ; te mate tapahi, te aha—ko te
puru tonu, kai tonu.
 Kei tetahi taha o te  rori i te Whare
          o te Kawanatanga i Nepia.
               Na  ERUETI NOIHU.
   WHAKARONGO  MAI.

TENEI  au to koutou hoa tawhito te
  noho nei maua ko WIREMU kei te
WHATAAPUKA.    Kai  te hoko tonu
maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia
anu e te tangata maori ;—ara, he huka,
he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me
te mano kai atu.
  Ko  nga kahu;—he koti, he paraikete,
he tarau, me nga kakahu  tane katoa,
me nga kakahu wahine katoa.
  E  tangohia ana hold e maua nga kai
e whakatupuria ana e nga maori; ara,
he kaanga, he witi, he taewa, he aha
noa atu.
    Haere mai ki te tangata tawhito.
      Na WIREMU raua ko KENERE.
  Nepia, Pepuere 26, 1867.

TIKINA  MAI TIROHIA  nga taonga
  i roto i to maua whare i Nepia i
runga mai o Pukemokemoke—i te toa
tawhito o Ropiteone.
  Ekore  e taea  te tatau i nga hangu.
He maha nga mea uta hou mai na runga
i nga kaipuke kua hoki atu nei ki ra-
wahi.
  Ko  etahi enei;—he Paraikete whero,
he Paraikete puru, he mea raa etahi;
he piwhi katene puru nei, ko te hanga
whakairo nunui nei ; nga Tiakete hoto-
ke ; he kawhe ; he haoro ; he Hate hu-
ruhuru; he Puutu : he Ti ; he Huka ;
he tupeka, he aha.
     Na NIRI raua ko KOROHI
  Nepia, Pepuere 26, 1867.

TENEI TO TOHUNGA KI TE
       HANGA  WAATI!

KO    au, ko  te tangata, e tuhi atu nei
     ki u koutou nga rangatira me nga,
tangata o Heretaunga, ko au tenei ka-
tahi ano ku tae mai i Ingarani ki tenei
kainga mahi   ai i taku mahi hanga
Waati, hanga Tieni, me te tino atu o
nga mahi whakapai tangata. No Ra-
nana ra ano toku tohungatanga, no te
Taone nui o Ingarani, te Taone e noho
mai nei te Kuini. Kei  reira te huinga
o ngu mahi pai, me nga tangata mohio.
Kuia hoki tenei, haere mai tirohia taku
mahi.
   E  nui ana  te Waati,   te Tieni,  te
Ringi, te aha noa atu, kei au e tu am
hei hoko.  Ko  taku whare kei tetahi
taha o te rori i te Peeke o Niu Tirani
Nepia.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_Na    PERUA.

   TENEI TE TAONGA!
TENEI   te taonga kei au e tu ana, ar
  ko aku  tera hoiho, ko aku paraire
ko te tini noa atu o nga hanga mo te
hoiho, mo te kaata.  He  mea kaw
hou mai no Ingarani, naku ano i kara
nga atu kia tuia mai mo toku whare
hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga
  E  tuia ana nga tera, me nga mea ka
toa o te hoiho i tenei whare.
                Na HOURA.