TE



WAKA      MAORI

                   O    AHURIRI.

     "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

No. 11 ]      NEPIA, TAITEI, APERIRA 22, 1869. [VoL. V.

E MAU  noa ana te peni ki te ringa

ki te whakaputa i tetahi kupu mo

nga kohuru o  tenei takiwa, otira te

tika hoki te whakaaro i te rihariha

noa iho o te ngakau. He  hanga

tauhou ki a matou  tenei hanga e

kohuru haere nei i nga tangata—i

nga wahine i nga tamariki rawa ano

hoki e noho pai ana i tona kainga i

tona kainga. E mahara ana pea tenei

ngarara a te Kooti, ratou ko te Hau

 Hau, ma ta ratou mahi e kohuru nei

 ka wehi ai te tangata, ka toa ko ia.

 Kaore, engari katahi ka tino whaka-

 takariri rawa te tangata ka kaha

 tonu te whai kia we te mate te hunga

 kino. Ka rite hoki ki te tangata e

 pau tonu ana tana maara kai i te

 poaka, ekore e noho ki te whaka-

 ngau kia we te mate kia toe taua kai.

 E  ki ra! me  waiho marire tenei

 hunga kohuru kia mahi ana i tana

 mahi i waenganui o tatou! Kauaka,

 tena tona takiwa e mate ai—na te

 mea he oma tonu nona i ora roa ai.

 Mehemea ka karanga te Hau Hau

 he riri hangai ma tatou kia kitea te

 toa o tetahi o tetahi, katahi matou ka

 ki he toa ia. Otira kauaka, ekore

 ia e pai ki te pena, e wehi ana ki nga

 taane; tana e pai  ai hei hoa riri

 mana  he wahine  he tamariki—a

 whakamatau rawa atu hoki ia ki te

 wahine ki te tamariki kei hea kia

 kaha ia ? te kaha hoki ki nga wahine

 o Mohaka. Nga mea i mate i a ia i

                        

 reira he mea kohuru, he mea marara

 ke nga nohoanga o etahi. Nawai i

 ki he toa tena kuri a te Kooti ? ka

 kitea te pu i te ringa o te tamariki e

 mau  ana ka mataku ekore e tata atu,

 ka patipatitia i te tuatahi kia homai

 te pu muri iho katahi ka patua. Ki

 roto i te riri ekore ia e kitea ki mua

 —engari  ki muri noa atu huna ai i a

 ia. Ko te ahua tena o te toa ? koia

 rawa ano. Engari ano te kuri he

 rangatira, tena ko te Kooti he nga-

 rara manuheko kino noaiho e ngoki

 haere ana i te po ki runga ki nga

wahine me  nga  tamariki hei kai

mana. Kua tae ki Ingarani te rongo

o tena kohuru i Turanga, apopo ake

nei ka  apitikia atu ki te rongo  o

Mohaka o etahi wahi atu hoki; akua-

nei ka pehea ranei te whakaaro a

nga pakeha o reira ?—waiho ra ma

tatou e  kite  marire. Kotahi  ta

matou e mahara ana ekore e maha

nga tau o te Kooti i tenei ao—me

huna  tonu ki roto ki nga ana o te

whenua  ka ora ai ia, kaore ranei. E

ki ana kua mate a te Kooti—akua-

nei pea kua mate ia ka tu ano he

Kooti, tera e wehi koi rongo nga iwi

ki te matenga o tena kuri e kiia nei

he poropiti, a ka kitea te parau o ta

ratou karakia ka kore e uru he iwi

ki roto ki a ratou. Ki hai i penei te

riri a te hunga Kingi i mua i Wai-

kato, engari tena e ahua hangai ana;

 ko tenei—otira  ehara tenei i te riri,

 nawai i ki he riri te kohuru ? Tena

iana, e whai ana te Hau Hau ki te

 aha rawa?  E  whai ana pea kia

 ngaro te pakeha i a ia ? Kua taha

 noa atu te takiwa i ki ai tera kia

 panaia matou ki te moana, otira tenei

 ano au te noho nei ano ki uta, tenei

 ano aku kai te tupu nei ano, tenei

 ano au te mahi nei ano i aku mahi

 maori—ko ia ko te Hau Hau e oma

 haere ana ki ro ngahere raua ko te

 weka. Ekore ano hoki ra e mate te

 iwi nui o te ao i ena tangata ruarua

 —he  porangi rapea. Ahakoa  roa,

 tona otinga iho he mate ano mo te

 hunga iti. Ekore ano hoki e ngaro

 te moana nui i te waimaori, ahakoa

 waipuke ekore ano e ngaro—engari

 ko te waimaori e ngaro ki roto ki te

 waitai.

   He kupu kotahi tenei ki Ngatipa-

 hauwera. Kanui te pouri o matou ki a

 koutou ko a koutou tamariki ka mou-

 moutia nei ki te mate, he pai te mate

 kongenge—ko  tenei ka nui te kino.

 Engari e hoa ma na koutou ano tetahi

 wahi, he whakaaro kore. Te noho

 etahi o koutou ki te kainga tiaki ai.

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

Mehemea i rongo koutou ki te ako a

te Makarini ki a koutou  kia noho

etahi ko etahi e haere ki te riri, penei

kua kore e kaha te Hau Hau—ina-

hoki kua matemate etahi o ratou i a

koutou wahine me a koutou tamariki.

Otira ma te korero e aha ai inaianei

i te mate kua pa. Engari me tupato

i muri iho.





KOTAHI  te painga e kitea ana e

matou  i puta mai i roto i te kino,

ara i te whawhai—ko te aroha ko

te whakakotahitanga o  te pakeha

raua ko te maori i Heretaunga nei.

Ka  mate tetahi ka rere tetahi ki te

whakaora, kaore i whakaaro he iwi

ke he iwi he; mahue ana nga tau-

tohetohe noaiho o te takiwa o te pai,

kua kotahi tonu te whakaaro i tenei

takiwa o te kino. Kere ana te maori

ki te awhina i te pakeha, rere ana

te pakeha ki te awhina i te maori.

 Inahoki i mua ra ka tae mai te

 rongo ki Nepia  kua karapotitia a

 Henare me ona tangata ki Makaretu

 kaore he putanga mo ratou ki waho

 ki Turanga nei, i hohoro tonu te

 whakatika a nga pakeha i runga i

 te karanga a te Makarini kia haere

 he tangata ki te whakaora—a haere

 atu ana i runga tima ki Turanganui.

 Ka  mutu tonu  tona whakaaro i

 haere ai ko te aroha ki  nga hoa

 maori koi mate. Koia  hoki tenei

 i Mohaka nei i te taenga mai o te

 rongo kua hatuia te pa o nga hoa

 maori i Mohaka e te Hau Hau,

 katahi ka mahue katoa nga mahi

 haere atu ana e rima  rau tangata

 ki te whakaora i nga pa, he pawera

 hoki koi mate nga maori—ehara i te

 whakaaro ki nga pakeha no te mea

 kua  mate ke  atu ratou, ko nga

 morehu kua tae mai ki Nepia nei.

 Na te mea kua riro te Hau Hau i

 hoki mai ai—otira kotahi rau ano i

 tae tonu atu ki te pa ki Mohaka.

 A, kai te penei ano hoki nga maori

 ki a matou te aroha. He tika hoki

 tenei, ki  te piri tatou ki  a tatou

 ekore tatou e mate, ki te kore ka he

 tatou—inahoki te kupu o te Karai-

 piture; —" A ki te mea ka  wehe-

 wehea he rangatiratanga ki a ia ano,

 ekore taua rangatiratanga e tu. "





    Mea ake tu ai te Runanga Nui o te

  Kawanatanga ki Po Neke ki te whakata-

  koto tikanga mo ta motu  nei, ki te kimi

  whakaaro mo  nga  kino. Hei  a Mei

  pea.

NGA MAHI  A TE HAU HAU I

  WHAKATANE  I MOHAKA HOKI.



I TAUPO te Kai Tuhi o tenei nupepa i roto

i nga ra o Maehe. I haere ia ki te Kooti

Whakawa  Whenua  Maori i Oruanui. I a

ia ano i reira ka tae ake te rongo (i te 10 o

nga ra o Maehe) ko te Kooti me ona ta-

ngata kei Waimana e noho ana, he kainga

i te taha ki uta o Ohiwa i waenganui o

Whakatane  o Opotiki. A, i taua rangi ano

ka tae ake ano he rongo kua kokiri te Kooti

me  tona 300 ki Whakatane, he pa no Nga-

tipukeko. I te haerenga mai ki te pa ka

mahara te iwi i roto ki te kara ma e hapai-

nga haeretia ana ko te Arawa ia, katahi ka

 karanga, " Haere mai!" " Haere  mai!"

 Kaore he kohuru ia; ko tana mahi tonu

 ta te Kooti—koia  i hapainga ai te kara

 ma he taware  kia mate  nga  tangata.

 No te tatanga mai, Aue! ko te Hau Hau

 ia. Katahi ka paku te pu a te Hau Hau,

 mate ana ko Hori Tunui, he rangatira no

 Ngatiawa. E rima te kau tonu te iwi i ro

 pa. Katahi ka reia te pa e te Hau Hau ka

 tomo tonu ki roto ki te kuwaha. Ka whati

 atu te iwi o ro pa ki roto ki ona parepare

 pupuhi mai ai; kotahi ano taiparatanga mai

 o nga pu o te rima te kau ka whati ano te

 Hau Hau ki waho—ka tokowaru o ratou i

 mahue ki muri  ki te whenua takoto ai,

 mate rawa ana. Katahi ka pupuhi tetahi,

 tetahi. Ko te Kooti me etahi o ana tanga-

 ta i whiti i te awa be tiki he patu i nga ta-

 ngata i rote i te mira. Heoi nga tangata

 i roto i taua mira ko Teone, he Wiwi, ko

 nga maori tokorua me a raua wahine. No

 te tatanga atu o te Kooti ka  karanga a

 Teone, " Aue! ko te Hau Hau !"—katahi

 ka puhia tana pu ka mate rawa tima tanga-

 ta ko te Wirihana Koi Koi no Taupo. Heoi

 ka  riri ratou ka mate tetahi o nga tane

 maori me nga wahine taua rua. Katahi ka

 oma a Teone me te maori i ora. Oma

 rawa atu a Teone kua tokowha ona tangata

 kua mate rawa, kua tokotoru a tona hoa

 maori. E whiti ana raua i te awa ka puhia

 ano ka mate ko Teone i ro te wai, ka puta

 ko tona hoa, (tera atu hoki tetahi pakeha

 kua kohurutia e ratou i tatahi rangi atu he

 kai ruri whenua. )   Ka mutu, riri tonu te

 50 ra i ro pa a po noa. No te po ka whati

 ki te pa o Tukehu—engari ko etahi o a ra-

 tou wahine me  a ratou tamariki i mau i te

 Hau  Hau. E korero ana a Tamaikoha, he

 Hau  Hau no te Urewera, kua 30 o ratou o

 te Hau Hau  kua mate rawa i taua riringa,

  e 30 taotu. Ko Hori Tunui anake o te iwi

  i ro pa. No  muri ka  tae atu etahi o te

  Arawa, o  Ngatipikiao hoki, hei tiaki i te

  kainga i Maketu. Muri mai ka u mai a te

  Mea (Mair) no Opotiki me ana hoia pakeha

  me te kotahi rau o te Arawa, na runga

  tima mai. Ka whati mai te Kooti ki uta

  ki te taha ki Taupo, noho ana i Tauaroa,

  he kainga e tata ana ki Runanga. Tae

  rawa mai ki reira kua 400  tae ki te 500

  ona tangata no te Urewera, no Taupo, no

  Turanga, no hea atu. Heoi ka riria ano

               TE WAKA MAORI O AHURIRI.

reira e te Arawa. Muri iho ka whati te

Hau Hau katoa ki nga kainga o te Ure-

wera  ma  te Whaiti te ara. E ki ana nga

tangata o Taupo he parau te ki e kiia nei

kai te ora ano a Nikora te Whakaunua o

Ngatihineuru—e  ki ana kaore ano kia ki-

tea taua tangata e ona hoa nei ano i muri

mai i te riringa ki Ngatapa.

   Heoi ra, me mutu nga korero mo tena

 taha mo te taha ki Whakatane me te taha

ki Taupo. He nui ano ra nga korero o

 reira, otira mawai e tuhi ?—kia te kau ra-

 pea nga nupepa te rupeke ai. Ko  tenei

 me whiti mai te korero ki tenei tai ki te

 Rawhiti ki Mohaka nei. Na, he kohuru

 ano tenei nana i enei rangi  tonu ano.

 Otira me tuku ma nga maori o reira ano e

 korero i o ratou matenga, koia tenei kei

 raro iho nei: —

    " No te ahiahi o te Parairei, te 10 o nga

 ra o Aperira nei, ka tae mai nga Hau Hau

 ki Mohaka. Ko te Kooti, ko Paora Toki,

 ko te Rangikaitupuaki, ko Anaru Matete,

 ko  Tiopira te Whata, ko  Himiona, ko

 Kohi, ko te Whenuanui, ko Pera  Tipoki

 nga rangatira. I tae mai ratou ki te Ara-

  kanihi i te ahiahi o te Parairei. I taua po

 ka tikina ko te kainga o te pakeha o te Rawene

  (Lavin) raua ko te Kupa ka patua raua me

 te wahine a te Rawene me ana tamariki to-

  kotoru. Ko  etahi o ratou i haere mai ki

  Mangaturanga ka huakina ki taua kainga ka

  patuanga taane me nga wahine me nga tama-

  riki—tokowaru nga taane, te kau ma rua

  nga wahine me nga tamariki i mate rawa ki

        

  kona, ko nga morehu i oma. Tena etahi o

  ratou kua huaki ki te Kororoa, ka mate i

  kona o matou tokowha nga taane, tokoono

  nga wahine me nga tamariki—tokotoru tao-

          O                                      

  tu. He kainga noho noa enei kainga ka

  kohurutia nei nga tangata—he kainga mahi.

  Katahi ka rongo nga tangata o nga pa nei o

  te Huki o Hiruharama ki te tangi o te pu.

  Ko nga pakeha me nga maori o Mangatu-

  ranga ki ta matou whakaaro  kua titokitia

                O

  koi rongo nga pa ki te tangi o te pu. Ka

  oma mai etahi o nga morehu o te Hororoa

   ki nga pa, ka oma etahi ki ro ngahere. Ka

   whaia mai e te Hau Hau tae tonu mai ki

   nga pa, katahi ra ano ka timata te riri. Ko

   te ono pea tenei o nga haora o te ata o te

   Hatarei. I taua takiwa ka wehewehe taua

   ope Hau Hau. Ko te nuinga ka riri ki nga

   pa, ko etahi ka whiti ki tetahi taha o te awa

   ka patua te pakeha i roto i Whare-o-Taka

   ka tahuna te whare. Katahi ka haere ka

   tahuna te whare o Erueti. Ko etahi o ra-

   tou ka haere ki runga hiwi ki te huarahi e

   ahu  ana ki te Wairoa, hei tiaki koi puta mai

   nga. Kawanatanga o reira. Kotahi te kau

                                       

   pea nga koroheke, e rua te kau pea nga

   wahine, e wha te kau pea nga tamariki paku,

   i roto i Hiruharama e noho ana. I roto i te

   Huki tokoono nga kaumatua, tokorima nga

   tangata matua, te kau ma wha nga wahine,

   e rua te kau nga tamariki, heoi ano. Ko

    nga tino hoia, ara nga tangata kaha, i te

    Wairoa  anake i te riri. Heoi, riri tonu nga

pa me nga Hau Hau a taea noatia te tonga

o te ra. Ka mate etahi o te Hau Hau, ko-

tahi hoki i roto i te Huki i mate ko Matenga

te Aowhio, he rangatira. Ko te take tenei

i mate ai. Ka whiua e te Hau Hau te taura

ki runga ki te taiepa o te pa he mea kia

kumia ki raro; no te kitenga a te Matenga '

katahi tera ka peke ki runga ki te pare-

 pare o te pa ka tapahia e ia taua taura ki

 tona hoari, katahi ka puhia mai e te Hau

 Hau a ka mate tera toa. Kua ahiahi ka ki

 atu te Kooti ki ona hoia, " Katahi ahau ka

 raru i tenei kainga. Kaore e taea enei pa i

 te whawhai, engari me whakaware. " Ka-

 tahi ka tonoa mai a Rihari Puketapu (no te

 Urewera) e  Paora Toki  ki tenei pa ki

 Hiruharama  kia haere  atu a  Ropihana

 Herepu me Henare Pakura me etahi atu ki

 a te Kooti ma  korero ai—he  hohounga

 rongo. Ka  whakaae a Ropihana Rerepu ki

 te haere. Ka ki atu a Henare me te katoa,

 "Kauaka; titiro ki Turanga, ki nga whenua

 katoa i haere ai a te Kooti—ko tona mahi

 tenei he whakawai, he kohuru. Kahore i

 whakarongo  a Ropihana, haere tonu tera ki

 a te Kooti raua ko Paora—ko ia anake. Ka

  tae atu tera ki te kainga o Paora ka homai

  e tera he pu ki a Ropihana ka ki mai, " Kua

  mutu te riri. " Ka hoki mai a Ropihana i

  taua po ki te pa, ka korero i nga korero a

  Paora Toki, ara kia haere matou katoa ki

  waho i taua po kia hohoro  ai te hoki a

  Paora ma. Kaore a Henare ma i pai. Ki

  hai i roa ka hoki mai a Rihari Puketapu ki

  te pa (i waenganui po) he tono i a Ropihana

  i a Henare i a Rutene kia haere kia kite i a

  te Kooti. Kahore a Henare ma i pai, en-

  gari a Ropihana raua ko Rutene  i haere.

  No  te taenga atu ki a te Kooti ka tangi a

  te Kooti ratou ko ona hoa ki a Ropihana.

  Ka  homai e te Kooti tetahi koti me nga

   pauna koura e ono, me te kawhe, me nga

  pounamu rama e wha—heoi, ka hoki mai

   raua ki te pa. Ka  tohe a te Kooti kia

   haere mai ia ki ro pa moe ai, kaore i wha-

   kaaetia. I te ata o te Ratapu ka tae mai a

   te Kooti raua ko Paora Toki me a raua

   tangata e ono te kau ki te whare karakia.

   Ka tukua mai a Rihari ki te tiki i a Ropi-

   hana raua ko Rutene; ka haere raua ki

   roto ki te ope o te Kooti, me te karanga

   tonu mai te Kooti, " Haere mai. Haere

   mai. "  Ka hongi raua, ka korerorero ratou.

   Katahi ka hoki mai a te Kooti me ona ta-

   ngata ki te whakahoki mai a Ropihana raua

   ko Rutene ki te Huki, me te mau i nga kai

   ma raua. Tika tonu atu ki te pa ki te Huki;

   mehemea i ahu mai ki Hiruharama kua puhia

   e matou. Tohe ana nga tangata o te Huki

   kia waiho atu te Hau Hau i waho, tohe ana

   a Ropihana raua ko Rutene kia tukua ki

    roto. Heoi, ka tapoko ki roto—ka tangi a

    te Kooti ki nga tangata ki ro pa, ka mutu

   ka tonoa nga pu kia homai. Ka rua nga

    pu ka hoatu katahi ka tono ki ta Heta.

    Kaore i hoatu, engari i whakaangaia atu te

    ngutu o  tona pu ki a  te Kooti. Ka

    ki atu a  te  Kooti. " E hoa mahau

              TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

tonu ahau  e pupuhi ?"  Ka  ki  atu a

Heta, " Kahore. "  Ka karanga a te Kooti

kia hopukia a Heta. Ka rere mai a Ru-

tene ka ki atu ki a te Kooti, " Kahore e hoa,

kahore e hoa. " I a Rutene e mea ana ki a

te Kooti kia kauaka, ka puhia atu e te Kooti

a Rutene; katahi ka puhia a te Kooti e

Heta, ka  mate ki to matou  whakaaro.

Katahi ka taiparatia a Heta ka mate raua

ko Rutene me etahi atu. Katahi ka raru-

raru i ro pa. Ka mate tokoono nga taane.

Tokowaru  nga wahine me nga tamariki i

puta—tokorima hoki nga taotu i puta. Ko

Ropihana   tetahi o nga taotu, e rua nga

 tunga i te puku kotahi i te ringa. Heoi

kua  hinga tena pa. Ka riri ano tenei ki

 Hiruharama, riri tonu i taua ra po noa ao

 noa (te Manei) tae noa te 3 o nga haora i

 te tahanga o te ra. Katahi ka whati te

 Hau  Hau  ki Arakanihi. I te riri tonu a

 matou wahine me a matou tamariki. Ko

 te hanga tamariki potopoto nei kaore e taea

 e ratou te titiro i runga i te parepare ka

 mau i te pouaka i te rakau i te aha noa, ka

 eke ki runga tu ai kia taea ai te titiro kia

 tika tana puhanga ki te Hau Hau. He

 taunu tonu te mahi a te Hau Hau ki a ma-

 tou i roto i te riri, he karanga tonu he wa-

 hine be tamariki matou ekore matou e kaha,

 engari me tuku atu te pa ki a ratou. Ka

 utu atu e matou, ka karanga atu kia tika

 ta ratou pupuhi no te mea e tika ke ana a

 ratou mata  ki runga ki te rangi. Hei

 konei ka puta mai te tohu i runga i te hiwi

 i te ritenga atu ki te Wairoa, he kai wha-

 kaora i a matou. Ko Ihaka Whanga, ko

 Hamana   Taiepa, ko etahi atu, nga ranga-

 tira-—e toru te kau hoki a matou tangata i

 roto i a ratou, i hoki mai i te Wairoa. Ka-

 tahi ka riri ratou ko te Hau Hau. E ware

 ana te Hau Hau ki te riri ki a Ihaka ma,

 ka  rere mai o matou  (te toru te kau nei)

 tae ora mai ki ro pa. Ko Ihaka i whaka-

  hokia e te Hau Hau ki te taha ki Waihua.

  Te mea i mahara ai matou kua mate a te

  Kooti ko tona hinganga i te puhanga a

  Heta. Muri iho ka taunu matou ki te

  Hau Hau ka karanga atu, " Kua mate i a

  matou te Kooti. " Ka karanga mai, " Kia

  ahatia?  Nawai ia i whakarangatira?" I

  mua  atu o to ratou hokinga ka hoe etahi

  o ratou ki te moana  i runga  poti ka

  maka i tetahi mea ki te wai ka taiparatia a

  ratou pu. Ki ta matou  whakaaro ko  te

  Kooti tena i makaia nei ki te wai. He

  tokomaha nga taotu i mauria e ratou whaka-

  runga o te awa. Kua mate o matou i te

  Hau Hau te kau ma waru nga taane, e rua

  te kau ma rima nga wahine me nga tama-

  riki—hui  katoa e wha te kau  ma  toru,

  tokowaru nga taotu. Tokoono o te Hau

  Hau kua kite tonu matou kua mate; te kau

  ma rima, tae ki te rua te kau, nga mea mate

  i mauria e ratou, i mate rawa i a matou i te

  riri hangai. Kua kohurutia e te Hau Hau

  a matou wahine me a matou tamariki, kua

  wera o matou whare, kua pau a matou kai

  —ahakoa  ra, ki hai ano kia mate nga uri o

   te Kahu-o-te-rangi. "

  Na, ko nga korero ena o nga morehu o

Mohaka. He inati to ratou toa. No te

taenga mai o te rongo ki Nepia nei i te

weherua  o te Rahoroi, (te 10 o nga ra o

Aperira), te ra i kokiri ai te Hau Hau ki

Mohaka, katahi ka whakatika te pakeha i te

aonga  ake  o te ra (te Ratapu)  e 400

tae ki te  500 ka  haere  atu ki  Petane

e haere ana ki Mohaka  ki te riri ki a te

Kooti ki te whakaora i nga maori, (kua

mate hoki nga pakeha, ko etahi kua tae mai

ki Nepia. )  Te taenga ki Petane ka tukuna

atu nga turupa ki mua kia we te tae, no te

mea  e haere ana ratou i runga hoiho. Kua

whakaritea kia noho i Petane tatari ai nga

mea  haere i raro, ma tetahi o nga turupa e

hoki mai ki te tiki mai kia haere katoa atu

 mehemea i reira tonu ano te Kooti me ana

 Hau Hau. Ko te nuinga o nga turupa e

 noho atu ki Mohaka hei hoa mo nga maori

 ki te riri ki a te Kooti, kia kotahi tonu e

 tukua mai ki te tiki mai i te nuinga o te

 pakeha i Petane e tatari ana—e ono te kau

 aua turupa i te haerenga atu, ko Kapene

 Tanara to ratou rangatira. I muri tonu i

 a ratou ka haere atu ano etahi turupa no

 Whanganui  mai na te Whitimoa, (nga hoa

 riri o Titokowaru) tae • katoa atu ratou ki

 Mohaka—hui   katoa ratou ka kotahi rau e

 rua te kau. Te  taenga atu kua riro te

 Hau Hau  ki uta ki nga kainga o te Urewera.

 I te hokinga mai ka tutaki i nga hoia pakeha

 e haere atu ana i raro i te whenua e 80—•

 ko etahi o enei i noho ki Petane nei. Ka-

 tahi ka hoki mai te nuinga ki Nepia nei ko

 etahi tokomaha i noho ki Petane tiaki ai.

 Ko Paora Kaiwhata raua ko Pene me a raua

 tangata e 50 e 60 ranei kei Titiokura e noho

 ana—he   tiaki i tena huarahi. Tetahi ko te

 Whitimoa me ona tangata e 500 tena kua

 tae mai kei Taupo. Na te tima i kawe mai

 ki Maketu, u ana ki reira. Meake pea tatou

  rongo ai ki te riri. Heoi.



    I te horonga o te pa o te Huki nei i

 Mohaka i te Hau Hau tokorua nga tama-

  riki e tahuti ana e whaia ana e tetahi o nga

  Hau Hau kia patua—he tamariki rawa aua

  koroke, engari he mea paku rawa tetahi be

  mea rahi ake tetahi. Ka  oma raua ki

  tetahi puke oneone (he keringa na te poaka

  pea he aha ranei) ka mohio te mea rahi

  akuanei raua mau ai. Katahi ka ki atu ki

  tona boa kia hohoro te takoto ki tua i taua

  pukepuke. Katahi ka noho te mea paku

  nei me tona pu ano, ka rere tonu te mea

  rahi me te whai tonu te Hau Hau ra. No

  te taenga mai ki te pukepuke kaore i kitea

  e ia te tamaiti e noho ana, e titiro tonu ana

  ona kanohi ki tera e oma ana i mua atu i a

  ia. Katahi ka takoto atu te pu a te mea i

  tua i te pukepuke nei, ka puhia te Hau Hau

  ra tu tonu mate tonu iho. Katahi ka rere

  mai te tamaiti ra ka tango i te pu a taua

  tangata ka makaia  i te pari taka  toa

  atu  ki  roto  ki  Mohaka. No   te

  hokinga o nga Hau  Hau ka tae nga ta-

  ngata ki taua Hau Hau  e takoto ana ka

  whiua  ano i te pari i makaia ai taua pu e

  te tamaiti ra—heoi ka riro ka whai i tana pa.

              TE WAKA MAORI  O AHURIRI.

  No  te taenga atu o Raka pakeha nei ki

Mohaka  i muri nei ka tae ia ki te titiro i

taua tangata e takoto ana. Ko aua tama-

riki e ki ana kei a Tareha  e noho ana

inaianei.



          PATEA.

HE MEA TUHI MAI NA TA MATOU KAI

   TUKU KORERO MAI I PATEA,



               Patea, Maehe 28, 1869.

No te 10 o nga ra o Maehe nei e noho ana

nga hoia o Kanara Whitimoa i te Wereroa.

Ka  puta mai  te korero i Patea nei ko te

ahi a te Hau Hau kua kitea ki Otautu, kei

 roto atu o Patea. No  te 11 o ngara ka

 whakatika atu a te Whitimoa me nga hoia

 pakeha, me te rau kotahi o te Arawa, me

 nga Kupapa kotahi rau e wha te kau—ko

 te Kepa te Meiha o aua Kupapa. No te

 toru o nga haora ka tae te iwi ki Oika—

 ka takitaro ka puta mai a Kanara Hinana

 (St. John); ki ana tera kua kokiri te Hau

 Hau ki Whenuakura, kotahi te hoiho o nga

 turupa i mate. Taiparatia ana e nga turu-

 pa ka oma te Hau Hau; kaore he tangata i

 mate o tetahi taha o tetahi taha. Aoake

 te ra ka  haere atu nga hoia ki Patea, tae

 tonu atu i te ata ano. Katahi ka whaka-

 takotoria nga ritenga mo te kokiri. No te

 7  o nga haora o te ahiahi i taua rangi tonu

 ka whakatika nga kokiri e rua, ara ko te

 Whitimoa  me ona hoia pakeha e rua rau e

 rima te kau, ko te Kepa (te Meiha o te

 Kupapa)  me ona tangata kotahi rau e toru

 te kau, ko Kapene Kaneri te rangatira o

 te Arawa  me  nga tangata kotahi rau, ko

 enei katoa ma tetahi taha o te awa. Ko

 Kanara  Hinana (Col. St. John), ko "Wire-

 mu  Ririhana me nga tangata kotahi rau e

  rima te kau, ko ratou ma tetahi taha o te

  awa. Heoi, haere ana te Kokiri a  te

  Whitimoa i te po; haere tonu a aoake tera

  kua tae ki te nohoanga o te Hau Hau—ko-

  kiri tonu atu. Engari kaore i kitea he ta-

  ngata, ko te waha anake o te Hau Hau i

  rongona atu—ko  te tangata kaore i kitea i

  te nui o te kohu. Engari i tata rawa, e 30

  iari pea te mataratanga atu. Haere ana te

  Arawa i tetahi taha, ko nga Kupapa me

  nga pakeha i tetahi taha, whawhaitia ana a

  taka pea te haora e whawhai ana. No te

  maramatanga o te Kohu ka whati te Hau

  Hau, otira ko te nuinga kua whati ke atu i

  te takiwa e nui ana te kohu. Ko  nga

  hanga katoa o te Hau Hau i riro i a matou,

  ekore e taea te whakahua—he kakahu, he

  kai, he pu, he aha noa atu. Ko o te Hau

  Hau  i mate ka tokorima, tera atu nga taotu

  —tokorua   nga wahine i hereheretia. Ko

  to tatou taha tokotoru i mate rawa te kau

  nga taotu—tokotoru o nga taotu kua mate

  i muri nei. Ko Horomona Paraki (Soloman

  Black)  o te iwi o Meiha Pereiha tetahi o

  nga taotu—e  rua nga tunga.

     Heoi, no enei nga ra i muri nui ko ta

matou mahi he whai tonu i a Titokowaru

me tona iwi i ro ngahere, ko ta ratou mahi

he oma haere tonu. No te 19 o nga ra ka

mate tokowha o ratou, kaore tahi o matou

—kotahi  tonu te pakutanga o a ratou pu

ka riro ka oma, kua tau hoki te wehi ki

runga ki  a ratou. Kei te ngahere tenei

whawhai, kaore e puta te Hau Hau ki waho.

Ka  whai tonu matou i te papa o te Hau

Hau  ka tae ki te Ngaere, he whenua repo.

Ka  hangaia e matou he arawhata ka whiti

ka  awhina te pa; katahi ka puta mai nga

tangata me te kara ma ka ki mai ehara ra-

 tou i te tangata o Titokowaru, kaore ratou

 i tata ki te riri he noho noa iho ta ratou

 engari kotahi te kau o nga tangata o Tito-

 kowaru kua oma atu i reira i taua ra ki ta

 ratou korero mai. Ko te nuinga kei Wai-

 tara kei tona kainga ranei kei te Ngutu-o-

 te-Manu. Ko Tukarangi te rangatira i ro-

 kohanga mai e matou  e noho ana i te

 Ngaere, he tama na Ahitana. Katahi ma-

 tou ka hoki mai ki Keteonetia. E mea

 ana te Whitimoa  kia tikina kia tirohia te

 Ngutu-o-te-Manu i enei ra me i kore a

 Titokowaru i reira. Kia hoki mai matou

 tera ano au e tuhi atu ki a koe.



   [No  muri i te tuhinga mai o ena korero

 i runga ake nei kua tae mai te rongo ko te

 Whitimoa  me ona hoia kei Taupo, i u mai

 ki Maketu na te tima i uta mai. He kimi

 pea tena i a te Kooti ratou ko ona hoa o te

 Urewera. E ono te kau o ana Turupa kua

 tae noa mai  ki konei, i tika mai i uta a

 haere tonu atu ki Mohaka—kua hoki mai

 pea  tenei ki Petane kei hea ranei. No

 muri no  te 18 o nga ra o Aperira nei ka

 tae mai i runga i te tima i a te Makarini

  nei, etahi o nga hoia o te Whitimoa, te 16

  ratou. ]





    No  te tahi o nga ra o Aperira ka haere

  a te Makarini ki Po Neke ratou ko Karai-

  tiani, ko Henare, ko Tareha, kia kite i te

  tama a te Kuini. No te 18 o nga ra (te

  Ratapu) i hoki mai ai na runga mai i te

  tima i a te Weretana. Ekore  e taea te

  korero i nga mahi whakahonore a te pakeha

  i taua tangata—ekore hoki e o i tenei nu-

  pepa. He  nui rawa atu te pakeha i hui ki

  reira ki te karanga ki a ia, ko te ahuareka

  o nga mahi he nui te ahuareka, nga paana

  whakatangi, nga waiata, nga kanikani, nga

  aba noa atu—me  te tuwaewae hoki a te

  tangata maori.





    No  te otinga o tenei nupepa te tuhituhi

  ka tae mai te rongo i Mohaka kua hoki mai

  te Hau Hau  ki reira kua tae ki roto ki

  Mangaturanga  noho ai—he  pa ia. E  Ui

  ana  etoru rau ratou. Kua  riro atu nga

  turupa pakeha  ki reira hei hoa mo nga

  maori. Ko te iwi o te Hapuku hoki kei

  reira. Taiho pea tatou e rongo korero.

              TE WAKA MAORI O AHURIRI.

      PANUITANGA.



KUA   HAERE  KE atu i te Karamu

     e rua nga  hoiho to Kaata—he

pango tetahi, he pakaka pouri nei te-

tahi. Ko  te parani i te pakihiwi he

penei A 1. Tetahi he kuao pakaka, ko

te parani i te pakihiwi he penei F. E

maharatia ana ko enei hoiho kei runga

i nga hiwi i waenganui o nga motu ra-

kau i te Wakapirau i Rakau wa.

  Ko te tangata maua e mau mai enei

hoiho ki a te Kati i toku kainga i te

Karamu  ka utua ki nga pauna moni e

rima.

               Na TANA.





 TENEI TE HOKO NGAWARI

         KEI TE TOA O TE

HUTANA  RAUA KO TE EAWINI.



KUA     kite koutou i to maua whare

     nui i Nepia kua tomo tonu nei i

te hanga. Ekore e taea te tatau i nga

hanga katoa o to maua whare. Kua

kite ra hoki koutou  kore rawa tetahi

mea e ngaro ana—te mea rahi; te mea

paku, te kakahu, te kai, te aha noa

atu. E utaina tonutia mai aua i Inga-

                                                                                                         O

rani o maua hanga i runga i nga kai-

puke katoa o rawahi e u mai aua ki

Nepia. Kua  puta te rongo ki nga

pakeha katoa o Heretaunga ki te pai o

 nga hanga o tenei whare—ko ta ratou

 whare hoki ia e mui mai nei ratou ki

 te hoko.

   Ko nga kahu tane e tuia ana i tenei

 whare. Ko te tangata e hiahia aua kia

 ata tau ki tona tinana he kahu moua

 me haere mai ia ki a maua.



        Haere mai mai whakamatauria.

          Na te HUTANA raua ko te

               EAWINI.

   Nepia, Akuhata 29, 1866.





   TENEI TE TAONGA!

 TENEI te taonga kei au e tu ana, ara

   ko aku  tera hoiho, ko aku paraire,

 ko te tini noa atu o nga hanga mo te

 hoiho, mo te kaata. He mea  kawe

 hou mai no Ingarani, naku ano i kara-

 nga atu kia tuia mai mo toku whare

 hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga.

   E  tuia ana nga tera, me nga mea ka-

 toa o te hoiho i tenei whare.

               Na HOURA.

    WHAKARONGO MAI.



TENEI au to koutou hoa tawhito te

  noho nei maua ko WIREMU kei te

WHATAAPUKA. Kai  te hoko tonu

maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia

ana e te tangata maori; —ara, he huka,

he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me

te mano kai atu.

  Ko  nga kahu; —he koti, he paraikete,

he tarau, me nga kakahu  tane katoa,

me nga kakahu wahine katoa.

  E  tangohia ana hoki e maua nga kai

e whakatupuria ana e nga maori; ara,

he kaanga, he witi, he taewa, he aha

noa atu.



    Haere mai ki te tangata tawhito.

      Na WIREMU raua ko KENERE.

   Nepia, Pepuere 26, 1867.





      PANUITANGA.

HE    mea naku kia rongo nga tangata

      o Heretaunga kua whakaturia au

e te Kawana hei tangata Ruri whenua

i runga i te ritenga o te Kooti Whaka-

wa  Whenua  Maori. Tetahi hei tangata

Kai Whakamaori  au mo taua Kooti.

        Naku ua

          TEOTI WAKANA.





E  NGATIKAHUNGUNU   ! TI-

          TIRO MAI!

 TENEI   nga keihi hanga kei au, he

   mea tae hou mai. Ko  te tangata

 e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga

 pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore

 he mea i kore i toku whare, kua kite ra

 ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou-

 tou ki te whakatauki  na; —" Haere

 mai e whai i te waewae o Uenuku kia

 kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e

 rite ana au ki a Uenuku o te Rangi.

 Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku

 whare. E taea ranei te tatau i te kiri-

 kiri o  tatahi ?  Ko  te rite hoki  ia.

 Engari me haere mai kia kite.



  Me haere mai me " te whakapuru ki tahi

        ringa, me te patu kitahi ringa. "

              Na TATANA.





 He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki

   Pei Herara, ki Nepia  i te Taitei i nga rua wiki

   katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.