|
loading...|
|
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 5, Number 13. 27 May 1869 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE
WAKA MAORI
O AHURIRI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "
No. 13. ] NEPIA, TAITEI, MEI 27, 1869. [VoL. V.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA
TUHI MAI.
HE tokomaha nga tangata e tuhituhi tona
mai ana ki te kai tuhi o tenei nupepa mo nga
hoiho ngaro kei a ratou. Engari me panui e
koutou ena korero ki te nupepa pakeha kia
mohiotia ai e nga pakeha.
TE TIUKA O ERINIPARA.
KUA riro pu te whakaaro o nga pakeha
o te motu nei i tenei takiwa ki te wha-
kahore i to ratou rangatira—ara, i te
tama a te Kuini. He maha nga kainga
o konei kua taea e ia te haere i runga i
toua kaipuke i a te "Karatea. " Ekore
rawa e taea te korero i nga mahi a te
pakeha o ia taone o ia taone ki te karanga
ki a ia ki te whakanui i a ia. Engari
ko tetahi wahi paku nei o tona taenga
ki Akarana e korerotia e matou hei wha-
karongo ma nga tangata kaore i tae ki
reira titiro ai. No te rerenga atu i Po
Neke ka rere te Karatea ki Akarana.
No te Hatarei, te 8 o nga ra o Mei, ka
u ki reira. No te ahiahi o taua ra ka
eke te Pirinihi ki uta matakitaki ai—•
engari he haere ngaro taua haere, kaore
i mohiotia e nga pakeha. Engari ko te
Manei, te tekau o nga ra, te rangi i
karangatia ai hei haerenga nuitanga
mona ki uta i te aroaro o te tokomaha.
He mea komiti i etahi rangi noa atu
nga tikanga whakanui mona i tona
ekenga ki uta; ara nga hui, nga kai
arahi, nga paana whakatangitangi, nga
whakapaipai o te taone o nga kaipuke
katoa hoki, nga hui kanikaninga, nga
aha noa atu—nga mano mahi whakaa-
huareka. Nga kaipuke kua kapi katoa
i te kara, i te rau rakau me te pua rakau
whakapaipai nei. Ko te waapu, te
wahi hei unga mo tona poti ki uta, i
hangaia ki te mowhiti, he mea hanga ki
te rau rakau ki te pua rakau. Te ara
hei haerenga mona i runga i nga papa o
te waapu he mea whariki ki te kahu
whakapaipai rawa; te taura puritanga
mo tona ringa i te pikitanga ake ki te
waapu he hiraka he koura. He maha
nga mowhiti i te huarahi hei haerenga
mona e tu ana me nga kupu kua tuhia
ki runga; —" Haere mai; te tama a to
tatou Kuini!" me etahi atu kupu tangi
ki a ia. Nga rori o te taone kua oti
katoa te whakapai ki nga paraki o Inga-
rani—he mea whitikitiki ki te taura
puta noa i runga i nga whare ki tetahi
taha ki tetahi taha o te rori. I taua
rangi, i te Manei, i waenganui o te 9 o
te 10 o nga haora o te ata ka hoe atu
nga waka whakarei e toru ki te ta o te
Karatea tau ai. Ko " Toke-a-piri" te
ingoa o tetahi o aua waka, e 60 o Nga-
tiwhatua raua ko te Rarama i runga—
nga rangatira ko Reihana raua ko Tai-
awhio. Te ingoa o tetahi o nga waka ko
" Ngapuhoro, " e rima te kau o nga tangata
o Ngatipaoa i runga—nga rangatira ko
Hetaraka Takapuna, ko Hoera te Wha-
repunga. Ko te "Tuatara" te toru o aua
waka e whitu te kau ona tangata i runga
no Ngatipaoa—ko te Ngohipaka te
rangatira. He kara no Ingarani i nga
ihu i nga ta e mau aua. Ka titiro ki
nga puhi o nga waka ki nga piki ma-
hunga o nga tangata—aue, rawa ana !
purotu ana tera ! No te hoenga mai o
te poti a te Pirinihi ki te waapu ka
whai mai aua waka i muri, me te waiata,
haere nga tangata o runga i te waiata
nei, ara; —
Haere mai e te manuhiri tua rangi,
Na taku potiki koe i tiki atu
Ki te taha o te Rangi,
Kukume mai ai—haere mai I
Ko Paora Tuhaere ki te tohutohu i
te haere o nga waka.
Kaore ano kia paneke noa mai te
poti o te Pirinihi i te taha o tona kai-
puke ka paku te pu nui o runga, a
pupuhi tonu taua kaipuke u noa te poti
ki uta. Te pakunga o te pu tuatahi i
runga i a te Karatea ka timata hoki te
pupuhi a nga pakeha waratia i uta me
nga hoia i te paraki, a pupuhi tahi ana
•—ngateri ana te whenua i te tangi a te
pu nui o runga kaipuke o uta hoki. I
te tatanga o te Pirinihi ki uta ka pa te
umere a te mano tangata e tu ana i uta
me te tini tangata i runga i nga kaipuke
—turi ana nga taringa. Te ekenga o
te Pirinihi ki runga ki te waapu ka
timata te whakatangi a nga paana i te
waiata o Ingarani mo te Kuini; ara, kia
" whakaorangia te Kuini e te Atua. " Ka
mutu te whakatangi ka panuitia e ta
Hupariteneti nga korero whakaaroha a
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI,
nga pakeha o Akarana ki a ia me te tu
marire nga rangatira pakeha i runga i
te waapu—nga rangatira o te Kawana-
tanga o Akarana, menga rangatira hoia,
me nga rangatira manuwao, me nga
rangatira katoa atu. Ko nga rangatira
maori e tu ana koia enei; —Ko Haora
Tipa, Ngakapa, Whanaunga, Te Raihi,
Taipari, Hakuri Whi, Mita Hikairo,
Hoterene Taipari, Honana Tiaka,
Honana te Maroha, Maihi te Hinaki,
Patuone, te Hapimana, Taiawhio, Te
Wharepouri, Taiarua, Te Reweti Tama-
hiki, Te Hiri te Kauwau, Hori Wehi-
wehi, Wiremu Pomare, Wi te Wheoro,
Pinata Marutuahu, Henare te Paora,
Renata Kitahi, Tamati Tangiteruru,
Hetaraka Takapuna, Whareoneone,
Mango, Tari Ponua, Ringari te Ao, me
Wi Kepa; i tenei i muri nei te kara o
Moutoa e pupuri aua—te kara i hoatu i
mua e nga wahine pakeha o Whanganui
ki nga maori o reira mo to ratou kaha
ki te riri i Moutoa. Mutu ana te korero
ka whakahokia e te Pirinihi, ka whaka-
puta i nga whakaaro pai o raua ko toua
whaea ki tenei moutere, ki ona tamariki
i tenei pito o te ao. Ka mutu tera ka
puta mai a Paora Tuhaere ka panuitia
nga korero nana: —
Ki tona Rangatiratanga ikeike ki te Tiuka
o Erinipara, Tama a Wikitoria, te Kuini o
Ingarangi, me nga motu tinitini o te moana.
E te uri o nunui ma, tena koe te kanohi a to
matua i kimihia roatia nei e matou e nga ta-
ngata o tenei motu tawhiti o Aotearoa. Tena
korua ko to papa kua ngaro atu i a tatou i
whakamoemititia ra e Ingarangi, me nga tau-
iwi mo tona tika mo toua pai.
I mua atu i a koe ko te kaipuke iti a Ka-
pene Kuku ona hoe he komaru i whiti mai ai
i te moana tuauriuri, tau aua ki nga wai o
Hauraki. Na ko koe tena, hira atu to rongo
i tona, ka tae mai i runga i to kaipuke whaka-
hara e patua mai ana e tera mea miharo, e te
mamaoa; a tau ana nei ki nga wai o Hau-
raki,
Haere mai ki uta, kia kite koe i nga moke
o tenei whenua, e tauwhanga atu nei ki a koe.
Mau e whakanekehia te kapua po e tare-
warewa iho nei i runga i a matou, kia awe te
tau te maramatanga ki o iwi.
Kua puta ki te ao katoa, te ingoa pai o to
whaea rongo nui, o Kuini Wikitoria, a katahi
matou ka kite kanohi i a ia, ka korero, he
mangai, he mangai, i tana tama, i a koe, ka
tutuki mai ki tenei whenua mamao i Inga-
rangi. Koia ta matou e whakakoakoa atu
nei, mo to taenga mai, a, koia i ngahau ai ta
matou karanga ki a koe, ki te taua nui; ki
te kotuku rerenga tahi. Haere mai ki uta.
Haere mai ki te whenua. Haere mai ki o
iwi.
Katahi ka haere atu te Pirinihi me
te tini noa iho o nga kai arahi, ki mua
etahi ki muri etahi, i runga hoiho etahi
i raro whenua etahi; nga hoia, nga
waratia, nga mirihia, nga turupa, me
nga pakeha noa atu, me nga paana e
whakatangi haere ana—he mea ata
rarangi katoa te haere. Ko te hariota
i haere ai te Pirinihi tokoono nga hoiho
ma nana i to, ko nga kai whakahaere i
aua hoiho he mea whakapaipai rawa—
he whero nga kahu he mea whakapai-
pai ki te ripene koura nei. Tera atu he
maha ke nga hariota i nga pakeha ra-
ngatira e haere ana. Te ekenga o te
Pirinihi raua ko te Kawana, ratou ko
nga hoa o te Pirinihi o rawahi mai, te
ekenga ki runga ki te hariota ka pa ano
te umere o te mano tini o te tangata.
Katahi ka haere te hariota. Ko nga
rori i kapi katoa i te tangata—kia uaua
rapea nga hoia me nga pirihi ki te pa-
napana i nga tangata kia watea te hua-
rahi. A runga hoki i nga whare me
nga matapihi katoa i kapi tonu i te ta-
ngata. Ekore e taea te korero i nga
mahi whakamoemiti a nga pakeha i a
ia e haere aua. Heoi, penei tonu te
haere tae tonu atu ki te whare o te Ka-
wana. A, i reira hoki etahi hoia toko-
maha me etahi waratia e tatari ana
hei whakahonore i a ia. E toru mano
hoki nga tamariki no nga kura o Aha-
rana kua mene ki reira tu ai i te roro o
te whare. No te taenga atu o te Piri-
nihi ka waiata aua tamariki i te waiata
o Ingarani e whakahuatia ana: —" E
te Atua, whakaorangia te Kuini"—ka
nui te rawe o te waha o te tamariki.
No te awatea ka tae atu a Kawana Pai-
pai, Haimona, me Arapeta o Wha-
nganui, ka tapaetia atu e ratou e toru
nga kahu maori; he kaitaka tetahi he
huru kiwi etahi—me te mere paraoa
hoki. Pai ana te Pirinini ki aua mea.
No te po ka marama katoa te taone i
nga raite i tahuna i runga i nga whare,
i nga rori, i runga i nga mowhiti, i hea
noa atu—he raite kakariki etahi, he
whero etahi, he puru etahi, he pehea
noa atu etahi. A runga hoki i nga
hiwi he ahi katoa. Marama rawa ana
tera, me te ra e whiti aua.
Ka mutu ra, i etahi rangi i muri nei
ka haere te Pirinihi ki te moutere ki te
Kawau, ki etahi atu hoki o nga kainga i
reira ki te matakitaki haere. I tetahi
rangi ka hui nga rangatira maori ki te
whare o te Kawana kia kite i a te Piri-
nihi. Ko aua rangatira no Whanganui,
no Waikato, no Tauranga, no te Ra-
whiti, no Hauraki, no hea noa atu. Te
taenga atu ki te whare o te Kawana ka
puta mai te Pirinihi ki waho, ratou ko
te Kawana me etahi atu rangatira.
Katahi ka whai korero a PAORA TU-
HAERE. Ko aua kupu kaore i tae mai
ki a matou. Mehemea ka tuhia mai e
ia aua korero ka panuitia atu e matou
—e pai aua hoki kia tuhia mai e ia aua
korero me etahi atu korero hoki e mohio
ana ia. Ko ta matou tenei e pai ai
matou kia tuhi mai nga tangata o ta-
whiti nga korero o toua kainga o tona
kainga—no te mea kaore hoki matou e
tae atu ana ki ena nga kainga whaka-
rongo ai. Me awhina koutou i a
matou ki runga ki tenei mahi nupepa
nei. Ka mutu te korero a Paora ka
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
korero ko MEIHA KEEPA o Whanganui,
ka mea: —
Ki a te Pirinihi Arapeta Rangatira Kingi, te
Tiuka o Erinipara.
Haere mai e tama i runga i te mana o ou
tupuna Kingi; me te mana nui o tou whaea
a Kuini Wikitoria, te Kuini o Ingarani o Niu
Tirani hoki.
Tenei ano matou nga rangatira, o enei iwi
o Whanganui, o Mangawhero, o Ngatiapa, o
Rangitane, o Mua Upoko, o te Pane Iri, te
koropiko atu nei ki raro ki nga waewae o tou
whaea o te Kuini.
Ka hari nui o matou ngakau inaianei ka
kite nei hoki matou i a koe i te tama o to
matou Kuini ki tenei motu.
I tou taenga mai ki Poneke, kahore matou
i tae atu kia kite i a koe, otira, i nui rawa to
matou whakaaro kia kite i a koe, a na te
whawhai matou i pupuri iho.
Ka nui ta matou whakapai atu ki a Kawana
Powene me te Kawanatanga o tenei motu mo
ta ratou Kawenga mai ia matou ki konei kia
kite ai i a koe. Mehemea i ora ano to matou
rangatira nui, a Hori Kingi te Anaua, kua tae
atu ano ia ki te tiki atu i a koe, kia tae mai
ki to matau kainga ki Whanganui.
Kahore matou i te wareware ki nga ritenga
inamata o taua kaumatua pai, nana ano hoki
i tuku atu i a Hoani Wiremu Hipango ki In-
garani, kia kite i te Kuini, nana hoki i kawe
atu i nga tohu piri pono o nga rangatira o
o Whanganui ki a te Kuini, i puta ai nga tohu
o te Kuini raua ko Pirinihi Arapata, ara, nga
hapeta ki a Hori Kingi.
Tenei ano nga hapeta i a Hori Kingi ma
ka whakapupuri atu ki tou ringa, a mau tonu
e whakahoki mai ki a matou: —Me ta matou
kara a ' Moutoa' te tohu o ta matou piringa
ponotanga ki a te Kuini, tenei te takoto atu
nei ki tau aroaro, a mau hoki aua mea e wha-
kahoki mai ki a matou, a katahi ka tino tau
te mana o te Kuini ki runga ki a matou ki
enei Iwi.
Ko tenei e tama e te Pirinihi haere e hoki
ki tou whaea, me tona iwi. Ma te Atua kou-
tou ko o hoa rangatira i runga i tou Kaipuke
e tiaki i runga i te moana, i a koutou e hoki
atu na.
Haere ra e tama e te " Kotuku rerenga
tahi!" Heoiano pea to matou kitenga i a
koe ! Haere. "
MAJOR KEMP TE RANGIHIWINUI,
HAIMONA TE Ao o TE RANGI,
HOANI METI,
WIREMU TE TAURI,
TE WIRIHANA PUNA,
MATIU TUKAORANGI,
ARAPETA TE RANGIWHAKAPUTAIA,
APERANIKO RANGITUKITIU,
KAWHANA TAWHITORANGI.
Katahi ka whakatakototia nga kakahu
maori hei hakari ki a te Pirinihi.
Katahi ka korero a te Pirinihi ki a ratou,
ka whakaputa ki te koa o tona ngakau
i tenei tona kitenga tuatahi i tenei mou-
tere; ka whakapai ki te mahi a nga iwi
maori ki te karanga ki a ia, ki te pai
hoki a te Kuini apopo ake nei me ka
rongo ia ki te ahua pai a nga maori ki
toua tama; ka mea ki te nui o tona
hiahia kia mutu te whawhai i Niu
Tirani, kia noho aroha nga iwi e rua
tetahi ki tetahi i raro i te maua o te
Ture kotahi. Tera atu etahi o ana
korero. Ko te kara o Moutoa ka wha-
kahokia mai e ia ki te iwi nana,, ka ki
he tika kia waiho taua kara i te iwi
nana—te tohu o tona toa. Katahi ka
whai ki a HONANA te TIAKI, ka mea: —
Haere mai ki Niu Tirani! ki nga iwi e rua,
te pakeha me te maori. Katahi ka waiata: —
Te kite atu au
Te wa ki a koe
Toro mai to ringa
Hariru taua
Warawara taikiha. "
Ka ki a te HOTE: —
Haere mai te Pirinihi Kingi ki Niu Tira-
ni ! Mauria mai te mana o to whaea, mau-
ria mai ki a matou—ki nga pakeha ki nga
maori. Haere mai 1 Ahakoa he manuhiri
koe ko o kupu kia mana ki konei. Mauria
mai to mana ki Niu Tirani kia mau ai te
rongo, kia noho tahi ai nga iwi e mai runga
i te marietanga, i te ora. Katahi ka wai-
ata: —
Ko te kai waewae
Te tuku mai kia ahau
Kia hau atu ai
E aro tau ana mai
Ki to tiriwa atu.
Te ripa ki Kinikini
Kua pu a whea
Te roi ki Ikurangi
Ki nga tai o maunga,
I te-ipo Mokau
Me rutu ware au
Te reinga tupapaku
Me whakamau kau
Ki no Manuku;
Ki taku mau tupu
I awhi ai mana.
Muri iho ka korero a Patuone, a te
Hemara, a Haora Tipi, a te Whare, a
te Raihi, a Tomairangi, a te Waka Tu-
puhi, a Hikairo, a Tamati Tangiteruru,
a Pomare. Kotahi tonu te rite o a ra-
tou korero, he karanga ki te Pirinihi,
he mea kia marama nga tikanga o tenei
whenua, kia mutu te kino kia tupu te
pai. Ka whakahoki e te Pirinihi a ra-
tou korero. No te mutunga ka pa te
umere o te katoa, haere aua nga ta-
ngata.
Na te Raihi te mere pounamu i hoatu
ki a te Pirinihi—te ingoa o taua mere
ko " Waitara. " He whakakai taringa
ta te Waka Tupuhi i hoatu ai, he mere
pounama ano ta Tamati Tangiteruru.
Me tuhituhi ano e matou te haerenga
o te Pirinihi a te takiwa e haere ai; ara
ia ki te mau tonu te mahi i te nupepa
nei—otira tena pea e mutu.
NGA RONGO O TE WHAWHAI.
I KOREROTIA e matou i tera nupepa ko
te Whitimoa, me ona hoia kua tae ki
roto o Taupo—i anga mai i Maketu, te
wahi i u mai ai ki uta. Ko nga rongo
enei o muri mai nei.
E rua nga matua o tona taua e
anga aua ki Maungapohatu. Kota-
hi rau e rima te kau o te pakeha, e
toru rau o te Arawa kei tetahi ma-
tua. Ko te ara o tenei matua ma
roto i te awa i Rangitaiki, haere atu ki
Tauaroa, kite Ahikereru, ki Ruatahuna.
Ko tetahi matua e toru rau pakeha ko-
tahi rau e rima te kau o Ngatipukeko
—e tika aua tenei matua ma roto i
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
Whakatane, i Waimoana hoki. E rima
te kau nga turupa kotahi rau o Ngati-
tuwharetoa ka noho ki te taha ki runga
o Rangitaiki. Ko tetahi, matua no te
Wairoa, e toru rau pakeha kotahi rau e
toru te kau ma rima nga maori no Nga-
tiporou—no Mohaka etahi. Ko tenei
matua e anga ana ki te Onepoto i Wai-
karemoana. Kua oti ta ratou paraki i
te huanui i Tukerangi, i te huinga o nga
awa o te Waiau raua ko Waikare Ta-
heke. He kainga takotoranga kai tena
ma ratou, ma nga waka e uta atu. Te
kau nga maero te pamamoa atu o Wai-
karemoana i Tukerangi. E mahi ana
nga pakeha inaianei ki te to ki te One-
poto nga kai me nga waka me nga poito
hei hanga mokihi mo te roto.
No te tekau ma tahi o nga ra o Mei
nei ka tae mai ki Nepia te rongo o te
Whitimoa. I te ona onga ra o Mei ka
tae ia ki te Ahikereru. Tae rawa atu
ki reira e ngaro aua te nuinga o nga
taane o te pa, kua haere hoki ki te
whakanoho pehipehi i tetahi ara, te ara
i mahara ai ratou hei tikanga mai ma te
Whitimoa. Ko nga mea i mahue i ro
pa i tahuri tonu mai ki te riri—katahi
ka reia e te Pokiha rangatira maori (no
Ngatipikiao pea) me etahi pakeha, a
riro mai ana tena pa. Ko Paraone me
etahi atu tangata o ro pa i puta. Toko-
ono nga mea i mate rawa, he tohunga
no te Urewera tetahi o ratou—nga wa-
hine o te pa i riro katoa mai, a tukuna
atu ana e te Whitimoa ki a te Arawa
hei herehere ma ratou. E nui ana te
whakapai a te Whitimoa ki a te Pokiha,
ki tona kahaki te whakahau i ona tangata
i roto i te mataotao, i te ua, i te mate
noa iho i runga maunga. Kei Kainga-
roa etahi hoia e noho ana, e ono te kau,
hei tiaki i te huanui hei kainga putunga
kai hoki.
No te 15 o nga ra o Mei ka tae mai
ano he korero ki Nepia. E ki ana no
te horonga o te pa ki te Ahikereru ka
waiho e te Whitimoa etahi tangata hei
tiaki i te pa ka haere atu ia me nga hoia
e toru rau e rima te kau ki Ruatahuna.
I te huanui ka puhia mai nga mea i
mua e te pehipehi o te Hau Hau. Ka-
tahi ka riria ka whati te Hau Hau.
Kotahi o te taha Kuini i mate rawa ki
reira, tokorua i tu a kiko. Ko Tiemi
Waka te mea i mate rawa, he maori no
Taranaki; he pakeha nga tokorua i tu
a kiko—he tu pai.
Kua tae mai hoki nga rongo o te taua
i whakatika atu i te Wairoa, ko Meiha
Heriki to ratou rangatira. E ki ana
kua tata ratou ki Waikaremoana—nga
pakeha ano ia. Ko Ngatiporou me
etahi atu hapu i noho ki muri; e ki ana
ratou he hotoke, he ua, he huka, he
mataotao—ka mate te tangata. No
muri nei ka tae atu te Ritimona ki te
Wairoa ka korero ki a ratou, katahi ka
whakaae ki te haere—kua riro pea
tenei. E rima te kau nga tangata o
Mohaka, e 20 pakeha e 30 maori, e
haere atu ana ma te Putere ka haere ki
te Onepoto i Waikaremoana ki te hui
atu ki te taua i a Meiha Heriki.
No te 18 o nga ra o Mei nei ka tae
mai tetahi turupa o Kaingaroa i Taupo.
E ki aua ia kua kotahi rau, tae ki te rua
rau, nga kau o te Hau Hau kua riro mai
ki nga pakeha, kotahi rau hoki nga
hoiho. Na te hunga arahi i nga hoiho
wahawaha kai ki te Ahikereru nana i
korero mai i to ratou hokinga mai ki
Kaingaroa; kua tapahia ko Poti Kara-
tea he ingoa mo taua kainga e noho mai
nei nga hoia tiaki i Kaingaroa, he
ingoa hoki ia no te kaipuke o te tama a
te Kuini—ara ko te Karatea. Ko
Paora Hapi me ona tangata kua riro
atu ki te Ahikereru.
Na, no te 20 o nga ra o Mei ka tae
mai nga pukapuka a te Whitimoa, i
tuhia mai i te Ahikereru. Kua hinga
a Ruatahuna i te matua i a Kanara
Hinana (St. John) i te 8 o nga ra o
Mei—no taua ra ano ka tae atu hoki te
matua i a te Whitimoa. Kua tahuna
katoatia ki te ahi nga pa me nga kainga
o te Hau Hau, ko Waikare ko Manga-
pohatu anake e toe ana—a mea ake ka
taea ano hoki ena kainga. Kua hinga
te parekura a te Whitimoa kua whati
te Hau Hau ki te taha ki Waikare-
moana. Kua tauria e te pakeha e 20 o
te Hau Hau kua mate rawa kua mahue
i muri ki te whenua takoto ai. He to-
komaha o ratou taotu. Tokowhitu o
te taha Kuini i mate rawa, tokowaru i
tu a kiko. Tokorua nga apiha i roto i
nga mea i mate rawa. He nui nga
maara kai a te Hau Hau kua whaka-
kinoa rawatia e te pakeha—kua tahuna
atu nga kai ki te ahi, kua ahatia ranei.
Kua hoki katoa mai tenei te taha Kuini
ki te Ahikereru. Kua pakaru nga pu-
utu o nga hoia i te kau haere tonu i ro
te wai; ko ona huarahi tonu hoki tena
he kau tonu i ro awa, he piki he heke
he kino noa iho—he manu mana tena
whenua e haere i tenei takiwa i te Ho-
toke, i te huka, i te waipuke, i te aha
noa atu. Mea ake ka haere atu ano te
tauaki Waikare, ki Maungapohatu hoki,
—tera ano te huarahi ma ratou kua ki-
tea, he huarahi he atu e ki ana. Heoi,
kua mohio te Hau Hau inaianei kaore
he wahi hei oranga mo ratou. Ahakoa
kuhu ki roto ki te kino, ki runga mau-
nga ki o te weka ki o te kiore ona no-
hoanga, ki hea atu ranei, ka taea ano te
whai. Kua mohiotia e nga tangata
maori o Heretaunga te kino o tena whe-
nua, nga kainga o te iwi mohaao—ara o
te Urewera. He nui te kaha o nga
tangata ki te haere atu ki reira i roto i
te huka, i te ua, i te matao noa iho.
Mehemea he kainga nona e pai ana, e
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
mohio aua ki ona huarahi e tupu aua
hoki aua kai i reira. Ko tenei he mea
wahawaha te kai me nga mea katoa
atu.
He nui nga korero e puta mat ana i
tera tai i Patea, i Waitotara, i Whanga-
nui; otira ehara ' i te korero tikanga.
Te mahi a nga pakeha me nga maori
Kuini ireira inaianei he tahutahu haere
i nga pa i roto i nga awa i Patea, i
Whenuakura, i Waitotara, i hea atu;
puta noa ki nga kauru e tahutahu haere
aua e whakakino haere ana i nga maara
kai. Kotahi te kainga i uta atu o Wai-
totara, ko Ihauroa te ingoa, i taea e te
pakeha—e ki ana kotahi rau e waru te
kau ma rima nga whare i kitea ki reira.
He kainga nohoanga ia no Titokowaru
i muri mai i toua matenga i Nukumaru.
Tae rawa atu nga pakeha kua riro nga
tangata. Tokowha o te Hau Hau i
puhia e Ngatiporou i roto i te awa i
Patea—ko te nuinga, e wha te kau, i
oma ki ro ngahere. Kua taea hoki te
Ngutu-o-te-Manu—kaore he tangata i
kitea ki reira. E korerotia aua ko
Titokowaru kei te kauru o Waitara.
Ki te mea he pono tena korero kei
Taranaki pea ia apopo ake nei. Ka
mutu nga korero o te riri e rongoua aua
e matou inaianei.
TE PANUI A TE KINGI.
E KI ana mo te pai anake nga korero o
te hui a te Kingi i Hangatiki kua hori
nei. He nui nga tangata i tae ki taua
hui, kotahi mano e whitu rau e korero-
tia aua. I rite tonu ta ratou korero
kia mau tonu te pai ki Waikato, kia
mutu te riri. Ko te panui tenei a te
Kingi i panuitia e Wiremu Hunia i
taua hui: —
He Niu ka torona ki nga iwi katoa.
1. —Ko te po, tu a te tangata i te whenua me
mutu.
2. —Ko te patu & te tangata ki te tangata,
kati.
3. —Ko te maui ki te maui, ko te katau ki te
katou.
Na TAWHIAO i mea.
Hangatiki, waihi o te Kuiti.
Aperira 26, 1869.
Ko Tamihana te Rauparaha tetahi
i tae ki taua hui. E korerotia ana e
mea ana a Tawhiao ratou ko Rewi ko
Tamati Ngapora kia haere mai ki Nga-
ruawahia kia kite i te tama a te Kuini.
Tera ranei e tae atu te Pirinihi ki reira,
kaore ranei—waiho, ma tatou e whaka-
rongo marire.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA
HOA TUHl MAI.
Nepia, Mei 17, 1869.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
E hoa, kua kite matou i tetahi korero i
roto i te nupepa pakeha i tae ake ki te
Wairoa. E ki ana na Teoti Wakana i ora
ai te pa a Hiruharama i Mohaka. He ko-
rero he taua korero. No matou ano tera
pa — ko a matou wahine me a matou
tamariki hoki i roto e noho ana, na
reira matou i whakamomori tonu atu tae
tonu atu ki roto ki te pa. Ehara i te tono
na Teoti Wakana i haere atu ai matou ki
roto. Ko taua pakeha, a Teoti Wakana, i
oma tonu atu ratou ko nga maori o te Wai-
roa—engari ko Kapene Tuha Moni (Cap-
tain Withers) i muri e haere atu ana e
whai ana i te nuinga kua oma. Ko te 20 i
tomo ki ro pa no Ngatipahauwera.
Tetahi, kaore i tae atu taua pakeha ki
te matenga o nga Hau Hau tokowhitu i
Waikaremoana, ara i te Kiwi, e ki nei tera
i reira ano ia—kaore, na matou ano na
Ngatipahauwera, na Ngatimihi, na Ngati-
iwikatea, na Ngatipuku. Ka mutu.
Na TOHA.
[Ko nga reta whakahe ki te tangata, ki
nga korero ranei a te tangata, e tuhia ana
mai ki te Waka Maori, kei te tangata
anake nana i tuhi mai tana whakaaro.
Kaore hoki he tikanga i te Kai-tuhi o te
nupepa mo nga korero o roto o aua tu
reta. ] \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
HE RETA
Enei na Ngatiporou ki a te Pirinihi.
Tuparoa, Apereira 9, 1869.
KI A TE PIRINIHI ARAPETA, TE TIUKA o
ERINIPARA.
E hoa, tena koe i te mata o tou whaea.
Me te mea tonu ko te rerenga ake o te Rai
te rua tou putanga mai i te aroaro o tou
matua—tou taenga mai ki uta nei kia kite
i a matou i nga iwi e rua e noho nei ki tenei
motu, e whakatamarikitia nei ki tou matua.
Haere mai e hoa! Haere mai ki uta !
Kua pai nei te Atua kia pai tou taenga mai
kia kite i a matou. Tera ano hoki e pai te
Atua kia tae pai atu koe ki tou matua.
Na RAPATA WAHAWAHA,
me te iwi katoa o Ngatiporou.
Te Hatepe, Waiapu,
Apereira 13, 1869.
Ki A TE PIRINIHA ARAPETA, TE TIUKA o
ERINIPARA.
Tenakoe, nga kanohi o tou matua o te Kuini.
Haere mai e hoe kia kite koe i Niu Tirani e
taipuatia nei e nga kino weriweri rawa atu.
I tou haerenga tuatahi mai i pa he aitua ki
tou tinana; a na te pai o to tatou Matua i
to Rangi ka hoki ora mai nei koe ki te
whakatutuki i tou haere mai kia kite i ou
iwi erua e noho nei i tenei moutere paku.
Tae rawa mai nei koe ka pa ano te pouri
ki tou ngakau mo te tohe tonu o nera tama-
O O
riki maori ki te mahi i te kino. Kua tae
noa mai nga Ture pai a tou matua a Wiki-
toria te Kuini; kua tonoa mai ano hoki o ia
nga kai kauwhau o te Rongo Pai. A, na
te maramatanga o te Rongo Pai i whai toe-
nga ai etahi o nga iwi maori e pupuri pono
nei i nga Ture o te Kuini.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
Haere mai kia kite i a matou. Ahakoa
ekore tou kanohi e tino kitea atu e matou
ko te kite ra tenei ka tae mai koe ki Niu
Tirani. Hei kona ra e hoa, ma te Atua
tahi tatou e tiaki. Kia ora koe i to te
Atua atawhai. Kia ora ano hoki te Kuini.
Na matou na ou tamariki.
Na Rev. Mom TUREI,
Na MOKENA KOHERE,
Na. IHARAIRA HOKAMAU,
Na te iwi katoa o NGATIPOROU.
HE MAORI HAERE WHENUA.
Ko Tamati Waka (he tama na Tamati
Waka kaumatua o Pei-o-Whairangi) tenei
kua tae mai ki Akarana—i hoki mai i
Uropi, i hea noa atu. No te tau 1845 i
rere atu ai i Hokianga, a kua rua te kau
ma wha enei ona tau e haereere ana i te ao
katoa. Kua kite katoa ia nga tino taone
unga kaipuke o Uropi, o Ehia, o Awherika,
o Amerika. He mea ano e haere ora ana
i te moni, he mea ano e haere mate ana i te
kore moni. He mahi heramana tana mahi
i runga i nga kaipuke i tae ai ki nga kai-
nga i haere ai ia. I tona haerenga atu i
Nui Tirani nei i te tau 1845 te kainga tua-
tahi i u ai ko Hopata Taone—he kainga
no te Kuini i tenei pito o te ao. Kaore i
roa e noho ana i reira ka rere ia ki Inga-
rani. Ka hia ranei ona marama i
reira ka haere ano i ona haere ki te
matakitaki whenua. Kotahi marire te
kainga e whakapanga nuitia ana e
ia ko Aerana, he moutere takoto tata
tonu ki Ingarani, na te Kuini ano. He
nui ona korero ki te manaaki a nga pakeha o
reira ki a ia. Totahi ia ka moe i te wahine
pakeha i taua whenua—na te aha ra i kore
ai. Mehemea i moe kua kore pea e hoki
mai ki konei ki te kainga o ana matua, te
whenua o tona whanautanga. Ko tetahi o
ana mahi he patu weera; i muri mai nei e
rima ona tau e mahi ana i runga i tetahi o
nga kaipuke manuwao o te Kuini i tera
whenua raki i te ra, ara i te Weta Inia—ko
te putake mai taua whenua o te huka e
kainga nei e tatou. Ko te " Kuini" ano te
ingoa o taua manuwao i noho ai ia. I muri
mai i runga i nga kaipuke noa e mahi ana, a
tae ana ki Haina (te whenua e tupu mai nei
te Ti), me te Ita Inia he whenua ra ano, me
Ruhia, te whenua i riria i mua e Wiwi raua
ko Ingarani. Heoi, kua kite tena tangata i
te nuinga o te pakeha me tona mana me ana
mahi tini noaiho. Mana e korero ki tona
iwi ana mea i kite ai. Ki te kitea e ia tenei
nupepa e pai ana kia tuhi mai ia ki Nepia
nei etahi korero o ana haerenga kia taia atu
ki te Waka Maori hei korero ma nga iwi o
te motu nei.
HE MUKA. —E korerotia ana mea ake
hangaia e te pakeha he mira haro muka i te
taha ki Waikouaiti i o Ngaitahu—tera hoki
etahi wahi o te motu e mea ana kia hangaia
ano he mira pera. He wai mana e huri, me
te mira paraoa nei ano. Kua oti etahi
muka te haro i tenei takiwa i runga i te
ritenga o te mahi o taua mira. E ki ana
nga tangata kua kite ka nui rawa atu te pai
o taua muka—rite tonu ki te muka i haroa
a maoritia. Te kau tana muka e oti i te
rangi kotahi te haro. He moni i roto i nga
mea katoa ki te ata mahia e te tangata
whai whakaaro—he taonga anake ki au ki
te pakeha nei. He kimi tonu ana te nga-
kau o te pakeha ki nga ritenga hei oranga
mo te tangata, hei kakenga mo te iwi.
Ekore e makaia te mea paku te mea rahi.
Nga iwi kuri e hurihia ana hei whakamomona
i te whenua; te kiri o te kau, o te hipi, o te
poaka, mahia ana e te pakeha hei hanga puutu,
tera, paraire, me te mano atu o nga mea
pera; nga uaua o te kau, o te hoiho, he
hanga ano; nga taringa pihi hei kakau
naihi hei aha noa atu—kaore he wahi o te
tinana katoa e makaia ana; nga pakaru ka-
rukaru hangaia ana hei pukapuka; nga ko-
hatu kara hangaia ana hei karaihi; te one-
one o te whenua nei hangaia aua hei pure-
eti, hei ipu, hei aha noa atu; te mamaoa o
te wai koropupu waiho ana hei pana i te
kaipuke tima i te moana—i te kaata hoki
i uta; te uira o te rangi hei kawe korero
mana i runga i te waea; nga otaota katoa o
te whenua o te wai he hanga anake na te
pakeha, he mokai anake nana. Ekore ra-
wa e taea te korero i te mano o nga mahi
a te pakeha, me tana kite hoki i te moni
hei oranga mana.
Kia mohio koutou ki tenei—i rangatira
te tangata i rangatira ki nga mahi maori; i
whai maoa te iwi i whai mana ki nga mahi
maori. Ina te kore he riri, he tutu, he ko-
huru, tona mutunga iho o ena mea he mate.
HE POAKA MOMONA. —Kaore ano kia ki-
tea he poaka i te ao katoa e rite ana ki te-
tahi poaka kei Ingarani inaianei—he tino
taniwha rawa taua poaka. Te roa atu i te
ihu tae ki te pito o te whiore e iwa putu e
ono inihi; te nui o te kaki e rima putu te
porotakatanga; te teitei e wha putu. I
hokona e te tangata nana i te kuaotanga,
te kau ma whitu herengi me te hikipene i
utua ai. Kua rua te kau ma rua tonu nga
marama o taua poaka. Tena te nui apopo
ake nei.
HE PANUITANGA.
TENEI kia rongo mai koutou nga tangata
maori e haereere mai ana ki te Taone
ki Nepia. Ko taku whare he whare kai
maua ma te tangata haere. Ko te tunga o
taua whare aku nei kei te rarangi e tu ana i
te whare puiha nei i ko atu o te Toa o te
Hutana, i ko mai hoki o te Peke moni—-na
te mea i tetahi taha o te rori. Ekore e
ngaro i nga kai i roto i te matapihi. Ki
te hemo kai te tangata me haere mai ki te
hoko kai mana.
Na TIU.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
TENEI TE TAONGA!
TENEI te taonga kei au e tu ana, ara
ko aku tera hoiho, ko aku paraire,
ko te tini noa atu o nga hanga mo te
hoiho, mo te kaata. He mea kawe
hou mai no Ingarani, naku ano i kara-
nga atu kia tuia mai mo toku whare
hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga.
E tuia ana nga tera, me nga mea ka-
toa o te hoiho i tenei whare.
Na HOURA.
PANUITANGA.
HE mea naku kia rongo nga tangata
o Heretaunga kua whakaturia au
e te Kawana hei tangata Ruri whenua
i runga i te ritenga o te Kooti Whaka-
wa Whenua Maori. Tetahi hei tangata
Kai Whakamaori au mo taua Kooti.
Naku na
TEOTI WAKANA.
HE PANUITANGA.
HE mea tenei kia rongo mai koutou nga tangata maori o Heretaunga nei ko nga Karauna
Karaati enei kua taia ki raro iho nei mo a koutou whenua i mahia i roto i te Kooti Wha-
kawa Whenua Maori—tenei kai Nepia nei e takoto ana. Me haere mai koutou ki a te
Karini ka homai ki a ia nga moni kua whakaritea e te Kooti mo ia Karaati mo ia Ka-
raati—hei reira ka hoatu e ia a koutou Karaati.
Te ingoa o te whenua. Nga tangata nana.
Kakiraawa Paramene One One me etahi atu
Te Awa-a-te-Atua Karaitiana Takamoana me etahi atu
Mangateretere West, ki te taha Kau-
auru Paora Torotoro and others
Rangaika, Kidnapper, Matau o Maui Karauria Tama i Whakakitea te rangi
Te Pahau and islands, me nga moutere Paora Torotoro me etahi atu
Pakowhai, near Blackhead, i te taha ki
Porangahau Paora Ropiha me etahi atu
Petane Paora Torotoro me etahi atu
Hohinurakau Enoka te Rua me etahi atu
Tawera Block Hiraka te Aroatua me etahi atu
Rowhitu Paraone Haki Haki me etahi atu
Kiamotumotu North, ki te taha Wha-
karua Hori Nia Nia me etahi atu
Rangatira Mata Wiremu te Rangituroa
Hikutoto South, ki te taha tonga Hone te Wharemako
Ohika Karewa Karaitiana Takamoana me etahi atu
Ngatarawa, No. 4 Karaitiana Takamoana
Ngatarawa, No. 1 Noa Huke me etahi atu
Ngatarawa, No. 2 Wiremu te Ota
Ngatarawa, No. 3 Renata Kawepo me etahi atu
Ngatarawa, No. 5 Harawira Takuao me etahi atu
Kaimotumotu South, ki te taha tonga Hemi Ngarangiengana me etahi atu
Whataarakai Te Hapuku me etahi atu
Te Wharau Enoka te Rua me etahi atu
Kahumoko Paramena Oneone
Otamauri Renata Kawepo me etahi atu
Pakowhai Karaitiana Takamoana
Wangawehi, No. 1 Te Otene Tangihaere me etahi atu
Mangatoro Ihakara Whaitiri me etahi atu
Nukutaurua Raniera Taraire me etahi atu
Kaitoki Ihaia Waewae me etahi atu
Otawhao Hohepa Paewai and others
Oringiwaiaruhe Te Herawanui Kaimokopuna
Peka Peka, No. 1 Te Retui Tahupa me etahi atu
Peka Peka, No. 2 Paurini Te Whiti me etahi atu
Te Koutu Pitihera Kopu me etahi atu
Awatere Karauria te Iwiroria me etahi atu
Raukawa West, ki te taha Hauauru Karaitiana Takamoana me etahi atu
Pukehau Paurini te Whiti me etahi atu
Raukawa East, ki te taha rawhiti Te Hapuku me etahi atu
Wharerangi Paora Torotoro me etahi atu
Mangangarara Atareta Taupe me etahi atu
Waikahu Waka Kawatini me etahi atu
Ngawhakatatara Hoera Pareihe me etahi atu
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
PANUITANGA.
KUA HAERE KE atu i te Karamu
e rua nga hoiho to Kaata—he
pango tetahi, he pakaka pouri nei te-
tahi. Ko te parani i te pakihiwi he
penei A 1. Tetahi he kuao pakaka, ko
te parani i te pakihiwi he penei F. E
maharatia ana ko enei hoiho kei runga
i nga hiwi i waenganui o nga motu ra-
kau i te Wakapirau i Rakau wa.
Ko te tangata maua e mau mai enei
hoiho ki a te Kati i toku kainga i te
Karamu ka utua ki nga pauna moni e
rima.
Na TANA.
TENEI TE HOKO NGAWARI
KEI TE TOA O TE
HUTANA RAUA KO TE EAWINI.
KUA kite koutou i to maua whare
nui i Nepia kua tomo tonu nei i
te hanga. Ekore e taea te tatau i nga
hanga katoa o to maua whare. Kua
kite ra hoki koutou kore rawa tetahi
mea e ngaro ana—te mea rahi, te mea
paku, te kakahu, te kai, te aha noa
atu. E utaina tonutia mai aua i Inga-
rani o maua hanga i runga i nga kai-
puke katoa o rawahi e u mai aua ki
Nepia. Kua puta te rongo ki nga
pakeha katoa, o Heretaunga ki te pai o
nga hanga o tenei whare—ko ta ratou
whare hoki ia e mui mai nei ratou ki
te hoko.
Ko nga kahu tane e tuia aua i tenei
whare. Ko te tangata e hiahia aua kia
ata tau ki tona tinana he kahu moua
me haere mai ia ki a maua.
Haere mai whakamatauria,
Na te HUTANA raua ko te
EAWINI.
Nepia, Akuhata 29, 1866.
WHAKARONGO MAI.
TENEI au to koutou hoa tawhito te
noho nei maua ko WIREMU kei te
WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu
maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia
ana e te tangata maori; —ara, he huka,
he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me
te mano kai atu.
Ko nga kahu; —he koti, he paraikete,
he tarau, me nga kakahu tane katou,
me nga kakahu wahine katoa.
E tangohia ana hoki e maua nga kai
e whakatupuria ana e nga maori; ara,
he kaanga, he witi, he taewa, he aha
noa atu.
Haere mai ki te tangata tawhito.
Na WIREMU raua ko KENERE.
Nepia, Pepuere 26, 1867.
E NGATIKAHUNGUNU ! TI-
TIRO MAI!
TENEI nga keihi hanga kei au, he
1 mea tae hou mai. Ko te tangata
e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga
pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore
he mea i kore i toku whare, kua kite ra
ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou-
tou ki te -whakatauki na; —" Haere
mai e whai i te waewae o Uenuku kia
kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e
rite ana au ki a Uenuku o te Rangi.
Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku
whare. E taea ranei te tatau i te kiri-
kiri o tatahi ? Ko te rite hoki ia
Engari me haere mai kia kite.
Me haere mai me "te whakapuru ki tahi
ringa, me te patu kitahi ringa"
Na TATANA.
He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki
Pei Herara, ki Nepia i te Taitei i nga rua wiki katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.