TE

WAKA MAORI"
                              O     AHURIRI.
     «KO  TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
No. 2.]         NEPIA,  TAITEI. MAEHE   19. 1868.        [VoL. V.
TENEI  kua taia i tetahi wahi o tenei
nupepa  nei te pukapuka tono a te
Kawana ki a te Kupa, Kai-whakawa
pakeha  nei, kia whakahaerea e ia
 nga ritenga o te whiriwhiringa ta-
 ngata maori hei tangata tapoko ki
 roto ki te Runanga Nui o Niu Ti-
 rani mo te taha o te motu whaka te
 Kawhiti nei. Ko Nepia te kainga,
 ko te 15 o nga ra o Aperira te ra,
 kua karangatia hei whakahuatanga i
 te tangata e pai ai nga iwi maori hei
 reo mo ratou ki roto ki te Runanga
                                                            
 mo te takiwa ki te Kawhiti.
   Ka tae ki taua ra me hui ki te
 kainga hei whakahuatanga nga ta-
 ngata e hiahia ana ki te whakahua
 i ta ratou e pai ai hei tangata ki te
 Runanga mo te takiwa katoa. Ka-
 tahi ka whakahuatia e tena hunga
 ta ratou e pai ai, e tena hunga ta ra-
 tou e pai ai. Kia kotahi tonu te ta-
 ngata o ia hunga o ia hunga mana e
 karanga te ingoa o te tangata e hia-
 hiatia ana e ratou, kia kotahi hoki te
 tangata e tu ki runga hei tuara mo
 tana karanga. Ko aua kai karanga
 me whiwhi i tetahi pukapuka e te
 Kai-whakahaere  o te pootitanga te
 homai hei tohu mo to raua marama
  ki te pooti, kia ahei ai hoki raua te
 karanga—ki  te kore raua e whiwhi
  ki te pukapuka pera ekore hoki raua
  e tukuna ki te karanga. Na, ki te
  mea  ka kotahi tonu te tangata e
  whakahuatia ana e te hui hei tanga-
  ta mo te Runanga, heoi katahi ka
  kiia e te Kai-whakahaere o te pooti-
  tanga kua tu taua tangata—a, ka tu
  tonu ia, ka mutu hoki. Otira ki te
  mea  ka  tokorua ka tokotoru, ka
  tokomaha atu ranei, nga tangata e
  whakahuatia ana e te hui, penei ma
  te Kai-whakahaere o te pootitanga e
  karanga kia hapainga e te hui o ra-
  tou ringa  mo  tenei tangata mo
  tenei tangata o  nga  mea   kua
                       
  whakahuatia  e ratou; a, ka kitea
   e ia  te  mea   o  ratou   i hira
  ake i etahi te maha o nga ringa kua
hapainga mona ka kiia e ia kua tu
taua tangata—ara   ia, ki te kore e
puta wawe  he kupu a te hui kia
pootitia mariretia.  Engari,  ki te
mea ka tonoa kia tu marire he poo-
titanga, ma te Kai-whakahaere  e
karanga  i reira tonu ano te ra e tu
ai te pootitanga i nga kainga o te
Takiwa Pooti e whakaritea ana mo
te pera—hei te 9 o nga haora  o te
ata o taua ra ka timata ai te pooti-
tanga, hei te 4 o nga haora o te ahi-
              
ahi mutu  ai. Ki  te mea ka tonoa
 kia pooti marire ma nga Kai-whaka-
 haere o nga kainga  e pooti ana e
 tukutukua he pukapuka  pooti ki
 nga tangata maori katoa e marama
 ana ki te pooti—ara, ko nga tanga-
 ta kua tae ona tau ki te rua te kau
 ma tahi.  A te ra e pooti ai me to-
 mo a takitahi nga tangata pooti ki
 roto ki te whare o te pootitanga, me
 hoatu tenei tangata i tana pukapuka
 pooti, tenei tangata i tana pukapuka
 pooti, ki te Kai-whakahaere o  te
 pootitanga.  Ko  reira pataia atu ai
 tona ingoa, me tana tangata e pooti
 ai, ka tuhia iho ki taua pukapuka
 pooti kua hoatu nei e ia. A, ko te
 tangata i pahika ake te maha o nga
 pooti mona ka kiia kua tu hei tanga-
 ta mo te Runanga. Ko te ingoa o
                                                                             
 te tangata kua tu me tuhi ki tua o
 te pukapuka tono a te Kawana ki a
 te Kupa  (kua taia nei ki tetahi wa-
 hi o tenei nupepa), a ka whakaho-
 kia taua pukapuka ki a te Kawana
 kia tukua atu ai taua tangata ki ro-
 to ki te Runanga a te takiwa e noho
 ai ki Po Neke a muri tata ake nei.
    Na, ko nga ritenga enei e whaka-
 haerea ana nga pootitanga a te pake-
 ha i tana tukunga tangata ki te Ru-
                                            
  nanga. Ka  penei ano hoki nga ri-
                               
 tenga mo te pootitanga i nga Taki-
  wa Pooti Maori katoa o te motu nei.
    Heoi, me hoatu e matou  tetahi
  kupu hei whakaatu ki a koutou i te
  tikanga o tenei mahi o te whiriwhi-
  ringa tangata mo roto i te Runanga.

              TE WAKA MAORI  O AHURIRI.

Ko te tino mea hei kimihanga ko te-

tahi tangata kaore e whakaaro ana

ki te painga mona anake, engari mo

te katoa; he tangata i kore e riro pu

tona whakaaro ki te rangatiratanga

mona ake ano, me tona kakenga ki

runga ake i etahi tangata. Ehara i

te mea hei whakakite kau i tona ti-

nana i tonoa ai ki te Runanga; me

tona  nui kia kitea — kaore. He

rapu whakaaro  i tonoa ai ia ki reira:

he mea hoki kia waiho ona whakaaro

hei tiki i te pai mo nga tangata nana

ia i tono. Ekore  hoki ia e pai kia

mangere  i runga i tenei. Engari

me  kaha ia ki te whai whakaaro ma-

 na i runga i tana tirohanga ki nga

 mate, ki nga he, ki nga hiahia, o nga

 tangata katoa nana ia i tono ki te

 Runanga; ehara i o tona iwi ake,

 tona kainga ake ranei—engari o te

 katoa o nga tangata e noho ana i to-

 na Takiwa  Pooti, i te motu katoa

 ano hoki. Kia tapu rawa ki a ia te

 oranga me te whakawatanga o te

 katoa, koi takahia noatia e ia. He

 mea tika kia haere ia ki nga kainga

                                                                       

 katoa o tona Takiwa ui haere ai ki?

 matau ia ki nga whakaaro o nga

 hapu, kia kite hoki ia i nga tikanga

 hei painga mo  ratou. Otira no te

 mea  e kuare ana te nuinga o nga

 iwi maori i tenei takiwa ki te ara e

 puta mai ai he pai ki a ratou me riro

 mana  ano te rapunga, te whakaaro

 me  te matauranga, mo ratou. E-

 ngari me waiho tona rapunga i runga

  i te ara o to te katoa tona whakaaro,

  tona hiahia; ara ia, ki te tika to te

  katoa ki tana  titiro. Me   ata  titiro

  marire ia ki nga he  katoa i roto i

  nga iwi, a kia uaua tonu ia ki te ta-

  ngo tikanga e kore ai; me whaka-

  puta nga uauatanga me nga ma-

  tauranga katoa  o  tona  ngakau

  ki te kimi  i nga tikanga  e pai

  ai te katoa, nga  tikanga e kake

  katoa ai te  Takiwa  i riro ai ko

  ia hei waha. Ara  ko te matau-

  ranga o te katoa me hui ki roto ki

  tona hinengaro. Koia ra tenei i kiia

  ai kia kimihia e nga iwi ki te tangata

  matau, ki te tangata pono, hei waha

  mo ratou. Kaua  e waiho i runga i

   te rangatiratanga o ana tupuna te

   whakaaro e tangohia ai ia—ko  te

   whakamaoritanga hoki o tena i kiia

   ai he  rangatira  ratou he  toko-

   maha  no nga  tangata kua mate

   i a  ratou  i runga  i  nga  rite-

   nga o mua, he tokomaha hoki kua

   hereherea hei taurereka; engari na

   tona matauranga ake, na tona piri

   ki  te tika ki  te pono. Ki  te

kitea enei painga i roto i tetahi ra-

ngatira he tika kia tangohia ko ia hei

tangata mo te Runanga. Otira ko

te tino tikanga tenei, ekore e tango-

hia te tangata mo tona rangatirata-

nga anake ano, engari mo tona ma-

   

tauranga me tona tika—ahakoa  ra-

ngatira, ahakoa tangata noa iho. Kia

mohio  koutou ki te tangata kai wai-

 piro, kaua rawa tera tu tangata e

 tangohia—koi kawea e te ahuareka-

       

 tanga i roto i nga pakeha, kai i tana

 kai—katahi ka waiho hei tohu kua-

 retanga mo te hunga nana ia i tuku

 atu. He  mea pai kia karangatia he

 hui i tetahi ra i mua mai o te pooti-

 tanga hei whakarite tangata mo te

 haere ki te Runanga, kia tae rawa

 atu ki te pootitanga kua rite te wha-

 kaaro ki runga ki te tangata kotahi.

 Penei, ko te whakahuakanga anake

 o tona ingoa kua  tu ia—te mate

 pooti, te aha. Ka pono ki te pera

 me haere mai he tangata o era atu

 kainga o te Takiwa—tena kainga ko

 tona tangata, tena kainga ko tona

 tangata—hei waha mo  to ratou nui-

 nga ki te hui.

   Heoi. Tena e titiro ngakau nui

 matou ki te whiriwhiringa tangata a

 te Rawhiti apopo ake nei; a he pai

 kia  rite akuanei he tangata e uru

 tahi ratou ko nga rangatira pakeha o

 te Runanga ki te whakaputa i te

 marietanga me te whairawatanga o

  te motu katoa, ki te hapai hold i nga

  Ture o te Kuini kia mana—no te

 mea  kua  whakaturia aua Ture i

  runga i te ki a te Atua, te ki na; —

  " Kia aroha koutou tetahi ki tetahi. "





         PANUITANGA.

  Tari o te Kooti Whakawa Whenua Maori.

             Akarana, Pepuere 26, 1867 

   HE Panuitanga tenei kia mohiotia ai, kei te

   nohoanga o tenei Kooti ki te Wairoa, Ahu-

   riri, a te 4 o nga ra o Mei, 1868, te rapua

   ai te tangata e tika hei riwhi mo Pitihera

   Kopu, kua mate nei, i runga i te Karauna

   Karaati o Moeangiangi, Te Wairoa, i te

   Porowini o Ahuriri.

                       NA TIKI,

                       Tino Kai tuhituhi.





     I te Wenerei te 18 o nga ra ka tae ma

   ki Nepia e toru nga kaata merengi a Tare

   ha, he mea tapae noa nana ma nga pakeha

   o  te taone. I te haeretanga mai i te 

   ka makamakaia aua merengi ma tena pake

   ha ma tena pakeha. Te taenga mai ki 

   taone ahuareka ana nga tamariki ki te 

    i te merengi.

              TE  WAKA  MAORI O  AHURIRI.

       MATE URUTA.



HE mea tango mai nga korero i raro nei i

roto i te " Kahiti Maori" kia kite nga, ta-

ngata i te mahinga mo tena mate mo te mi-

tara.

Ko  nga tikanga mo te rongoa i te tangata e

pangia ana e te Mitara (measles), e era atu

mate uruta ranei: —

   1. Tenei mate te Mitara (measles) he

mate  e pa atu ana i tetahi tangata ki tetahi:

 a i te mea e pangia ana e tenei mate engari

 kaua e haereere nga tangata kua pangia ki

 nga kainga o te hunga e ora ana, kaua hoki

 te hunga kahore ano i pangia e haere ki te

 kainga o nga tangata e mate ana.

   2. I te mea e pangia ana tetahi tangata e

 tenei mate, he tangata kahore ano i pangia

 i mua atu; ka pa he mamae ki nga wahi

 katoa o te tinana ki te upoko hoki, ka heke

 te wai o nga kanohi me te ihu, ka paepae-

 ruaki, ka ngoikore—ko te ahua tena o te

 paanga o tenei mate.

    3. Ka pangia te tangata e taua mate nei, I

 me whakarere e ia nga mea katoa ma reira

 mate nui ai te tinana, ara, penei me te noho

 puku, te haere ki tetahi wahi mamao, te

 ngenge noa iho. Engari me mau ia i te ka-

 kahu mahana kei rongo ia i te anu, me kai

 i nga kai rewa, ara i te wai pihi (beef tea),

 i te hupa hipi (mutton broth), i te hupa

  ranei he mea hanga ki te (extract of meat),

 he mea hoko tenei kai i nga whare rongoa, me

  kai tonu te turoro i tetahi o aua kai nei, kia

  iti kia hono tonu ia te kai, kia pahemo te

  rua te toru ranei o nga haora ka kai ano kei

  pau noa ai tona kaha i te kawenga a te mate,

  kia whai kaha tonu ai ia i te roanga o te

  mate. I te mea e penei ana te ahua o te

  mate a te turoro, ekore e taea e te puku o

  te tangata te whakape te kai Maori i te mea

  e kuha ana taua mate nei, heoti ano nga kai

  Maori e taea te whakape, he taro, he paraoa

  kanga ranei e hokona nei i nga toa hoko

  kai.

    4. Mehemea e mahia wawetia ana nga

  ritenga kua oti nei te tohutohu ki te 3 o

  nga  rarangi ekore pea e roa te ngoikoreta-

  nga o te turoro i muri iho, Otira ki te mea

   e nui ana te ngoikore me inu hoki te turoro

   i te waina, kia toru kia wha ranei nga inu-

  manga i te ra; me whangai ano hoki te

   turoro ki te wai piwhi (beef tea), me era

   atu o nga kai kua oti nei te tohutohu.

     5. Ehara ia i te mea kia whangainga te

   nuinga o nga turoro e pangia ana e tenei

   mate ki te rongoa, otira tenei ano tetahi

   rongoa "Dilute Muriatic. Acid" kia 20 nga

   matorutanga me whakananu ki te wai ka

   inu ai, kia toru kia wha ranei nga penei-

   tanga i te ra kotahi, he rongoa pai tenei hei

   whakamataotao i te turoro, ma tenei rongoa

   hoki pai ai te ahua o nga tikanga o roto o

   te manawa, iti haere ai hoki te pa o te mate

   ki te korokoro, mehemea ka kino te ahua o

   nga putanga o roto o te manawa, ka rere

   tonu  ano he wai, me whangai  ki tetahi

   rongoa he Laudanum (Tine. Opii) te ingoa

kia 15 nga maturutanga i te kainga kotahi,

me kotahi tonu te kainga me tera rongoa,

ara me whakananu—Mehemea  kei te koro-

koro te mate kia rima nga maturutanga o

te Laudanum. Ki te mea hahore he rata

 kia tirotiro i te turoro, kati nga rongoa ko

 enei anake.

   6. Me ka pai haere te ahua o te turoro,

 ka timata haere hoki ia ki te whakamatau-

 tau i nga kai Maori; otira ki te mea ekore

 e hohoro te hoki mai o tona kaha ki a ia me

 whakananu he rongoa ke ki roto ki taua

 rongoa, ara, he Quinine kia toru kia wha

 ranei grains.

   7. Ko nga rongoa enei mo nga mea kua

 kaumatuatia. Mo  te tamariki, mehemea

 kahore ano i taka noa te tau kia 3 nga

 maturutanga o te Dilute Muriatic acid, me

 te Laudanum kia kotahi te maturutanga me

                                                                                                   O

 whakananu ki te wai me te huka kia reka

 ai, mehemea e huhua ana, e rere ana ano he

 wai te koraha. Na mehemea  e ngoikore

 ana te ahua o te tamaiti me whangai ki te

 waina  kia itiiti kia hawhe karaihe, e pau i

 te ra me te po, me whakarahi ake nga kai-

 nga o aua rongoa nei, mehemea he tamariki

 nunui nga mea e mate ana, he mea nui kia

  nui ake te rongoa.





 WIKITORIA I TE ATAWHAI o TE ATUA KUINI

    o TE RANGATIRATANGA o KEREITI PIRI-

    TAWA ME AIARA. NA ME NGA MOTU o NUI

    TIRENI.



    Ki a GEORGE SISSON COOPER, ESQ., kai

  whakahaere o te pooti mo te Takiwa Pooti

  Maori whaka te Rawhiti.

  TENA RA KOE, —

     No te mea e tau ana kia whakaturia tetahi

  tangata hei tangata mo te Runanga Nui o

  Niu Tireni: Na rapea ko ta maua kupu

  atu tenei ki a koe kia whakahaerea e koe

   nga ritenga o te Pooti kia whakaturia ai e

  nga Kai-pooti, e marama ana ki te pera, i

  runga i nga ritenga mo te pera kua oti nei

   te whakatakoto o te Ture, me nga tikanga e

   tau ana ki reira, tetahi tangata hei reo ki

   roto ki te Runanga Nui o Niu Tireni mo te

"  Takiwa Pooti Maori Whaka te Rawhiti.

     Na maua ano hoki tenei kupu atu ki a

   koe kia -whakaritea e koe hei Ahuriri, a te

   tekau ma rima o nga ra o Aperira, te Wha-

   kahuanga o te ingoa o te tangata kia tu mo

   konei, a ko te pootitanga, ki te meingatia

   kia pera, me tu ki nga wahi e whakaritea

   ana mo te pera a te ono o nga ra o Mei.

   Na  ko ta maua pukapuka nei, ara ko te

   pukapuka  tono kia pooti, me whaka hoki

   mai e koe kia maua me te ingoa o te ta-

   ngata kua tu mau tonu  e tuhi ki reira, a

        o

   mua mai o te rua tekau ma waru o nga ra o

   Mei, i te tau kotahi mano e waru rau e ono

   tekau ma waru.

     Hei tohu mo konei kua oti te whaka-

        piri te Hiri Nui o te Koroni o Niu Ti-

        reni, i runga i te kupu a Ta HORI

        POKIHINI POWENE, Kawana, Tino

                TE WAKA   MAORI O AHURIRI.

     Rangatira o Niu Tireni, i Poneke, te

     toru o nga ra o Maehe, kotahi mano e

     waru rau e ono tekau ma waru.

                G. F. BOWEN,

                         Kawana.



   E korerotia ana kotahi te riri i muri nei

i Opotiki—ehara  i te riri nui. Kotahi o te

Hau Hau  i mate, kotahi o te Arawa.





TENEI!  TENEI!! TENEI!!!

TENEI  te take o te tohungatanga kei a

 maua!   Ko te tangata e hiahia ana

kia hangaia  paitia tona tera me anga

mai ki a maua. Ka  tukua mai e te

tangata tana tera pakaru, tana aha ranei,

kia tuia e maua ekore e taro ka oti, to-

na otinga me te mea hou tonu te kaha.

  Tenei kei a maua nga Tera hei hoko,

nga Paraire, nga Kipa, nga Wipu, nga

aha atu. Ko  to maua whare kei te taha

o te Peeke o Niu Tirani i Nepia nei.

    Haere mai whakamatauria.

      Na KAHIKOROWI raua ko POIHI.



HAERE  MAI Ki TE KAI MA

          KOUTOU!



KUA     tu taku whare taka rohi kei

     pahaki tata mai o te Peeke o Niu

Tirani i Nepia. Ekore  e ngaro taua

whare  i te tangata haere—he whare

hou tonu ia, he whare teitei. He nui

nga kai e hangaia aua e au, nga rohi

nei ano, nga keeki hei kai marenatanga,

nga pana, nga kai reka noa atu.

   He  peeke witi (peeke kautahanga

 nei) etahi kei au e takoto aua mo te

 hoko.

  Haere mai koutou ki te whakamatau ki

                aku kai.

    Na ANARU PEREEKI,

                     Kai taka rohi.

   Nepia, Akuhata 29, 1867.



   PANUITANGA.

 KI NGA  RANGATIRA o NGATIKA-

             HUNGUNU.

 KO   MIRA  raua ko RINITE tenei

     kei Nepia nga lino tohunga hanga

 whare, me  te mano atu o nga mahi

 Kamura—nga   Whatitoka, nga  Mata-

 pihi, nga Keeti, nga aha nou atu. Ue

 mea uta mai na maua i Ingarangi ra ano

 nga Raka, nga Inihi, nga Titi, me nga

 mea rino katoa, mo nga whare e hanga-

 ia ana e maua—no  reira i kaha ai, he

 mea whiriwhiri mai hoki.

   Ko  te whare o Karaitiana ma i Tau-

 pata, i te rori putanga mai ki te taone

 nei, ua maua  i hanga. Ka  hiahia te

 tangata  kia hangaia  e  mauti tetahi

 whare  moua, ka kore ona moni e pai

 tonu ana maua ki te whenua hei utu.

  Ko ta maua mahi he maki hohoro, he mahi

                     pai.

   TENEI TE TAONGA!



TENEI   te taonga kei au e tu ana, ara

  ko  aku tera hoiho, ko aku paraire,

ko te tini noa atu o nga hanga mo te

hoiho, mo te kaata. He mea  kawe

hou mai no Ingarani, naku ano i kara-

nga atu kia tuia mai mo toku whare

hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga.

  E  tuia ana nga tera, me nga mea ka-

toa o te hoiho i tenei whare.

              Na HOURA.



  HE  TERA, HE PARAIREI.

TENEI  nga TERA me nga PARAI-

  REI  hou katahi ano ka tae mai i

te ringa tonu o te tangata nana i hanga.

He   mea hou katoa, ko te utu he iti

rawa. Tenei kei te

       WHARE          O   RANANA

        i a Rawhe kei Nepia,.

  Pepuere 21, 1868.



    WHAKARONGO   MAI.

TENEI  au to koutou hoa tawhito te

  noho nei maua ko WIREMU kei te

WHATAAPUKA. Kai  te hoko  tonu

 maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia

 ana e te tangata maori; —ara, he huka,

 he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me

 te mano kai atu.

   Ko nga kahu; —he, he paraikete,

 he tarau, me nga kakahu tane katou,

 me nga kakahu wahine katoa.

   E tangohia ana hoki e maua, nga kai

 e whakatupuria ana e nga maori; ara.,

 he kaanga, he witi, he taewa, he aha

 noa atu.

     Haere mui ki to tangata tawhito.

        Ka WIREMU raua ko KENERE.

   Nepia, Pepuere 26, 1867.



 E  NGATIKAHUNGUNU     ! TI-

           TIRO MAI!



 TENEI    nga keihi hanga kei au, he

     mea tae hou mai. Ko te tangata

 e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga

 pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore

 he mea i kore i toku whare, kua kite ra

 ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou-

 tou ki te whakatauki  na; —"Haere

 mai e whai i te waewae o Uenuku kia

 kai koe i te kai. " Koia hoki  tenei, e

 rite ana au ki a Uenuku  o te Rangi.

 Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku

 whare. E  taea ranei te tatau i te kiri-

 kiri o tatahi ?   Ko  te rite hoki ia.

 Engari me  haere mai kia kite.

  Me  haere nai me " te whakapuru, ki taha

        ringa, me te patu kitahi ringa. "

               Na TATANA.





  He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haake

    Pa  Herara, ki Nepia, i te Taitei i nga rua wiki

    katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.