![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 5, Number 3. 09 April 1868 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE
WAKA MAORI
O AH U RI RI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "
No. 3. ] NEPIA, TAITEI, APERIRA 9, 1868. [VOL. V.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA
TUHI MAI.
KIA rongo mai koutou nga tangata e
tango nupepa ana, ko to tau i whakaaetia
e te Kawanatanga mana e utu te mahi-
nga o te Waka Maori kua mutu i te marama
kua hori nei, i a Pepuere. Ko enei nupepa i
mahia i muri nei he mea poka noa na matou
ki te mahi, he mea whakamatau noa me i
kore e tahuri mai nga tangata ki te utu.
Engari i mua e whakaritea ana e koutou, te-
tahi wahi, ko tenei kai te kore rawa. Mehe-
mea e hiahia ana koutou ki tenei taonga me
tahuri koutou ki te kohikohi moni hei wha-
karite i te mahi, kia pera me a te pakeha aua
nupepa. Ka kore, akuanei ano kore ai to
koutou taonga. Engari mehemea e whaka-
aetia ana he moni e te Kawanatanga katahi
ka mahia tonutia—ka kore, he kore ano hoki.
Kowai hua ai e whakaae te Kawanatanga,
be takiwa rawa kore hoki tenei no te motu
katoa nei. Mehemea ka huihui a koutou
moni, he paku ta tenei he paku ta tenei, a-
kuanei rite ai te mahi.
TENEI te kohuru whakarihariha
rawa atu kua tae mai nei te rongo
ki a tatou, ara ko te tama a te Kuini
kua puhia! I puhia ki Po Hakene.
He hakari i meatia e nga pakeha
hei whakangahautanga hei whaka-
ahuarekatanga mo te taenga mai o
te Pirinihi ki roto i a ratou. Hui
atu nga pakeha ki taua hakari e wha
mano. Te wahi i huihui ai kei te-
tahi taha o te whanga tunga kaipuke
. i Po Hakene. No te mutunga o te
kai ka whakatika te Pirinihi ka
haereere raua ko tetahi pakeha ra-
ngatira (Sir William Manning), he
rangatira wahine te tokotoru o ratou
e haere tahi ana (the Countess of
Belmore). Katahi ka rere mai te-
tahi tangata i muri i te tuara o te
Pirinihi ka puhia i roto i te toko-
maha o te tangata; ka hinga te
Pirinihi ki te whenua ka karanga:
—" Kua whati taku tuara!" Katahi
ka puhia e taua kai-kohuru tana pi-
tara ki te rangatira e haere ana ki te
taha o te Pirinihi. Ka hinga taua ra-
ngatira ki te whenua, he mea kia taha
atu te mata i a ia—a tika ana te mata
i runga ake o tona tinana tu ke atu
ki te waewae o tetahi pakeha. Wha-
kamatau rawa ki te pupuhi ano ka
mau i nga pakeha te hopu. Katahi
tera ka whakatakariri te tokomaha;
ka muia te ngarara nana i pupuhi e
te tangata, e mea ana kia patua
tonutia kia mate. Te rite, me te
poaka o ro ngahere e muia ana e
kumekumea ana e te kuri puihi—he
kaha no nga pirihi ki te whakahoki
i nga pakeha i ora ai. No te kawe-
nga ki runga tima ka rere mai nga
heramana ki te patu—otira na nga
kai-tiaki i whakaora a whiti atu ki
te taone. Katahi ka kawea ki te
whare herehere, ka whakanohia nga
hoia hei tiaki i waho o te whare koi
wahia e nga pakeha kia taea ta ratou
tangata kia patua. Tena ma te
Ture e ata mahi marire. To te
Ture pai hoki tenei, ekore e wha-
kaaro ki te tangata ha rangatira he
kuare ranei — inahoki, ahakoa he
tama no te Kuini rawa tenei kua
kohurutia nei, me tuku ki te wha-
kawa mana e mahi marire—ekore e
tukuna kia patua noatia i runga i te
ngakau whakatakariri. Ko te Piri-
nihi ki hai i mate—i ora marire i
runga i te atawhai o te Atua. Ko
te mata i tu ki te taha o te iwi-
tuara kotiti ana ma te kaokao
mau rawa ki te kopu. No te-
tahi rangi i muri mai ka tangohia
O O
te mata e nga takuta; ko tenei kua
pai, meake ka ora. E korero ana
te tangata nana i pupuhi e rua te
kau ratou nga kai-kohuru—he mea
rotarota na ratou i taka ai ko ia ma-
na e pupuhi. Ekore pea tenei e
haere mai te Pirinihi ki Niu Tirani
nei—aua ano. Ekore e rupeke i
tenei nupepa te korero, engari hei
tera nupepa ka korerotia tetahi wa-
hi. No Aerana (Ireland) te nga-
rara whakahouhou nana i pupuhi—
he motu no te taha o Ingarani. He
tangata ia no tetahi hunga tutu i
reira, he hunga kohuru marire. Tai-
hoa pea e korerotia e matou to ratou
ahua.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
He nui rawa te pouri o nga pake-
ha katoa o tera motu, o tenei motu
hoki, ki tenei mahi whakahouhou
rawa—wetiweti noa iho ana. To
te tautaua hoki tona ahua. Katahi
ano te tinana o te kohuru hua kore
noaiho. He tamariki hoki taua ta-
ma a te Kuini kaore ona kino kaore
ona aha e tahuri noa ai te tangata
ki a ia. Kua huihui nga pakeha i
nga taone katoa o tera motu, o tenei
hoki, ki te whakaputa i a ratou ku-
pu aroha ki te tama o ta ratou Kui-
ni atawhai, me ta ratou whakariha-
riha ki te kuri nana i pupuhi. Ko-
tahi tenei hui nui i Nepia nei i te
po o te Wenerei, te ra tuatahi o
Aperira nei. He tokomaha nga ta-
ngata i whai korero i taua hui. Ko
ta ratou pukapuka tangi ki a te Pi-
rinihi kua oti te tuhi. Tera pea e
whakaturia e matou ki te reo maori
taua pukapuka a tetahi takiwa ake
nei kia rongo koutou. Ko tenei
kua kapi te nupepa nei, me kati te
korero.
No te otinga o te nupepa nei ka
tae mai te tima " Ahuriri, " i rere
mai i Po Neke. No reira te korero
kua ora te tama a te Kuini—kua
whakatika ki runga kua haereere.
E korerotia ana ekore e mahue tona
whakaaro haere mai ki Niu Tirani.
HE MOUTERE HOU.
E korero ana te Kapene o te Tanatanara
(Dundonald), he kaipuke rere mai i Po
Hakene, tera nga moutere hou kei enei
moana kua kitea e ia. I te marama i a
Hepetema kua hori nei ka rere mai taua
kaipuke i Po Hakene, i te 26 o nga ra o
Oketopa ka kitea e te Kapene he whenua i
te pae o te rangi e whakaputa mai ana.
Katahi ka mahara taua Kapene he kohu ia
te mea nei, no te mea kaore he whenua e
matauria ana i taua wahi o te moana. Otira
ki hai i roa e rere ana te kaipuke ra ka
marama tonu te ahua, ka kitea rawatia nga
rakau e tu ana i uta. Katahi ka whaka-
heke tonu atu te kaipuke ki reira. No te
taenga atu ka tukuna te poti ki te wai ka
hoe ki uta—te Kapene ratou ko ona hoa.
Hoe tonu te poti ra a ka tata rawa ki uta,
ka kotahi rau iari te pamamao atu, ka pa-
ngia te ara o te poti e te toka e takoto ha-
ere ana i waho mai o tatahi, puta noa i te-
tahi taha i tetahi taha. Katahi ka hoe
haere te poti i te taha ki waho o taua toka
ki te kimi putanga ki uta. Ka rima nga
maero e hoe ana ka kitea tetahi wahi e
tuwhera ana. Whakamatau rawa atu ki te
whakatapoko i te poti ki hai i puta i te pa-
paku o te wai, engari ko roto i kitea atu e
ono putu, tae ki te whitu putu, te hohonu
o te wai puta noa atu ki uta. Katahi ka
matauria i konei ki taua toka he mea kara-
poti noa i taua moutere, puta noa ki tetahi
taha ki tetahi taha. Ko tetahi wahi o taua
toka e takoto paepae atu ana puta noa atu
ki tetahi moutere. Katahi ka hoe te poti i
te taha tonu o te toka haere ai. Te taenga
atu ki tera moutere ka kitea nga rewa o
nga waka maori e rua i te taha ki roto o te
toka e tu ake ana. He penei hoki tenei
moutere me tera me te mea tuatahi —he toka
katoa a waho mai o tatahi, puta noa puta
noa. Katahi ka kimihia te putanga; ka
rua maero e hoe ana ka kitea ka tapoko
tonu te poti ki roto. Me te roto wai maori
nei te marinotanga o te wai ki roto; ka
marama tonu a raro i te whenua i te pua-
taata o te wai—purotu ana tera. Ko te
hohonu i kotahi te kau ma wha putu. Ka-
tahi ka hoe atu ki te taha o nga waka e tau
ana, kaore i rokohanga he tangata i runga.
Ko te hoenga i hoe ai ki utu; ka eke nga
tangata ki uta ka tahuri ki te pupuhi i a
ratou pu kia rongo mai nga tangata, ki te
ai he tangata i ro ngahere—pupuhi noa
kaore he tangata i puta mai. Ka kite ratou
i tetahi wahi o te ngaherehere e tuwhera
ana, ka haere ratou ma reira. Ka rima te
kau pea iari e haere ana ka puta ki tetahi
parae iti marire i roto i te ngahere—e toru
rau iari te roa kotahi rau iari te whanui o
taua wahi parae. Ka kitea i konei te kete
taewa, ko te kete be mea raranga ki te rau
kokonaiti; ko nga tangata kaore i kitea—i
oma pea i te pakunga o nga pu i te ekenga
ki uta. He nui te kokonaiti i te whenua e
pu ana, be mea horo no nga rakau. He
maha nga rakau tu ke atu i reira e tupu
ana kaore i mohiotia nga ingoa. He kawa
nga taewa i te whakamatauranga ki te kai
—he mangeo ki te arero. Katahi ka huki
mai aua pakeha ki ta ratou poti, ka utaina
ki te kokonaiti, ka tomo ka hoe ki te kai-
puke. Ko te tauihu o tetahi o nga waka i
mauria ki runga kaipuke hei whakaatu ki
nga pakeha o tona kainga hoi tohu no tona
I unga ki aua moutere. E rima ia aua mou-
tere, engari kotahi tonu i eketia e ratou.
E korerotia ana ka toru te kau maero te
roa o aua moutere me ka hui katoa. Na
aua pakeha i tapa be ingoa mo aua motu
ko te " Pukainga o Kiure, " ko Kiure
(Kewley) hoki te ingoa o te Kapene ra
nana i kite.
Heoi, kaore i tawhiti rawa atu i Niu Ti-
rani aua motu, kai te toru mano e rima rau
maero pea te roa o te moana i te taha
whaka-te-kapekape o tenei motu. Kaore
pea he tokomaha nga tangata o reira, ina-
hoki e rua tonu nga waka i kitea. Ki hai
i ata marama te korero a te Kapene—kaore
hoki i whakaatu mai me i kore he whare
i kitea e ia, he mahinga kai ranei. Aku-
anei pea he waka katahi ano ka u aua
waka no etahi moutere atu; no te mea he
maha ano nga moutere whai tangata i taua
moana. Ki te mea he tangata noho tuturu
kei aua moutere hou nei, akuanei he ta-
ngata maori nei ano ia—he waka rere mai
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
i Hawaiki pea, i hea ranei. Ko te reo o
nga motu katoa o enei moana e ahua rite
tahi ana hoki, me te ahua hoki o nga tanga-
ta, no konei i mohiotia ai kotahi ano te
putake.
Ki te rongo matou ki tetahi kaipuke ka
tae atu ki reira apopo ake nei ki te tirotiro
marire i te ahua o te whenua me nga ta-
ngata hoki me panui marire kia rongo
koutou.
Ko TE EAWINI tenei kua mate nei. No
te 26 o ngara o Maehe 1868 i mate ai, no
te 27 o nga ra i tanumia ai. He mate oho-
rere tona mate—inanoa nei e haere ora ana
i roto i a tatou. Ekore e ngaro wawe te
aroha o nga pakeha o Nepia ki taua pakeha
—he ngawari he pai hoki nona ki nga
tangata katoa nga wahine me nga taane, nga
tamariki me nga kaumatua. E wha te kau
ma ono ona tau i te matenga. "Na te
Atua i homai, na te Atua hoki i tango. "
PANUITANGA.
KUA tae mai te pukapuka a te Kawanata-
nga ki au he ki mai ekore e ahei te Kai-
Whakawa o te Kooti Whakawa Whenua
Maori ki te haere wawe mai ki Heretaunga
i te nui o te raruraru ki nga mahi i Otaki.
Ekore e rokohanga mai nga ra i karangatia
Lei tunga mo te Kooti i Nepia, i Waipawa
—i Nepia i te 3 o Aperira, i Waipawa i te
13 o Aperira. Ka tukuna atu ki tetahi
takiwa whakaturia ai.
Na te KUPA.
Nepia, Maehe 31, 1868.
PANUITANGA.
KIA rongo mai nga tangata katoa.
Ko te ra i whakaritea e te Kawana hei
whakahuatanga i te ingoa o te tangata o
tenei Takiwa Pooti ki te Rawhiti mo
te Runanga o te Kawanatanga ko te We-
nerei te 15 o nga ra o Aperira 1861. Hei
Nepia te karangatanga. Kia tokorua nga
kai hapai i te ingoa o te tangata e meatia
ana kia tu. Ekore e pai kia karangatia
nga ingoa ki tetahi atu wahi, engari ki
Nepia anake ki te Whare Whakawa—hei
te 12 o nga haora te tu ai te karangata-
nga.
Mehemea he tangata kotahi e karangatia
ana, heoi ano—kua oti. Engari ki te mea
ka karangatia he tokorua, be tokotoru ra-
nei, mo tenei takiwa katahi ka tukua ma
te pooti e whiriwhiri i te tangata e tu. Ko
te tangata e nui ake nga kai whakaae ki a
ia ka waiho ko ia te tangata. Ko te We-
nerei te 6 o nga ra o Mei te ra mo te poo-
titanga; ara, ki te kore e oti i te ra tuatahi
—te ra o te whakahuatanga.
Na te KUPA,
Kai-Whakahaere.
Kia mohio nga tangata o era wahi o te-
nei Takiwa Pooti ki te panuitanga a te
Kupa i runga ake nei. Me mahara ratou
ki te tuku wawe mai etahi tangata whai
whakaaro kia rokohanga mai te ra o te
whakahuatanga hei karanga ki ta tena kai-
nga ki ta tena kainga e pai ai—inahoki hei
Nepia anake te whakahuatanga mo tenei
Takiwa Pooti ki te taha rawhiti. Engari
ki te tukua ki te pooti mana e whiriwhiri
te tangata ko nga kainga enei kei raro nei
kua whakaritea e te Kawana hei turanga
mo te pooti ki te Takiwa Whaka-te-Ra-
whiti, ara; —
Kereitaone, Wairarapa — Te Whare
Whakawa.
Porangahau—Te Whare o Paora Ro-
piha.
Waipawa—Te Whare Whakawa.
Heretaunga, Nepia—Te Whare "Runa-
nga.
Te Wairoa—Te Whare Whakawa.
Taupo—Hinemaiai (Te Hatepe).
Turanganui.
Tuparoa.
Waiapu.
Opotiki—Te Whare Whakawa.
Maketu—Te Whare Whakawa.
Ohinemutu—Te Whare Whakawa.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA
HOA TUHl MAI.
Nepia nei ano Maehe 19, 1868.
KI A TE KAI Tuiri o TE WAKA MAORI.
E boa, tena ra ko koe. Kua tino nga-
kau nui ahau ki te whakahoa atu ki a koe
mo ou e ata tuku nei i nga korero o ia wahi
o ia wahi ki roto ki te nupepa Waka Maori
kia rongo ai nga tangata o ia wahi o ia
wahi o te motu nei. Ka nui te whaka-
moemiti o nga tangata katoa ki nga. korero
o tenei nupepa, ara o te Waka Maori. He
tauhou noku ki tenei kainga koia au te
kite ai i a koe. Ki te tae ahau ki toku
kainga ki Waima, Hokianga, e tuku tonu
mai ahau i nga korero o reira ki a koe.
Koia nei te ritenga o taku kupu ki a koe
—ka tino whakahoa au ki a koe. Heoi
ano. Na to hoa
Na HONE Moiri TAWHAI.
[E boa e Hone. Tae rawa mai tau reta
ki ahau kua riro koe. Ahakoa ra i te mea
kua waiho iho e koe i muri nei to kupu
whakamihi mai hei whakawhirinakitanga
mo te ngakau. He nui taku pai ki to kupu
e ki na koe kia tukua mai ki ahau nga ko-
rero o to kainga. E pai ana, me tuku mai
e koe nga rongo pai nga rongo kino—tukuna
katoatia mai e koe. Ko ta matou hoki tena e
pai ai kia tokomaha he tangata ki runga ki
tenei waka whakatere ai; me homai nga
korero o tena wahi o tena wahi hei utanga
mo runga. Ki hai hoki i meatia tenei nu-
pepa mo tenei tai anake, engari mo nga
wahi katoa o te motu. Ki te mea ka ma-
naakitia e koutou te nupepa nei katahi ka
tika; ki te kore, ka he apopo ake nei.
Na to hoa e noho atu nei
Na te KARINI
Kai Tuhi o te Waka Maori.
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
Nepia, Aperira 2, 1868.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
E hoa. Ki te pai koe ki taku reta mau
e whakatu ki te reo maori ka tuku atu ki
to nupepa ki te Waka Maori.
Taku ki tera e mohio nga maori o
Ahuriri ki to ratou mate i te "rongo taima"
i mua atu nei, a e kore e tango nui i te ta-
onga i muri mai. Otira kai te kore tonu e
tupato; akuanei ka taimaha ano ratou i te
hanga tango noa—inahoki nga kaata tomo
rawa i te taonga e mauria atu ana i te taone
i tena rangi i tena rangi. Te mahara nga
rangatira maori totahi ka murua nga taonga
o etahi o ratou i mua tata atu nei, totahi
hoki ka riro etahi ki te whare herehere mo
te taonga ngaro—na nga moni utu whenua
i ora ai. Ehara i te whakaaro tika ta etahi
pakeha e kitea ana e au i tenei takiwa e
tohe ana kia mauria o ratou taonga e nga
maori, te waiho ma te tangata ano e hiahia
noa mai—he kohuru kei roto i tena mahi.
E rite ana ki te tangata e maka ana i tana
aho ki roto ki te wai hei hopu ika mana; ka
kite mai te ika i te maunu ka ahuareka mai,
no te maunga o te matau ki roto ki te whe-
kau katahi ka mohio, aue! he matau ia kei
roto i te kai nei! Koia ra tena—akuanei
pena ai. He aroha ranei i makaia noatia ai
a ratou taonga, he patipati ranei? Tera
ranei e ngawari aua pakeha apopo ake nei ?
Kowai hua ai ? Me ako koe ki a tatou
hoa maori kia ata tango noa i te taonga.
Katahi ano te iwi maumau moni ko te maori.
Ka kitea te moni ka makaia noatia ki runga
ki te kai, ki te waipiro, ki nga mea hua
kore noa iho. Mehemea i a taua i te pa-
keha ena moni e tangohia ana e ratou o nga
whenua, penei ka ata mahia i runga i nga
mahi tika e puta mai ai be hua o roto hei
oranga mo te tangata—a, ko te hua e kai-
nga ko te tinana o te moni e waiho. Heoi
taku korero—mana e whakarongona, mana
e kore.
Na PAKEHA MONI KORE.
[Ka tika ta PAKEHA MONI KORE tana
korero. Tenei ano ra i te ako atu ano
matou i era takiwa, engari ekore e whaka-
rongo. He tika ano ra kei i a koe. Ehara
i te oranga tika te oranga e kitea ana i
runga i te moni anake; no te mea hoki be
taurereka te moni, ekore ano e noho i tona
ariki. Engari ano te oranga e kitea ana i
runga i nga mahi maori—ko te oranga tena
e rangatira ai te tangata. Tenei ano kai
te kite matou i te mahi a nga pakeha e
whiu nei i te taonga ki nga maori, me te
pouri hoki matou ki taua ritenga. E taia
koa e taua te aba ? E hoatu noa ana te
kupu whakatupato, rere ana i te kaha o te
hiahia o te ngakau ki te taonga ma ratou.
He uri hoki pea no "Kotore Moumou
Taonga. "]
E korerotia ana kua kitea he koura i
roto i Tauherenikau i Wairarapa. He
pono ranei, he parau ranei.
TENEI TE TAONGA!
TENEI te taonga kei au e tu ana, ara
ko aku tera hoiho, ko aku paraire,
ko te tini noa atu o nga hanga mo te
hoiho, mo te kaata. He mea kawe
hou mai no Ingarani, naku ano i kara-
nga atu kia tuia mai mo toku whare
hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga.
E tuia ana nga tera, me nga mea ka-
toa o te hoiho i tenei whare.
Na HOURA.
HE TERA, HE PARAIREI.
TENEI nga TERA me nga PARAI-
REI hou katahi ano ka tae mai i
te ringa tonu o te tangata nana i hanga.
He mea hou katoa, ko te utu he iti
rawa. Tenei kei te
WHARE O RANANA
i a Ravvhe kei Nepia.
Pepuere 21, 1868.
WHAKARONGO MAI.
TENEI au to koutou hoa tawhito te
noho nei maua ko WIREMU kei te
WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu
maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia
ana e te tangata maori; —ara, he huka,
he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me
te mano kai atu.
Ko nga kahu; —he koti, he paraikete,
he tarau, me nga kakahu tane katoa,
me nga kakahu wahine katoa.
E tangohia ana hoki e maua nga kai
e whakatupuria ana e nga maori; ara,
he kaanga, he witi, he taewa, he aha
noa atu.
Haere mai ki te tangata tawhito.
Na WIREMU raua ko KENERE.
Nepia, Pepuere 26, 1867.
E NGATIKAHUNGUNU ! TI-
TIRO MAI!
TENEI nga keihi hanga kei au, he
mea tae hou mai. Ko te tangata
e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga
pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore
he mea i kore i toku whare, kua kite ra
ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou-
tou ki te whakatauki na; —"Haere
mai e whai i te waewae o Uenuku kia
kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e
rite ana au ki a Uenuku o te Rangi.
Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku
whare. E taea ranei te tatau i te kiri-
kiri o tatahi ? Ko te rite hoki ia.
Engari me haere mai kia kite.
Me haere mai me " te whakapuru ki tahi
ringa, me te patu kitahi ringa. "
Na TATANA.
He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki
Pei Herara, ki Nepia, i te Taitei i nga rua wiki
katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.