|
loading...|
|
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 5, Number 7. 13 August 1868 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE
WAKA MAORI
O AHURIRI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "
No. 7. ] NEPIA, TAITEI, AKUHATA 13, 1868. [VOL. V.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA
TUHI MAI.
Tenei kua tae mai ki a matou te reta a
Porikapa mo te tamaiti i taka ki te wai,
Ekore e o aua korero ki te nupepa nei.
Tenei te reta a Horomona Paro o Puketo-
tara i Manawatu mo te pakanga a Rangitane
raua ko Ngatiraukawa. Kaore matou e mo-
hio ana kei tehea o aua iwi te tika te he ra-
nei, no konei i kore ai e taia taua reta inaia-
nei—tetahi no Mei i tuhia mai ai, na ko Hu-
rae rawa tenei. Kua mutu pea taua pakanga
i tenei takiwa.
Me tuku mai e Maika Pikaka o Waikouaiti
kia kotahi pauna o wha herengi mo nga nu-
pepa ki a raua ko tona hoa.
HE oho mauri anake matou nga
O
pakeha me nga maori o Nepia i te
putanga mai o te Karere i te Wairoa
i te Taitei te 16 o nga ra o Hurae
he korero mai kua tahuti mai nga
o
herehere o Wharekauri i runga kai-
puke, u ana ki Whareongaonga i ko
mai o Turanga. I te putanga tua-
tahi mai o te rongo kiia ana na tetahi
kaipuke patu pakake no Wi Wi
nana ratou i uta mai: na aua here-
here ia aua korero, otira he parau—
no muri ka ata rongona te tikanga.
o o
Te taenga tonutanga mai o aua
korero ka tukuna atu te rongo i
runga i te waea ki te Kawanatanga
ki Po Neke, tae tonu atu i taua ra-
ngi ano hoki tonu mai nga ki whaka-
hoki a te Kawanatanga. Katahi ka
tukuna mai i Po Neke e rua nga
tima ki Nepia nei hei uta atu i nga
Mirihia o konei ki Turanga. No te
Ratapu te 19 o nga ra o Hurae ka
tae mai tetahi o aua tima ko te " Ro-
herio " te ingoa, he tima nui; katahi
ka utaina nga Mirihia pakeha e 29
ka rere atu ki Turanga. No te
Manei te 20 o nga ra ka tae mai te
rua o nga tima ko te " Waipara " te
ingoa, he tima iti marire. Ka eke
ki runga ki tenei tima nga Mirihia
maori o Karaitiana raua ko Karauna
Pupu hui katoa e 42, te kau hoki
nga Mirihia pakeha i haere tahi i a
ratou. Ko te Whitimoa ratou ko
ona hoia pakeha i tae atu ki Turanga
i te ata o te Manei te 20 o nga ra o
Hurae, rokohanga atu kua anga atu
nga herehere ki uta, ko Kapene Piki
ratou ko ona hoia e whai ana i muri.
Katahi ka tukuna atu e te Whitimoa
te tima nei a te Waipara ki Opotiki
ki te uta mai i a Meiha Pereiha ra-
tou ko ona hoia pakeha e 60. Ko
Kapene Rihatana (Richardson) o te
Wairoa i haere atu ki te Reinga
ratou ko nga Mirihia o reira ki te
kokoti i taua ope Hau Hau ki te
mea ka anga ratou ki te Urewera—
ko Paora te Apatu me tona iwi nga
hoa. Heoi, i te Taitei te 23 o nga
ra ka tae mai te korero i Po Neke i
runga i te waea, ka ki mai ehara i
te kaipuke no Wi Wi nana i kawe
mai nga herehere, engari he kaipuke
no Po Neke nei ano ko te "Raiwha-
ramana " (Rifleman) te ingoa; i rere
atu taua kaipuke ki Wharekauri ki
te uta kai atu ki reira me etahi hanga
atu—a, no te taenga mai o te Roari
Ahere tima no Po Neke ka whaka-
ponohia taua korero e nga pakeha i
runga. Ko te korero tenei o te
Meeti (mate) o te Raiwharamana,
ara: —I rere atu ta ratou kaipuke
(he Kune rahi nei) i Po Neke tae
atu ana ki Wharekauri i te 2 o nga
ra o Hurae. I te 3 o nga ra e naahi
ana nga herehere ki te hoehoe i nga
kai me nga hanga ki uta. Te 4 o
nga ra he ra ua: ko te Tariana o
nga hoia tiaki i nga herehere i eke
O
mai ki te kaipuke i taua rangi he ki
mai ekore e whakamahia nga tangata
o
i taua rangi ki te hoehoe i nga kai
he nui no te ua. No te hokinga ki
uta ka titiro atu nga pakeha o te
kaipuke ka hopungia ia e nga Hau
Hau ka hereherea. Katahi ka hoe
mai aua Hau Hau ki te kaipuke
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
(rato katoa i te pu): te ekenga mai
ki te kaipuke ka hopuhopungia nga
heramana ka hereherea katoatia.
Katahi ka hoehoe tonu mai nga
herehere ki te kaipuke i taua rangi,
ahiahi rawa atu kua rupeke mai ki
runga kaipuke. Katahi ka ki mai
ki te meeti kia whakaterea te kai-
puke ki Turanga, ka kore ia e rongo
ka patua. He hautumu te hau,
engari no te aongake o te ra rima (te
Ratapu) ka rere mai te kaipuke ki
te moana. No te putanga mai ki
waho ki te moana ka makaia e ratou
tetahi kaumatua rangatira o ratou ki
te wai hei patunga tapu ki to ratou
Atua parau kia tika ai te hau—e ki
ana ko Hona (Jonas) te ingoa otaua
kaumatua, ko etahi e ki ana ko te
Warihi tona ingoa. E ki ana te
meeti kaore ia e mohio ana ki te
mahi a aua herehere i uta, i patua
ranei nga pakeha kaore ranei—en-
gari i rongo atu ia ki nga pu e paku
ana. Ko ratou nga herehere e ki
ana kaore ratou i patu i nga pakeha
(kowai hua ai), engari i hereherea
kautia, ko nga wahine i waiho hei
wetewete. I te rerenga mai o te
kaipuke ka kitea atu te Kapene i
uta i runga hiwi e tu ana e koata mai
ana i tona karaihe. Kotahi te kai-
puke kune i reira e tu ana; ko nga
mekameka o nga haika o taua kai-
puke i hapainga e aua herehere a
tukuna ana te kaipuke kia pae ki
uta, he mea koi whaia ratou. Tetahi
korero e ki ana kaore i rupeke mai
nga herehere, e 70 tonu nga mea i
riro mai. Otira ekore e roa ka
rongo tatou, inahoki kua riro te
Kupa ki reira i runga ano i taua kai-
puke a te Raiwharamana. Kia hoki
mai ia ka panuitia atu ki te nupepa
nei nga korero; katahi tatou ka
mohio ki nga mea i riro mai, ki te
patunga hoki i nga pakeha mehemea
i patua. E ki ana te kau ma rima
tonu nga hoia i reira, nga kai tiaki i
aua herehere. No te taenga mai o
te kaipuke ki Whareongaonga i
te Paraire te 10 o nga ra o Hurae
ka tutakina nga pakeha ki raro, ka
tahuri nga herehere ki te hoehoe ki
uta nga kai me nga kahu me nga
utanga katoa o te kaipuke, riro ka-
toa atu i a ratou. Ka rupeke ki uta
katahi ka hoe mai etahi kaho wai
maori ki runga kaipuke ma nga he-
ramana ka tukuna te kaipuke kia
haere. Katahi ka rere te kaipuke
ra, engari kaore i tae wawe ki Po
Neke i te marangai, i te kino tonu o
te moana, o nga hau hoki—no te 23
rawa o nga ra o Hurae ka tae atu.
Heoi, me hoki mai tenei te korero
ki nga mahi a nga herehere i Tura-
nga. I te unga ki uta ka tahuri ra-
O O
tou ki te kui parepare hei pa mo
ratou i runga i te pari i Whareonga-
onga. He pa tawhito taua pa e ki
ana no Ngatitahupo. Engari no
muri no te kitenga e hui atu ana
nga taua ki Turanga katahi ka ma-
hue to ratou kainga ka anga ki uta.
Na ka tae mai te tima, a te Wai-
para, ki Nepia nei i te Paraire, te
31 o nga ra o Kurae, na reira i ka-
we mai te korero kua hinga te pare-
kura a Kapene Weterapa (West-
rupp) ratou ko ona hoa pakeha to-
koiti marire. Ko nga mea i haere
atu hei awhina kaore kia tae atu ki
a ia i reira ai. No te rangi tonu i
tae atu ai te Whitimoa me nga pa-
keha me nga hoia maori o Nepia nei
(Manei te 20 o Hurae) no taua ra-
ngi tonu i hinga ai taua parekura,
ko te taha ki uta o Whareongaonga
te wahi i riri ai. I te huanui a Ka-
pene Weterapa e noho ana me ona
hoia, he arai i te huanui. No te
putanga atu o te Hau Hau ka hua-
ki te pupuhi. Ka roa noa atu e riri
aua ka whano ka pau nga paura a te
pakeha, ko te po hoki tetahi, na rei-
ra ka whati nga pakeha ki roto ki te
ngaherehere; mahue atu ana a ratou
hoiho, me a ratou paraikete, me nga
kai—riro katoa i te hoa riri i te Hau
Hau. Heoti tou ra to te riri tona ahua,
he rangi ano ka kaha he rangi ano ka
mate—e taea hoki koa te aha ? E
ki ana ko nga tangata maori o Tu-
ranga i reira e matakitaki kau ana,
ki hai i haere mai ki te awhina i te
pakeha. Heoi nga mea i uru ki
roto ki te pakeha ko te iwi o te Pa-
ratene e 20 ratou—engari ratou i
kaha. E ki ana e rua rau tangata
o te ope o te Hau Hau i taua riri-
nga, rato katoa i te pu. Mehemea
kua tae wawe atu te Whitimoa me
nga pakeha o Nepia me nga hoia
maori a Karaitiana raua ko Karau-
ria penei kua mate tonu i reira aua
Hau Hau. He tokoiti no te pakeha
i puta ai. Tokorua o te taha kuini
i mate, kotahi te pakeha kotahi te
maori, ko Wi Koro te ingoa o te
maori; tokowhitu nga mea i tu a
kiko, ko ena i amohia mai—ko nga
mea mate i mahue atu. Tokotoru
o te Hau Hau i mate, kaore i mohio-
tia nga mea i tu a kiko. I te hoki-
nga mai o te Weterapa i te 21 o nga
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
ra ka tutaki i a te Whitimoa ratou
ko nga tangata i haere atu i Nepia
nei. Ko te Whitimoa i mea kia
hoki tahi atu ratou ki te whai i te
hoa riri, engari he ngenge, he hemo-
kai tetahi na te hunga i hoki mai i
te riri i kore ai e hoki tonu i taua
taima ano ki te whai. No muri nei
ka tae mai a Meiha Pereina i Opo-
tiki ratou ko ona hoia, katahi ka
haere te katoa ki te whai—haere
rawa atu kua puta te Hau Hau ki
te Reinga i te taha ki runga o te
Wairoa, e haere ana hoki pea ki o
te Urewera.
Na, ko te Rihatana me ona pake-
ha e rua te kau ma rima tonu me
Paora te Apatu ratou ko tona iwi e
50 kua tae ki te huarahi i te Heinga
noho mai ai. I te Taitei (Hurae 23)
ka tae ake te Hau Hau ki reira, ka
huaki tonu te pupuhi a tetahi a te-
tahi. Paku kau ana te pu tuatahi
ka tahuti rawa a Paora te Apatu
ratou ko tona iwi—tokowha tonu
nga mea i noho. Tono noa a te
Rihatana kia whakahau a Paora i
ona tangata ki te riri, kauaka hoki;
he oma tonu tana hanga—tana pai
hoki. Heoi, tahuri ana ko nga pa-
keha anake ratou ko nga maori to-
kowha (kowai ranei nga ingoa) ki
te riri ki te Hau Hau. Otira e taea
e te 25 te aha ki te 200 o te Hau
Hau ? Ka toru nga haora e riri
ana ka whati mai ki raro nei ki te
taha ki te Wairoa. Tokotoru o te
Hau Hau i mate i tenei riringa, ko-
tahi i mau; na Paora, he hunonga
ki a Matiu Kauhuka o Ngatikuru-
pakiaka, nana i hopu. E haere ana
taua tangata i runga hoiho katahi ka
rere atu a Paora ka mau ki nga huru-
huru o te upoko ka toia ki te whenua
ka mau. Kotahi te tangata maori o te
ope o te Rihatana i mate. No te
25 o nga ra (te Hatarei) ka whaka-
tika atu a Ihaka Whanga me ona
tangata e 70 ka haere atu ki te a-
whina i a te Rihatana. Kaore ano
he rongo kia tae mai o tana haere.
Ko era ope o Turanga i a te Whiti-
moa e whai mai ana i muri. Aku-
anei pea kua puta te Hau Hau ki o
te Urewera, ekore ana e mau. Wai-
ho, ma te korero e puta mai.
Heoi ra, tena pea kai te ki taua
hunga kua oma nei ki ro ngahere
he kaha tona. Kua rongo matou e ki
ana ratou ko tona Atua hei whakaora
hei whakakaha i a ia kia mate tatou
te taha Kuini. Koia ano kei a ia—
he tohu pea no te kaha te oma!
Mehemea e mahara ana ia e tiaki
ana tona Atua Wairua i a ia he aha
ia te tahuri mai ki te riri ? Kaore
ra, ekore ia e kaha, kore rawa; hei
te tokoiti ka kaha ia, tena ka rite
he hoa riri ki a ia te nui he oma to-
nu tana hanga. Ki hai a Waikato i
kaha i te rangi o tona mana o tona
nuinga, mate tonu ia; ko te tinana
hoki tena o te rakau i tupu ai nga
peka, ko Waikato. Na he peka tena
no te rakau nga Hau Hau kua oma
nei—ekore ano hoki e rite te peka
ki te tinana o te rakau te uaua.
Otira he kaha ano tona to te Hau
Hau, he kaha poaka puihi. Ka
oma te poaka ki te wahi ururua ka
ora, ka tahuri mai ki te kai whaka-
ngau ka mate. Kotahi marire ano
te mea e whakatakariri ai te
tangata i runga i enei mahi a te
Hau Hau, ara ko te tia whaka-
raruraru i a tatou—te waiho tatou
kia ata noho ana, kia mahi ana i nga
mahi maori e tika ai tatou. Mehe-
mea he ata noho ta te Hau Hau i te
Motu nei, ka waiho anake he mahi
mana ko te mahi kai ko nga mahi
maori atu, penei e pai ana kahore
hoki he tangata e aha atu. Ko
tenei he tahuri tonu ki te tangata
tana mahi, a ekore hoki e tika kia
waiho; me tahuri tatou katoa (nga
iwi o te Motu e hiahia ana ki te pai)
me tahuri ki te pehi i tenei kino kua
puta ake i waenganui o tatou, tenei
whewhe kua tupu i runga i to tatou
tinana kia rere te pirau ki waho, kia
tau ai te mauri o te tangata. Me
tahuri tatou ki te hutihuti i nga ota-
ota e tupu ana i waenganui o to ta-
tou maara kia ata tupu ai te kai.
Koia ano e hoa ma, he tokomaha
koutou nga iwi tika o te motu
nei. Ki te huihui o tatou wha-
kaaro kia kotahi ki te pehi i nga
kino o to tatou motu ekore e roa ka
ngaro. Engari kia kaha, kaua e
nukurautia te mahi no te mea he
mahi nui ia; he mahi e tika ai te
noho o tatou katoa, he mahi ekore ai
te kino, te mauahara, te hae, te aha
noa atu i roto i enei iwi e rua te Pa-
keha raua ko te Maori; he mahi e
tupu ai te pai, te aroha, te whakawa-
tanga o te katoa. No konei ka ki
atu matou kia whakapaua o tatou
uaua ki runga ki tenei mahi. Ka
taea e te korero kau, e pai ana; ki
te kore ma te patu e mahi. Me ata
whakaaro koutou nga iwi rangatira
ki ta matou korero. Heoi te kupu
inaianei.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA
HOA TUHl MAI.
HE BETA TENEI I TUHIA MAI KI A TE KUPA.
Waiapu, Hurae 2, 1868.
E hoa e te Kupa tena koe. He whaka-
atuatu tenei na matou ki a koe, ara ki a
koutou tahi ko nga kai tuhi o te Panuita-
nga mo te whiriwhiringa a te tai Rawhiti
nei i tetahi tangata hei mangai mo te taha
maori ki roto ki te Runanga Nui o te Ka-
wanatanga. No te 6 o nga ra o Aperira i
tae mai ai ki a matou nga Panuitanga mo
te ra e tu ai te Pooti ki Nepia i te 15 o nga
ra o taua Aperira. Na, ko a matou puka-
puka me nga ingoa o nga tangata i whakaae
ki a Te Hotene Porourangi kua oti noa atu
te tuhituhi. I nga ra o Nowema o te tau
1867 ka tu te runanga ki te Hatepe hei
whiriwhiri mo nga tangata tokorua hei kai
whakahua, kotahi te pakeha ko te Peneha
kai whakamaori a te Kemara, ko te maori
ko te Hotene. I nga ra whakamutunga o
taua Nowema ka hui ano te Runanga nui
katoa o Waiapu ki te Hatepe, ka whaka-
huatia ko te Mokena te tangata hei mangai
mo te taha maori ki te Runanga nui o te
Kawanatanga, a ko etahi i karanga i roto i
taua Runanga ko te Hotene a ko etahi ki
te ki ko Rapata. Otira i tino kaha te
karanga ko te Hotene ano he tangata mo
tenei whakahuatanga. I nga ra o Hanuere
i tenei tau 1868 ka tu ano te Hunanga nai
ki Tuparoa, hui katoa nga tangata o Wai-
apu nei ki reira; i tae mai ano hoki etahi
tangata o te Kaha o Raukokore ki roto i
taua Runanga ki Tuparoa, a ka kotahi
tonu te kupu ko te Hotene hei tangata. 1
nga ra o Pepuere ka tu ano te Runanga, he
Runanga whiriwhiri, he tangata takitahi o
ia pa o ia pa, a tae ana ki te 120 nga tanga-
ta o taua huinga— i hui ki te Hatepe. Ka
tino whakapumautia rawatia ko te Hotene
Porourangi he tangata. Ko ta te Ture
hoki tenei i whakaatu mai ai; —"Hei te
tangata e piri ana ki te tika ki te pono. "
"Hei te tangata haurangi kore. " Kua
tuhia katoatia nga ingoa o nga tangata i pai
ki a ia, a kua hoatu noa ki a te Kemara
mana e tuku atu. No te taenga mai o te
Panuitanga i tuhia i te 19 o Maehe hei
Nepia anake pooti ai hei te 15 o Aperira, a
no te 6 o nga ra o Aperira ka tae mai. Ka-
tahi ka uia ki a te Kemara, ka mea mai ia
ka tureiti nga pukapuka nei, no te 8 o nga
ra ka tae nga Panuitanga ki a ia.
Na e hoa e te Kupa, kei mea koutou ko
ou hoa mahi tahi he ngakau kore no matou
•—kao, kei te nui atu to matou hiahia ki
tena mahi. Engari i tureiti ki a te Ke-
mara raua ko te Kai-tuhi mai i te Panui-
tanga—nae i tukua mai hoki te Panuitanga
i nga ra o Hanuere, o Pepuere ranei, na
kua he rawa matou. Ko tenei kei a tatou
tahi te he i kore ai e tae atu ta matou wha-
kaaturanga ki a koe. Na, kua whakaae
nei matou katoa nga tangata o te Kaha, o
Raukokore, o Makeronia, o Waiapu nei a
tae noa ki Waipiro; i whakaae ano hoki
etahi o nga tangata o Tokomaru puta atu
ki Whangara tae atu ki Turanga ki Nuku-
taurua—i rongo hoki matou i whakaae ano
hoki etahi o te Wairoa, ko te Hotene he
tangata.
Me whakaatu e matou ki a koe nga taki
i whakapumautia ai e matou ko te Hotene
he tangata mo taua mahi—koia enei; —
He tangata whakapono ia, he tino Kai-
whakaako no tona itinga a tae noa mai ki
tenei ra e noho nei. I hiahia nui ano ma-
tou kia tukua ia ki te Kura, he kore kai
whakakapi mo muri i a ia—koia te tae ai
ki te Kura. I tukua ano hoki ia hei Rei-
mana mo te Pariha o Tuparoa ki roto ki te
Hinota o te Pihopatanga o Waiapu nei.
Kua mohio ano hoki a te Makarini kia a
ia. Ko ta te Ture whiriwhiri e ki nei; —
" Hei te tangata e piri ana ki te tika, ki te
pono. " Ko te Hotene he tangata kaha ki
te pehi i nga raru o Waiapu nei puta atu
ki raro ki era pakanga pehi ai ia kia mutu.
He kai kauhau ia no fa te Atua kupu ki
nga iwi katoa o Waiapu nei tae noa atu ki
era wahi e haere ai ia. He tangata haura-
ngi kore ia; kaore ano kia kitea noatia e
matou e nga maori e nga pakeha hoki e
haurangi ana ia. Kaore ano hoki kia kite
noa nga kuri maori o matou kainga nei ki
a ia e ruaki ana i te waipiro; me i kite
hoki nga kuri i tona Tuakitanga kua kainga
e nga kuri, pera me era atu tangata e
kainga mai ra o ratou ruaki i te waipiro e
te kuri—ko tenei, kore, kore, kore rawa
atu. Kotahi tonu tana wahine no tona iti-
nga a tae noa ki tenei ra: ki te mate ia
tana wahine katahi ka ata marena ki tetahi
atu wahine kia kotahi. Kaore ano hoki
ona rongo puremu ki tetahi atu wahine o
tona itinga tae noa ki tenei ra. He boa
riri ano hoki ki a ia nga tangata kai rama,
puremu, karakia kore. Ko nga take ra
enei i pai ai matou ki a ai; ai tenei kua
tureiti nei e taea te aha ? Kua tureiti nei
tera mo te katoa, heoi me mahi tonu ia ki
runga ki a matou i tana mahi ano; ara, i
te tohe kia whakamutua te karakia kore,
kia whakamutua te haurangi, kia whaka-
mutua te puremu me nga mahi kino katoa
e riri ai te Atua rae te Ture ano hoki.
Hei kona ra e boa e te Kupa, a ma te
Atua tatou tahi e tiaki. He whakaatu-
ranga tena na matou na o hoa mahi tahi ki
a koe.
Na te Paraone Pohokura
Hoani Ngatai
Wiremu Kingi Taumaha
Wiremu Hohepa Awatere
Kereama te Wera
Eruera Tihitihi
Ihaia Muhu
Hamiora Tamanui
Tamihana Kakano
Na te Runanga o Waiapu katoa.
Katahi te ingoa weriweri ki ta matou
titiro iho i roto i nga Panuitanga ko te
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
" Pooti. " He tika ano ia he ingoa pakeha
taua Pooti; otira na te mahi Hau Hau i
kino ai ki ta matou titiro iho. Tena ano
pea tetahi whakamaoritanga mo taua ingoa
ma koutou e ata whakamaori.
Naku na MOHI TUREI.
[E hoa e Mohi ehara i te ingoa te kino,
na te tangata marire ano. Na ena hunga
tutu i tango i te ingoa o te tika ki runga ki
ana mahi he. Tenei ano ra etahi ingoa kei
a matou mo taua mahi, otira hei aba hoki ?
—kati tonu i te " Pooti. " Ki te hoatu
tetahi ingoa akuanei tangohia ana e koutou,
tangohia ana hoki pea e te Hau Hau—na
ko taua ahua tonu. He aha koia kei te
ingoa ?]
Pourewa Hune, 1868.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI,
E hoa, tena koe. Na he pukapuka tenei
na matou na tenei iwi na Ngaiteupokoiri
mo te taenga mai o Mete Kingi ki to matou
kainga ki Pourewa wahi o Rangitikei. A i
puta atu a matou mihi ki a ia i taua ra i te
28 o nga ra o Mei; i whakatakoto ano hoki
i a matou moni whakahonore ki a ia, te £10
aua moni. Ko ta matou tangi; —'' Kia
ora koe e Mete, kia atawhai koe i a matou
ahakoa rangatira ahakoa tutua, ahakoa iwi
nui. Kia ora koe hei ata whakarite i nga
Ture o te Kuini, hei kawe atu i a matou
whakaaro ki te Paremata o Nui Tirani. "
Koiara ka tuhia nei nga ingoa o nga tangata
nana enei moni ki raro ki tenei pukapuka.
Utiku Potaki......... 2 O O
Maihi Ngapapa..... 1 10 O
Arapata Potaka...... 1 10 O
Heperi Papapakiri... 1 O O
Herewini Tawera...... 1 O O
Hoani Huarere...... 1 O O
Pirimona te Urukahika... 200
£10 O O
Na NGAITEUPOKOIRI
me etahi atu hapu.
Tae rawa mai ki a Matou tend reta, ka tuhia
ki raro nei kua kapi tera nupepa; a kaore
hoki he nupepa i mahia, i muri mai, katahi
anu ho tenei—hoia i kore ai e taia wawetia
atu. He ahakoa ra—e roa ana te tao o te
mamaku, te maoanga ka nui te reka
Ngaruawahia, Waikato,
Hune, 1868.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI o
AHURIRI.
E hoa tena koe. Ki te mea tena
tetahi wahi takoto kau o to nupepa mau e
tuku kia taia enei korero ka tuhia e au ki
raro iho nei—ara he korero mo te haerenga
O
mai o te Kawana ki Waikato. No te wiki
tuatahi o Mei kua hori nei ka puta mai te
rongo ka haere mai te Kawana kia kite i
Waikato. Ka hui mai nga iwi katoa o te
tai hauauru, o te puaha hoki o Ngaruawahia.
I tangotango a tangata te haere mai, ki hai
i tino rupeke mai nga iwi—tata tonu ia ki
te toru rau taua hui. No te 18 o nga ra o
taua marama o Mei nei i rupeke mai ai nga
iwi. Ko te mahi a te pakeha raua ko te
maori he hanga mowhiti hei tomokanga mo
te Kawana i raro o aua mowhiti. Tuake e
toru; e rua na te pakeha kotahi na te maori.
Ko ta te maori i hanga ai he mea whakairo;
me nga waka i tetehi taha i tetehi taha o
taua mowhiti he mea whakairo ano. Ko-
tahi o aua mowhiti i te ekenga mai i te pere-
poti, kotahi i tahaki mai o te paparikauta—
ko ta nga maori i tahaki mai o te urupa o
Potatau. Koia ano te ahua pai o aua hanga
nei, kaore ano hoki au nei i kite noa i te
mea penei i mua. I te Turei te 19 o nga
ra (ko te ra taenga mai hoki tera i whaka-
ritea ai) i te ata ano ka tirohia atu a runga
i aua mowhiti, kapi tonu i te kara—me
runga hoki i nga whare. Te maru ahiahi
o taua ra ano, e tata ana ki te 4 o nga
haora, ka kitea te Kawana ki tera taha o
Waikato; he mea arahi mai ratou ko ona
hoa na te iwi Pirihimana rere hoiho. Ko
ona hoa haere ko tona kai tuhituhi ano, ko
te Hupereteneti (Wiremuhana), ko te mini-
ta mo nga mea maori hoki, ara ko te Reti-
mana, me te Kapene o te manuwao. Ka-
tahi maua ka powhiri i a te Kawana. Koia
ano te ahua reka o ta maua powhiri, me te
mea ko Uenuku e korowhiti ana. Katahi
ka arahina tonutia ki te Urupa o Potatau—
haere te waha o te tangata haere te waewae, ka
taeki te Urupakatu. K atahi ka puta i reira
nga kupu oha a te Kawana mo tana kitenga
i Waikato, i te Urupa hoki o Potatau—he
mea whakamaori na te Herangi (Searancke),
Kai-Whakawa tuturu o Waikato. Ka
mutu ta te Kawana ka tu a Wiremu te
Wheoro ka korero i te pukapuka whaka-
manuhiri i Waikato mo tona haerenga mai
kia kite i Waikato whenua, i Waikato ta-
ngata hoki. Ka mutu, ka karangatia kei
te ata (te 20 nga ra) te korero—ka haere
a te Kawana ki te Paparikauta. I te po
ka puta te kupu a te Kawana kia turia he
haka ki a ia. Katahi ra ano ka turia taua
haka i te 9 o nga haora. Ka tu ano hoki
ona kai takitaki, te whatia hoki nga Mau a
a Tu! He aha i ki ai te ataahua ? Koia
ano ha, kei te mokamokai i runga i te
Turuturu! Katahi hoki ka mahi te pake-
ha i ana maui ahuareka mo to tatou ranga-
tira; ara mo te Kawana nga mahi nei, he
rakete he tini noaiho no a te pakeha mahi
—koia ano ha te pai o taua mahi nei, ka-
tahi ano au ka kite i tenei mahi, ahuareka
ana ki te titiro atu.
I te ata o te 20 o nga ra e rakai ana
maua. Tuako ki te tu waewae kia kotahi
pea rau. Te tirohia atu ai te mahunga o
te tangata, me te mea ano he toroa e tere-
tere ana i runga i te huka o te tai. Ka
mutu te tu waewae katahi ka whai korero
nga rangatira ki a te Kawana. Mawai e
korero ? Heoi ano taku e korero ko nga
kupu a te Kawana ki nga rangatira o Wai-
kato. No muri i nga korero a nga ranga-
tira ka puta ana kupu—he mea whaka-
maori mai na Maki (Mackay) Komihana.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
Ko ana tino kupu enei, ara: —Ko nga he
me nga raruraru katoa a te maori raua ko
te pakeha kia tanumia tahitia ki te urupa o
Potatau. Tetahi kupu ana ko te Tiriti o
Waitangi ka mau tonu taua Tiriti. Ka
puta ano hoki tana kupu ki te urupa o
Potatau; ka hangaia ka whakahoutia, ka
whakapaia e te Kawanatanga o Niu Tirani
hei whakahonore mo taua rangatira pai, mo
ana mahi pai ki te pakeha i te taima o tona
oranga. Tera atu te tini o ana korero. I
O
te ahiahi o taua ra ka haere atu ia ki Ha-
mutana (Kirikiriroa), he hui ano hoki na
Ngatihaua i reira. No te Paraire i te 22
o nga ra ka hoki atu ia ki Akarana i runga
i te tima. Maimai aroha ana maua i Nga-
ruawahia ki a ia i tona hokinga. Te take i
takawhiti ai ia ki te hoki atu ko te ra wha-
nautanga hoki o te Kuini (te 24 o Mei). I
rongo au kanui te whakapai o te Kawana
ki Waikato. Heoi, e hoa ko aku utanga
tena mo runga i to tatou Waka. Kei ta-
whiti ha, nei ? Na to hoa aroha,
Na te KAI TITIRO pono o taua hui.
Te Aute, Akuhata 7, 1868.
KI A TE KARINI RATOU KO ONA HOA KEI
NEPIA.
E hoa ma, tenarakoutou i raro i te mana-
aki o to tatou Atua i te atawhai hoki o to
tatou Kuini. E hoa e te Karini tenei ka
tae mai ou Nupepa ki a hau. E whakaae
ana au ki nga herengi mo te tau. Kanui
te pai—te mea i whakapai ai ahau he ako i
oku whakaaro no nga Nupepa nei. Tenei
te whakatau ki: —" E tauia, te taonga e !"
Tenei ahau te titiro oke nei i raro i nga
pou o te waea. Me titiro, rae aha te tao-
nga nui e maro nei! Kaore ahau i kite i
toku tamarikitanga, he pahautanga tenei
noku katahi au ka kite. Ko Uenuku e
towhana i te rangi ka rite ai ki tenei hanga
ki te waea. E hoa kia rongo mai koe kua
whakaae au ki taku taonga, ki a taua korero
kua tae mai nei ki a hau. Waiho maku e
titiro te ritenga mo ta taua Nupepa. Te
take i roa ai nga herengi he kore moni 5 au.
O O
He whakatau a ki atu tenei naku ki a koe:
—" Kowai he whakarite atu ki a koe ki te
Toikura—ko au hoki ia te Taitea. " Ka
mutu. Na MANGAI UHU Unu.
Wairoa, Akuhata 4, 1868.
KI A KARAURIA,
Tena koe. Katahi au ka tuhi reta atu
maku ki a korua ko to matua. Tena
korua; he raruraru i nga Hau Hau i kore
ai au e tuhi atu i mua. Ko te korero o
konei ko nga Hau Hau kua tae mai ki Wai-
hau. I tutaki ki reira i a matou; i wha-
whai tonu iho ki reira, otira ki tua mai ki
te Konaki. Ko te wahi tena i whawhai ai;
no te Hau Hau tokorua i mate, no matou
kotahi ko Hohaia no te Whakaki. Ko
taua riri nei he pokanoa na matou. No te
ata o te Parairei ka tonoa e matou kotahi te
kau o nga tangata hei heteri ma matou;
haere ana ka tae ki te Konaki ka tutaki i
te heteri a te Hau Hau, ka mau ko Hoto-
ma te ingoa o taua tangata; ka kawea mai
ki a matou. Ka mea au kia haere kia kite
i nga Hau Hau, kua whakaae katoa matou
me nga pakeha; e haere ana au kua timata
te pupuni, heoi ano ki hai au i tae. Ka
roa e riri ana ka whati mai matou. Heoi
ano, ko nga Hau Hau kua riro ma Maunga
Pohatu e haere ana ki Taupo. Kua tae
mai te Whitimoa, kei te Reinga i tenei ra.
Na TOHA.
Te Waihirere, Te Wairoa,
Akuhata 3, 1868.
KI A. TE KAI TUHI O TE WAKA MAORI,
E hoa ko nga korero tenei o ta matou
whawhai ki te Hau Hau i te Konaki. I te
23 o Hurae ka haere atu matou i Whenua
Akura a tae atu ana ki Hangaroa; ka tu-
taki matou i te Meera mai o Turanga ki
reira; ka korero mai taua Meera ki a ma-
tou kua hinga te Kawanatanga i te Hau
Hau. Ka rangona e matou te kupu mai a
te Whitimoa kia noho matou i Waihau au-
kati atu ai i te Hau Hau, katahi matou ka
hoki mai. To matou ekenga ake ki te tau-
mata i te Rahui ka kitea te Hau Hau e ma-
tou e haere ana i te hiwi i te Ahimanu. Ka
mea etahi o matou kia noho tonu matou i
reira whawhai ai; na etahi o matou te wha-
kaaro kia hoki mai matou ki Whenua Aku-
ra. Whakaaetia ana hoki e matou katoa,
katahi ka hoki mai matou ka moe ano ki to
matou kainga. I te 24 o Hurae i te Parai-
re ka haere atu ta matou heteri te 10 nga
tangata ka haere atu ratou ki Konaki. Ta
ratou taenga atu ki reira ka kitea e ratou te
Hau Hau e ahu ana ki Waihau; ki hai i
roa ka kite ratou i te tangata e haere mai
ana i runga hoiho; te taenga mai ki a ratou
ka hopukia tonutia atu e ta matou heteri ka
mau ka arahina mai. Ko aua heteri he
maori anake. Tatari noa te Hau Hau kia
puta atu ta ratou Heteri, a kore noa e puta
atu, katahi ka turia mai e te Hau Hau. Te
taenga mai ki ta matou Heteri katahi ka
puhia tonutia atu; na ko te whawhaitanga
i whawhai ai matou. Ka rongona e te ma-
tua kua pupuhi nga heteri katahi to maua
nuinga ka kokiri, te maori me te pakeha.
Pono rawa atu to maua nuinga, te pakeha
me te maori, kua hinga tokorua o te Hau
Hau. Na nga heteri maori anake ta ratou
parekura, nga mea mate me te mea ora e
noho herehere nei. Te taenga atu o to
maua nuinga ki te whawhaitanga e hoki
ana mai nga heteri, e raunatia ana hoki ra-
tou e te Hau Hau. Ka tutaki te heteri ki
te matua katahi maua ka whawhai ka hinga
to maua i te Hau Hau. Katahi ka kara-
nga to maua rangatira Pakeha a te Riha-
tana kia unuhia mai maua ka haere mai
maua a tae noa mai ki te awa katahi ka
nohoia e maua i reira whawhai ai a taea
noatia te 8 o nga haora i te po, katahi ka
haere mai matou me te Pakeha katoa.
Me tuku tenei panui ki te Waka Maori.
Na PAORA TE APATU.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
TE HUINGA O NGA TANGATA O RA-
NGITIKEI KIA METE KINGI.
No roto i Hune ka tae mai enei korero ki a
matou. Tae rawa mai kua oti tera nupe-
pa, a kaore hoki he nupepa i muri iho kia
mahia e matou—katahi ano.
Te Arataumaihi, Rangitikei,
Mei 19, 1868.
HE huihuinga tenei whakaturanga whaka-
whetainga hoki ki a Mete Kingi Paetahi.
Ka tu mai ko APERAHAMA TIPAE ka
whakawhetai ka mea atu: —" Kia ora koe
e Mete—kua whakaturia nei koe hei karo
patu mo te motu. Kia ora te Kuini, me
te Piriniha, me te Kawana, me te Runanga
o te Kawanatanga. Kia ora koe. Hei
matua marama koe, hei tamaiti ma te Kui-
ni. Ka karangatia e ia kue hei kai whaka-
haere tikanga mo tenei taotu, e tino nui
ana toku hari ki a koe. Kia kaha koe ki
te pikau mai i nga Ture o te Kuini, kia
whakanui koe i ou iwi maori; kia kaha to
aroha ki a matou. "
Ka tu ko METE KINGI PAETAHI: —"Kia
ora te Kuini, kia ora te Piriniha, kia ora te
Kawana me te Runanga, kia ora tatou ka-
toa ka huihui mai nei ki te manaaki i nga
tikanga o te Pakeha hei atawhai i a tatou i
nga iwi maori o tenei motu. "
Ka tu ko HUNIA TE HAKEKE, ka mea: —
" Na whakarongo mai. Ka korero ake au,
ka korero hoki tera tangata, tera tangata.
Kei hea ra Topia ma ? kei whea ra a Nga-
papa ma—te korero ai ki nga tamariki ? I
kona hoki to matou tokotoru. Ana, ka
pakoko te ure o Mahanga ! Ki mai ano kei
te he, e kore au nei e he—he pukeko tawhito.
E whakaae ana au ki a koe e Mete Kingi
Paetahi kia tu koe hei tangata mo te Runa-
nga. Kia kaha koe ki te hapai i nga mahi
i nga ritenga o enei iwi. Tenei taku piki
Kotuku ka whakatakotoria ki runga ki ta
taua Tepara. "
Ka tu ko HORI KINGI te ANAUA: —
" Whakarongo mai e te iwi. Ekoro ma
ehara i au tenei mahi—na te pakeha tenei
mahi i karangatia nei ta koutou iramutu kia
tu hei tangata mo nga Ture o te Kuini.
Ko tenei e te iwi kaore au e hiki ke i ru-
nga i taku mahi. Ko te Kuini tonu toku
whakawhirinakitanga ake ake, me aku i
muri i a hau, i a koutou ano hoki—kei
poka ke o tatou katoa i nga Ture o te
Atua, o te Kuini. Tena koe e Mete, oro
teatimana (old gentleman)—'Kia ora te
Kuini. "
Ka tu ko RATANA NGAHINA: —" Wha-
karongo mai e nga iwi nei. I enei marama
ka hori ake nei ka puta mai nga panui a te
Kawanatanga mo nga tangata o te motu
kia kimihia he tangata mo te Runanga Nui.
Ka kite au ka hurihuri au a ka kite au kei
roto ano i Whanganui tetahi tangata. I
Otaki au ka puta ake nga Panui whakatu
mo Mete Kingi Paetahi a Kawana—pai
ake ano au. Ko tenei e Mete Kingi Pae-
tahi ka whakaturia atu koe hei tangata mo
te Runanga ka whakamua koe ki te waina
reka ka whangaia koe ki te witi pakari. Ko
tenei e taku tuakana e Mete Kingi ko te
maunga tenei o te aroha o te Kawanatanga
ki enei iwi maori. Ka whakaturia atu koe
inaianei hei tangata mo te Runanga kia
kaha kia maia koe kia puta atu tou kaha i
ou hoa o te Runanga. Hei atawhai koe i
ou iwi maori, a hei whiu ano i ou iwi maori.
Ko te maunga tenei i te arohatanga o te
Kawanatanga ki nga iwi maori o teneimotu.
Ka rite tonu te maori ki tenei iwi pakeha
te rangatiratanga. A, mau e pikau atu nga
pikaunga taimaha o tenei iwi. "
Katahi ka korero a Hori Kerei, a te
Peti te Aweawe, a Epiha Patapu, a Kawana
Tawhitorangi, me Aperaniko Rangihikitia,
me Pehimana, me Hakaraia Korako, me
Hakaraia Pouri, me Horopapera Pukeke,
me Wiremu te Hanea, me Hataraka, me
Pirimona, me Tamati, me Reupena Kewe-
tone, rae Hanita Kohai, me Pihimona Tua-
whea, me Te Waitere Marumaru, me te
Herewini Tupoki, he whakapai katoa ta
enei kia te Kuini, kia te Kawanatanga, ki
a Mete Kingi hoki. Katahi ka tu ko te
HEMARA. RAUKAWA ka puha i tana
puha; —
Haere atu ki Mangareporepo, i, a !
Ka haere te tiere i, a! ka haere te tiere i, a !
E whiu a ha! he aha kai roto atu ?
A, be nihinihi; he aha kai waho mai ?
Tena koe e Mete Kingi, ka tukua atu nei
koe e ou iwi ko koe hei kaha mo ratou.
Katahi ka korero a Watikini Tuawhitu,
me Tipene Takoto, me Hori Patene te
Mohi, me Hapurona Tohikura, mo Nohona
Pouri, me Paora Tarau, me Paurini Tuki,
he whakapai katoa ki a Mete Kingi. Ka
tae ki te whakamutunga ka korero a IHA-
KARA RANGIAHUA: —"Tena koe e Mete—
kia oru koe. Ko to ra i koni ai koe i roto
i te kopu o te Ture i te Tiriti ki Waitangi
i te tau 1840. Ko to ra i whanau ai koe
ko te Tereti ti Kohimarama i te tau 1860
—ka puta koe ki waho hei tangata. Na
ko koe kua paingia e te motu nei, ka timata
i te upoko o te motu nei tae ki Manukau,
ka mutu mai to wahi e noho ai koe hei ma-
hinga mau ki ou iwi maori"—tera atu te
roanga o ana korero.
I te 6 o nga haora o te ahiahi ka tu te
haka kanikani a nga iwi e wha. Ka mutu
te kanikani ka whakainuinua i te karaihe
waina ma nga tangata me nga wahine. Ka
tu mai ratou ka mihi mai ki a Mete
Kingi. Ka tu a Mete Kingi ka
mea; —" E whakapai ana a hau ki a
koutou; e whakahari ana au mo to koutou
mahi ki tenei wahi. Na whakarongo mai
—kia u tatou ki te Ture. Tenei taku
waiata; —Makitaunu noa te tangata ki te
korero. Kia huaina au ekore au e hoki ki
te iti.
Kei runga tenei o te wharawharai a Nuku
a Rangi. "
Ka mutu, ko nga taonga whakawhetai-
nga mo tenei tangata mo Mete Kingi o tenei
hui te kau pauna moni na Aperahama
Tipae.. toru Kuru Pounama, kotahi Para-
wai.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
HE RETA KIA METE KINGI.
Putiki. Whanganui,
Hurae 22, 1868.
E KORO, —Tena koe. Kia rongo mai koe,
katahi matou ka rongo i te korero o Toka-
ngamutu, kua tae mai e Epiha Patapu i
tana tangohanga i tau pukapuka, ka tae ki
a Te Tahana Turoa ka tukua ki Wiremu
Pakau raua ko Ropata, ka kite raua, ka
tukua ki a Pehi Turoa, Topia Turoa, ka
tukua ki a Topine te Mamaku, ka tukua ki
a Parata Poaka, ka tukua ki Taumarunui
ki a Ihau, ka tae atu ki Taumarunui ka
eke mai a Waikato, te Pooti Ngehengehe,
ko nga Rangatira ko Raureti, ko Hauauru
Poutama, ko Taonui—ka wahia e Hauauru
te pukapuka, ka kite i nga korero ka kara-
ngatia e Hauauru me kawe tenei pukapuka
ki Tokangamutu—ka whakatika ko Marui o
ki te kawe, moe atu ki te ara, ao ake ka
haere, no te po ka tae ki Tokangamutu; ka
tomo ki te whare o Rewi Maniapoto—ka
wahia e Rewi, ka kite i nga korero, ka
karangatia e Rewi, mo te tekau o nga
haora i te ata ka hui nga pooti ki te whaka-
rongo; ka tae ki taua haora ka hui nga
pooti, ka tu a Rewi—" Whakarongo mai e
Waikato, e Ngatimaniapoto; e Ngatimaru,
e Ngatipaoa—ko Mete Kingi Rangawhenua
tenei, kua tae mai ki Tokangamutu, ko te
rua tenei o aku kitenga i a ia, i te tuatahi i
kite tinana au i a ia, he kite wairua i tenei
kitenga, he ui mai no Tokangamutu ranei
te patu a Titokowaru—i rongo ia nei kou-
tou e hia nga Ture i whakatakotoria ki
Tokangamutu ? e wha nga ture i whakata-
kotoria i taua ra, ko te hoari kua kuhua,
ko te wea kua purua, ko te reti kua purua,
ko te whakawa kua purua, ko te moni kua
purua; kua kuhua i roto i te rongopai; ma
te rongopai e mahi enei; mehemea ka
poka te tangata ki te he i muri nei, nui atu
tenei he i te he o mua, whakarongo mai e
Waikato kua he te motu, kua he te tangata
i te he a Titokowaru. Otira ko te he a
Titokowaru kei a ia anake ahakoa toremi ia
ki raro ki te reinga, nana ano i kimi he he
mona. "
Kei runga ko Tamati Ngapora; "Wha-
karongo mai e Rewi, kahore he kupu, waiho
atu a Titokowaru kia paoa e te karoro,
nana ano tana, heoi ano taku kupu mo
tena. "
I reira ano ka tae atu te rongo o Te
Whiti raua ko More ki taua Runanga; ko
Kingi Tawhiao—" E Rewi Whakahokia a
te Whiti raua ko More kaua e tukua mai ki
konei, waiho tenei marae hei kimihanga
tikanga mo te motu kia puta ai te motu—
kaua e hanga ki te kino. "
Ka hoki mai a Marino, ko te kupu a
Rewi, Kati ano he pooti mo Whanganui ko
Topia Turoa. E koro e Mete kua riro a
Topia Turoa ki te rapu ano i te he o Titi-
kowaru ki te whakamarama i nga tikanga
mo te mahi pooti mo Waikato, kia tukua te
mahi a Titokowaru mana anake. Ki te
mea ka hoki mai a Topia ka tukua mai ano
e Tahana Turoa he karere ki a matou, a ka
tukua atu ano ki a koe koutou ko tou Ru-
nanga hei matakitaki iho ma koutou. Heoi
tena ki te kite tikanga koe o te Runanga
O
tukua mai kia mohio atu matou.
Heoi,
Na HORI KINGI.
HOKI KINGI.
APERANIKO RANGIHIKITIA,
HOANI METE KINGI.
Kia Mete Kingi, Paetahi, M. H. R.
PATEA.
KOTAHI te pa pakeha kua horo i te Hau
Hau i Patea. Tokoiwa nga pakeha kua
mate, tokowhitu kua tu a kiko. I tikina
taua pa i te po, rokohanga atu e moe ana
nga pakeha—katahi marire ano nga tangata
i warea ai te whakaaro me tona mate hoki.
No te taenga atu o nga kai-awhina kua
riro te Hau Hau—he oma hoki koi mau ia.
Hei tetahi nupepa korerotia ai nga korero.
WHAREKAURI.
Ko nga rongo enei kua tae mai i Whare-
kauri inaianei. Kotahi te Pakeha kua pa-
tua i reira e nga herehere. E rima rau te
kau ma rima pauna moni kua mauria mai e
ratou, na nga pakeha. Nga pu raiwhara i
mauria mai e 32; nga pu noaiho me nga
pitara e 47; e rua nga hoari; e wha mano
kariri. Ko Kapene Tamati te Kai-Wha-
kawa i herea me nga hoia tiaki i a ratou.
Nga mea i tahuti mai kotahi rau e ono te
kau ma rua nga tane: e ono te kau ma
wha nga wahine; e whitu te kau mo tahi
nga tamariki. Tokotoru nga herehere i
noho atu, kua tae mai ratou ki Po Neke
inaianei. \_\_\_\_ \_\_\_\_
Ko etahi o nga whenua enei e whaka-
wakia ana i tenei nohoanga o te Kooti
Whakawa Whenua Maori i te 17 o Aku-
hata nei, ara: —
Ko Harawira te Tatere te tangata, ko
Waimarama te kainga.
Ko Karauria Pupu te tangata, ko
Waipiropiro te kainga.
Kei te " Kahiti" nga rohe o aua kainga.
Me ka oti te ruri hei te Kai Whakawa Tu-
turu i Nepia nga mapi takoto ai.
E ki ana he nui te tika o te mahi a Ta-
reha i roto i te Runanga nui o te Kawana-
tanga, raua tahi ko Mete Kingi, he ahua
rangatira tonu te ahua. He tika hoki ra,
koi hoki te rongo o Ngatikahungunu i ru-
nga i te ahua o to ratou tangata i tukua e
ratou ki te Runanga hei waha mo ratou.
Na te waea i whakaatu mai te tika o Tare-
ha. E tirohia tonutia ana e nga tangata
katoa o nga motu e rua nei te ahua o nga
rangatira e tukuna ana ki te Runanga—
e rite ana ki te pou e whakaarahia ana i te
wahi tairanga kia kitea e te katoa, ekore
hoki e ngaro tona tikanga tona pikonga ra-
nei e te kanohi te titiro.
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
HE PANUITANGA
Ki nga tangata e whai take ana Iti te whenua
kia mohiotia ai te wahi me te ra e tu ai te
Kooti, hei whakawa i o ratou tahe.
NA, he Panuitanga tenei kia mohiotia ai,
ko te take a nga tangata no ratou nga
i tangotango a tangata te haere mai, ki hai
goa e mau nei i raro ki nga piihi whenua
kua tuhia nei ki raro whakawakia a te 17 o
nga ra o Akuhata, 1868, e te Kooti Whakawa
Whenua Maori ki Nepia, Ahuriri. Ko nga
tangata katoa e whai tikanga ana mo aua
whenua me haere ki reira.
Ka oti te whakawa, ka puta te Karauna
Karaati ki te hunga i kitea tona tika e te
kooti; heoiano he tino whakaotinga tena;
ekore rawa e tika kia peke mai tetahi ta-
ngata ki muri.
NA TIKI,
Kai tuhituhi o te Kooti;
Kooti Whakawa Whenui Maori,
• Akarana, 15 Hurae, 1868.
Ko nga ingoa o nga tangata no ratou nga piihi, me
nga ingoa o nga whenua me te Takiwa hoki.
Pererika.
Herewani, me etahi atu. Runanga No. 2,
Nepia.
Ko Wata, ko Paku. Tara o te Rauhina,
Nepia.
Hirini Kararupe.
Pete
Anaru
Erena.
Tipene.
Wiremu.
Moanaroa.
Aniria.
Ani.
Karaitina.
Retimana. Tangoio, Nepia.
Apirana.
Heni. Aropaoanui, Nepia.
Retimana, Manaena. Tutira, Nepia.
Manaena Tini. Purahotangihia, Nepia.
Hemi Puna. Waikare, Nepia.
Mohi Tiwaewae. Awa o Totara, Nepia.
Ani Te Whanga. Pakuratahi, Nepia.
Paora Torotoro.
Hare Ngawhakakapinga. Omarunui.
Ko enei whenua i raro nei hei Wai-
pawa whakawakia, ai a te 31 o nga
ra o Akuhatu.
Paora Ropiha, me etahi atu. Mangaorapa,
Waipawa.
Hoani Waikato. Pukewaiomotu.
Ruka, me etahi atu. Te Apiti.
Hemi. Manawarakau.
Morena. Kairakau
Hone te Rangikangaiwaho.
Kua taia nga rohe o enei whenua ki roto
kite "Kahiti. "
Me he mea kua oti enei whenua te ruri
ka kitea nga mapi ki te Kooti o te Kaiwha-
kawa Tuturu i Nepia.
Ko enei whenua ka whakawakia i te
tunga o te Kooti ki te Wairoa i
te 14 o nga ra o Hepetema.
Te Hemoata.
Ngarangimataeo.
Meiha.
Henare.
Roka.
Hekera.
Maka.
Tiopira.
Karaitiana. Wairau, Wairoa.
Pita Tauho. Te Moutere, Wairoa.
Paora Rangituruturua.
Wiremu Kirinini.
Arona Ngawiki.
Apihai Te Aria. Te Moutere, Wairoa.
Ihaka Whanga. Kaiwaitau, Wairoa.
Ihakara, me etahi atu. Mangaruhe, Wai-
roa.
Ihaka Whanga. Kinekine, Wairoa.
Kua taia nga rohe o enei whenua kiroto
ki te " Kahiti. "
Me he mea kua oti enei whenua te ruri
ka kitea nga mapi ki te Kooti o te Kai-
whakawa Tuturu i te Wairoa.
NGA HEREHERE O WHAREKAURI.
No tenei rangi, te 13 o Akuhata, ka tae
mai te korero o te riri. Kua hinga te
parekura a te Whitimoa i te 8 o nga ra.
Hui nga mea mate me nga mea tu a kiko
a te pakeha ka tokoiwha. Tokorua nga
rangatira o te pakeha i mate—he tokomaha
o te Hau Hau i kitea te hinganga. E ki
ana ka nui te kaha o nga Mirihia maori i
haere atu i Nepia nei. Hei tera nupepa
ata korerotia ai nga korero. Ko te Whi-
timoa kai te hoki mai, ko nga herehere
kua tahuti ki roto ki nga awaawa i Tara-
wera. I riri i te awa i Ruaki Ture.
PANUITANGA.
HE mea naku kia rongo nga tangata
o Heretaunga kua whakaturia au
e te Kawana hei tangata Ruri whenua
i runga i te ritenga o te Kooti Whaka-
wa Whenua Maori. Tetahi hei tangata
Kai Whakamaori au mo taua Kooti.
Naku na
TEOTI WAKANA.
PANUITANGA.
TENEI nga pukapuka kei te whare o
HEMI WURU e takoto ana hei
hoko, ara: —
Ko tetahi wahi o te Kawenata Ta-
whito
Te Kawenata Hou
Ko te pukapuka o nga Inoinga o te
Hahi o Ingarangi.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
TENEI TE TAONGA!
TENEI te taonga kei au e tu ana, ara
ko aku tera hoiho, ko aku paraire,
ko te tini noa atu o nga hanga mo te
hoiho, mo te kaata. He mea kawe
hou mai no Ingarani, naku ano i kara-
nga atu kia tuia mai mo toku whare
hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga.
E tuia ana nga tera, me nga mea ka-
toa o te hoiho i tenei whare.
Na HOURA.
TENEI TE HOKO NGAWARI
KEI TE TOA O TE
HUTANA RAUA KO TE EAWINI.
KUA kite koutou i to maua whare
nui i Nepia kua tomo tonu nei i
te hanga. Ekore e taea te tatau i nga
hanga katoa o to maua whare. Kua
kite ra hoki koutou kore rawa tetahi
mea e ngaro ana—te mea rahi, te mea
paku, te kakahu, te kai, te aha noa
atu. E utaina tonutia mai ana i Inga-
rani o maua hanga i runga i nga kai-
puke katoa o rawahi e u mai ana ki
Nepia. Kua puta te rongo ki nga
pakeha katoa o Heretaunga ki te pai o
nga hanga o tenei whare—ko ta ratou
whare hoki ia e mui mai nei ratou ki
te hoko.
Ko nga kahu tane e tuia ana i tenei
whare. Ko te tangata e hiahia ana kia
ata tau ki tona tinana he kahu moua
me haere mai ia ki a maua.
Haere mai whakamatauria.
Na te HUTANA raua ko te
EAWINI.
Nepia, Akuhata 29, 1866.
WHAKARONGO MAI.
TENEI au to koutou hoa tawhito te
noho nei maua ko WIREMU kei te
WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu
maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia
ana e te tangata maori; —ara, he huka,
he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me
te mano kai atu.
Ko nga kahu; —he koti, he paraikete,
he tarau, me nga kakahu tane katoa,
me nga kakahu wahine katoa.
E tangohia ana hoki e maua nga kai
e whakatupuria ana e nga maori; ara,
he kaanga, he witi, be taewa, he aha
noa atu.
Haere mai ki te tangata tawhito.
Na WIREMU raua ko KENERE.
Nepia, Pepuere 26, 1867.
E NGATIKAHUNGUNU ! TI-
TIKO MAI!
TENEI nga keihi hanga kei au, he
mea tae hou mai. Ko te tangata
e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga
pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore
he mea i kore i toku whare, kua kite ra
ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou-
tou ki te whakatauki na; —" Haere
mai e whai i te waewae o Uenuku kia
kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e
rite ana au ki a Uenuku o te Rangi.
Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku
whare. E taea ranei te tatau i te kiri-
kiri o tatahi? Ko te rite hoki ia.
Engari rae haere mai kia kite.
Me haere mai me " te whakapuru ki tahi
ringa, me te patu ki tahi ringa. "
Na TATANA.
He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki
Pei Herara, ki Nepia, i te Taitei i nga rua wiki
katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.