TE



WAKA    MAORI

                    O   AHURIRI.

      "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

  No. 12. ]    NEPIA, TAITEI, HANUERE   27, 1870. [VOL. VI.

 HE KUPU  ATU ENEI KI NGA HOA

            TUHI MAI.

 TENEI nga moni 12s. a Ihakara o Patea mo

 tana  nupepa; te 12s. hoki a Karaitiana o

 taua kainga ano. Na Paramena Oneone te

 10s, na Tare Neana pakeha 20s.



 Ko  te Makarini tena, to tatou hoa

 tawhito i Heretaunga nei, kua tae

 mai ki Tauranga  ki te titiro i nga

 mahi  o tera kainga, ki te whaka-

 takoto tikanga hoki e tika ai nga

 Kai-whakahaere   tikanga o  reira.

 E whakapai ana matou ki nga iwi e

 awhina ana i a ia i runga i ana mahi

 whakamarire i te motu nei—kei a

 ratou  te ura  o te ora, te ara o te

 rangatiratanga. Kaua   e ki ko te

 pakeha anake mana e mahi nga mahi

 o  te pai, engari me hui tahi nga

 uaua o te pakeha raua ko te maori

 ki te whakaputa i nga tikanga e tika

 ai te katoa. Ko te Makarini inaia-

 nei te tangata kua wkakaritea e te

 nuinga o te pakeha o te motu nei

 hei tangata whakahaere i nga tikanga

                 O                                                     O

 o te whawhai me nga tikanga o te

 pai, hei takawaenga hoki mo nga

 iwi e rua—ara, te pakeha  me te

  maori. He  tika hoki ta ratou whi-

  riwhiringa ki ta matou titiro, no te

 mea  he tangata mohio ia (a te Ma-

  karini) ki te reo me nga ritenga me

  nga whakaaro o tetahi taha o tetahi

  taha—o  te pakeha, o te maori hoki.

  Mo  te pa atu nga iwi ki a ia ki te

  korero, e mohio ana ia ki nga rerenga

  whakaaro me  nga hiahia me nga

  kokorutanga o te ngakau me te ahua

  tonu  o tetahi o tetahi. Na, ko te

  painga tena. Ko te tangata tauhou,

  te tangata  kaore ano kia maoritia,

  ekore e tika ki taua mahi ki ta ma-

  tou whakaaro. No  te mea hoki e

/ haere taha ana tona matauranga,

  ki te taha pakeha anake—ma  ona

  Kai-whakamaori ka rongo ia ki nga

  korero a nga iwi maori. Na, he mea

  ano ka marama te whakamaoritanga

  a te Kai-whakamaori he mea ano

   kaore—kia  tino mohio rawa te ta-

ngata ki nga reo taua rua (te Inga-

rihi me te Maori) katahi ka marama

tana mahi, kaore ranei. No konei i

ki ai matou ka tika te Makarini hei

tangata whakahaere i nga tikanga,

no te mea e korero ana koutou ki a ia

he kanohi he kanohi, e whakarongo

pu ana ana taringa ake ano ki te

korero. Tetahi kua matau noa atu

koutou nga maori ki a ia; he hoa

tawhito ia no koutou, kua kite koutou

i ona pai i ona kino—kua mohio hoki

koutou he tangata manaaki ia i nga

maori. Ko tenei ka ki ano matou

kia kaha koutou ki te awhina i a ia

i runga i ana mahi, no te mea ko ia

te tangata e mohio ana ki te whaka-

haere i nga tikanga e kotahi ai tatou,

e tau ai hoki he mariretanga ki to

tatou motu.





         TE WHAWHAI.

 Ko  ta tatou i rongo ai ki Nepia nei i te

putanga o tera nupepa ko Topia raua ko te

Kepa  me to raua ope e 500 e whai ana ki a

 te Kooti i te taha ki runga o Whanganui.

 Te rongo kua puta mai i muri nei e ki ana

 no to raua taenga atu ki Taumaranui, te

 kainga i noho ai a te Kooti, kua kore ia—

 kua riro he wahi ke. I roa te ope o Topia

 ma i te waipuke, i kure ai e hohoro te tae

 ki Taumaranui. Ue  nui nga maara kai a

 a te Hau Hau i kitea e te taua ki reira, • e ki

 ana ka taea pea te 50 eka—me te mea e whaka-

 arongia ana e te Hau Hau hei kainga tumau ia

 mo ratou. Ia Topia ano i Taumaranui katae

 atu ki a ia te karere o te Kingi (ko Opero

 kowai ranei tona ingoa), Le ki atu kia kati

 te whai i a te Kooti no te mea kua whaka-

 rongo ia ki a te Kingi ana korero, a kua

 noho i raro i te atawhai me te mana o te

 Kingi. Tena hoki te ope o Waikato i whaka-

 tika mai i tona kainga he haeremai he tiriwa i

 waenganui o te Kooti me  Topia ma, nga

 kai whai—he whakaora hoki i a te Kooti.

 Ko tetahi ope i haere ki te tiki i a te Kooti

 kia haere ki a te Kingi. Ki atu ana a te

 Kooti ekore ia e pai, ka kore e haere tahi i

 a ia ona kino ki te Kuiti me kawe e ia ki

 tetahi wahi. Heoi, whakatika  ana haere

 atu ana ki Patetere ki te kainga o Hakaraia

                TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

o Ngatiraukawa, te hoa o  tera tangata

kohuru o Kereopa. Ki atu ana a Topia

ki a Waikato ekore e mahue i a ia te whui

i a te Kooti; kua puta tana ki kia mau i a

ia, a ka whai tonu ano  kia mau ra ano—

ahakoa tae ki roto ki Waikato   ka whai

tonu anon ia. Tetahi rongo o muri mai nei

ko te ope o Topia raua ko te Kepa kua tae

ki Titiraupenga, kui te taha  hauauru  o

Taupo, e whai  haere ana i runga, i nga

takahanga o te ope o te Kooti. Ko  to

pukapuka a Topia raua ko te Kepa kua

tuhia mai ki a  Kanara Makitanara he ki

mai ekore e mahue ta mua whai i a te

Kooti. Ko  taua kanara Makitanara mo

ana hoia kua riro atu ki te awhina i taua

ope o Whanganui—kua   hui tahi pea tenei.

He whenua  watea te whenua ki Patetere

hei whainga ki a te Kooti; ka mahue hoki

e ia nga wahi kino, haere: ma ki nga wahi

pai—ka  pai huki ra. Heoi te wahi e toe

ana hui omanga mana ko nga kainga o te

Urewera. Iu  te tae ki reira tera ano e

whaia. He  taki haere taria i te kino ki

nga kainga katoa e nohoia ana e ia—ko te

kino  tenei ko te riri, ko nga taua whai i a

ia. Ekore  matou  e whakaputa kupu

inaianei mo te mahi a Waikato ki te wha-

kaora i a te Kooti. Taihoa kia ata rongo

atu tatou nga  tangata o konei ki te pono

ki te peheatanga ranei o aua korero. Heoi

ta matou kupu inaianei koia tenei; —Ekore

rawa e mutu te kino i te moutere nei i a te

Kooti  e ora ana, ko tana mahi hoki be

kohuru  tonu ho kino noa iho. Ekore e

tau te noho o nga iwi noho pai i a ia e haere

noa ana. Ko ta te pakeha tikanga e kaha

 ai ia ko te Kooti kia mau—ekore hoki e

mahue  te whai. Kaua hoki nga iwi e

manaaki i a te Kooti—ki te mea ka ma-

naakitia he manaaki tana i te kino. Heoi

 te kupu inaianei.



   No  muri i te tuhinga o nga korero i

 runga ake nei kua tae mai ano he rongo ki

 Nepia  nei—koia  tenei kua tuhia ki raro

 iho. I te 20 o nga ra o Hanuere nei ka

 hui te ope o Topia raua ko te Kepa e 400

 ka hui ki te ope o Kanara Makitanara i

 Waimahana. I te aonga ake o te ra (te 21)

 ka ahu katoa ki Patetere. Ko te Arawa

 hoki e huihui ana ki Rotorua; ko Kanara

 Pereiha me tona tohu kua whakatika mai i

 Tauranga e anga mai ana ki Patetere ano.

 Ko te Kooti, ko Hakaraia, me Kereopa kei

 Tapapa, te pa o Hakaraia e tata ana ki

 Waimahana. Tena  te reta a Ngawere

 Tauporu kua  kitea e matou, he mea tuhi

 mai i Ohinemutu. E ki ana tokorua nga

 tangata kua tae ki reira, i te 16 o Hanuere,

 he morehu  no Patetere. E  ki ana taua

 reta heoi nga tangata o taua kainga i puta

 i a te Kooti—ko  etahi katoa, nga tane me

 nga wahine, i mau  katoa, i patua ranei i

 whakaorangia ranei. Ko  te pa o te Kooti

 e ki ana aua morehu kei Pakaraka i te tapa

 o te Ngaherehere i Tapapa  te kainga o

 Hakaraia. Kei Tauranga te whakaaro o te

  Hau Hau  kia tikina kia patua. Otira kei

  te noho tupato tera kainga, ko  Kanara

  Pereiha hoki i anga mai i reira he whaka-

  taki haere mai i a te Kooti. Ko tenei pea

  kua riri tenei; ekoro e mohiotia te haora,

  te miniti ranei, e puta mai ai te rongo o te

  whawhai—he pai kia mau te Kooti me ona

  boa. Ko te huarahi atu i Nepia ki Aka-

  rana ma roto i Waikato i katia ra i mua atu

  nei kua tuwhera  inaianei—kai  te haere

  tonu nga karere ma reira. Ko Raka kei

  Taupo—nana  te pukapuka mai ki Nepia

  mo Ngatituwharetoa e hiahia ana kia uru

  mai ki roto ki te Kawanatanga.



    No to 27 o nga ra o te marama nei ka

  tae mai ki Nepia nei te tima a te Rangatira,

  i rere mai i Akarana. Na reira mai nga

  korero ko te Makarini kua hoki ki Akarana.

  Ko te pukapuka a Kanara Makitanara kua

  tae ki a ia. Ko te ope o Makitanara i tae

  ki te Papa i te 24 o nga ra, o tenei marama.

  Ko taua kainga, ko te Papa, e tata rawa ana

  ki te wahi e noho ana te Kooti—e rima

  tonu maero te pamamao  atu. Ko etahi

  o nga tutai a te Hau Hau i mau i te ope o

  Makitanara—kotahi   i mate, tokotoru  i

mau ara me te wahine. E korero ana

 ratou, nga herehere nei, ko Hakaraia me te

  Waru  koi a te Kooti e noho ana. I  kia

  Kanara Makitanara i te aonga ake o te ra,

  te 25 o te marama nei, ka tikina ka riria te

  pa o te Hau Hau. Kua hinga pea tenei—

  mea ako ka rongo tatou.





           TE KOOTI.

  I ROTO  i te marama kua hori nei kua mea

  Pata (Firth) pakeha nei kia kite i a te Kooti,

  He pakeha na Wi Tamihana Tarapipi taua

  pakeha. Na te  Kooti i tuhi mai te

  reta ki a ia ki tona kainga ki Matamata kia

  haere atu ia kia kite i a iu ia. Ka whaka-

  ritea te wahi hei korerotanga mo raua ko

  te tanumanga o Wi Tamihana ko

  Tauranga Moe. Te  haerenga atu o taua

  pakeha raua ko tona ki whakamaori ka

  tae ki te Tekoteko e tu ana i reira ka kitea

  nga  tangata tokorua e tu aua i te.

  Ka  anga mai tetahi ki a ia ka ki mai, " Ko

  te Kooti au"—ko   tetahi o ana ringa i tua

  i tona tuara e buna ana. E  rua ona hoa

  mau  pu, he hawhe kaihe—ko tona wahine

  tetahi. Ki hai i taro ka  puta mai nga

  tangata e wha te kau, nga hoa o te Kooti—•

  mau  pu anake. Ka mea  te Kooti ki te

  whakamutua te whai i a ia ka mahue e ia

   te riri ka tahuri ki te ngaki whenua! Koia

  kei a ia! E ki ra rae tuku noa atu e ia

   ona hiahia ki te kohuru  ki te patu ki te

  muru i nga wahi katoa o te motu, muri iho

   no te hohatanga ka noho pai ka noho ora!

   Katahi marire te tangata ngawari, te tangata

   whakaaro rangatira ko te Kooti! Tenei te

  ki a Ngatikahungunu; —"Ekore  e ware

   nga mahara o te Kaiahurahanga. " Ekore

   e pai te Kawanatanga  kia tahuri ki te

   hunga kohuru ata korero marire ai. Engari

                 TE  WAKA  MAORI   O AHURIRI,

rue tuku katoa mai e ia ona hoa kohuru

me ia ano hoki me ana pu katoa ki a te

Kawanatanga, ka      te tikanga mona i

te Kawanatanga—mo  te mate, mo te aha

ranei. Tena ho whakatakoto tikanga mana

                                                                                          O

ma te kohuru—kauaka.





UE RETA TENEl NA REWI MANU

              HIRI.

                    Te Kuititanga,

                        Hanuere 16, 1870.

 Ki a Topia Turoa.

 Ki a Tahana.

   Tena koutou. Rire, Rire, Pai Marire.

 E tama te hupu. E pa, e te matua o le

 kororia, te kai here i au ki te ao. Whaka-

 haritea ahau ki tou kororia. Na, e pa,

 aukahatia te ao, no te mea kua taha matau

 te puna wai ora. kua taha maui te puna

 whero. Otira, e pa, whakatupuria  te iwi

 kia kotahi, kaua e wehewehea. Heoi te ki

; arewa a te Atua.

          Naku i tuhi,

                        Na MANU.





       HE ORAITITANGA.

 TENA  te manu nui kei etahi o nga whenua

 i Uropi, ho Ikara (Eagle) tona ingoa—ko

 Amerika hoki tetahi nohoanga o taua manu.

 He manu nanakia taua manu. Tana kai

 ko  nga  o ro ngahere, he mea kahaki

 ki runga  ki te rangi ka tae ki tona ko-

 whanga  ki runga pari ka kainga. He mea

 ano  he tamariki tangata nei ano tana kai,

 hopukia ai ki ona matikuku ka mau atu ai.

 Ka tuwhera nga parirau o taua manu ka

  taea te tekau (te tekau ma rua ranei) putu

 te whanui. No  te ra i mua tonu o te

  Kirihimete i te tau 1868 ka kahakina e te

  Ikara tetahi tamaiti i Tenehi (Tennesse)

  be kainga kei Amerika. He tamaiti tane

  taua tamaiti katahi ano ka ako ki te haere.

  No  tetahi rangi ka ngoki haere atu ia i te

  whare o ana matua ka tae ki waho ki te

  marae o te kainga. Tena te Ikara e rere

  ana i runga, no te kitenga mai i te tamaiti

  ka tuku whakarere mui ki raro ka kapohia

  iho nga kakahu o te tamaiti ki ona mati-

  kuku  ka  riro ka hikitia atu ki runga ka

  whakaarorangi haere i runga tonu ake o

  nga rakau  o te ngaherehere e tu ana  i

  reira. Ka  kite te kai hiki, he wahine, ka

haere ka  whai ma  roto i taua ngahere.

Kotahi maero me te hawhe e haere ana tana

wahine, he oma tonu te haere, ka puta ki

te parae; katahi ka titiro atu ki runga, aue

ra ! ko te manu tonu tena e heke mai ana

ki raro me te tamaiti ano i nga matikuku e

mau tonu ana!  Tau rawa iho taua ikara i

te  taha o tetahi awa. Tera te tangata a

pupuhi manu  ana mana i reira. Tupono

marire ana te pakutanga  o tana pu ki te

 taunga iho o te Ikara ki raro, katahi ka, oho

 te Ikara ka rere ano ka mahue tona kai—

 te tamaiti ra. No  te marangatanga  ki

 runga o te manu ra ka maanu tonu i runga

 ake o te tamaiti ra, e mea ana kia tuku iho

 ano ki tona kai. Ka hamama te waha o

 te wahine ra, raua ko te tangata i te pu, ki

 te umere me te puru ano te tangata i tana

 pu, katahi ka mataku te manu ra ka rere

 tonu utu. Heoi ka ora te tamaiti, ko nga

 kuhu  anake i pakaru. Ka  tae atu te

 wahine ra ka whakamarie i te tamaiti e

 tangi ana, muri iho ka whakahokia atu ki

 ona matua hei haringa mo o raua ngakau.





        PANUITANGA.

 TENEI kua waiho e nga maori i taku

  whare i Miani te KAU MA RUA TERA

 hoiho me nga Kara e rua.

    Ki te kore e tikina mai e nga tangata

 nana i roto i te wiki kotahi e takoto atu nei

 penei ka hokona atu e au hei mea moni

 whakarite mo tuku mahi—inahoki e waru

 rawa nga marama e takoto ana i au.

        Na WIREMU HIRA,

                  Kai tuhi Tera Miani.



       HE PANUITANGA.

  HE   panui tenei naku kia rongo mai nga

       tangata. No  te mea he takiwa ra-

  wakore tenei ka whakaitia rawatia e au nga

  utu o nga waipiro me nga waina e tangohia

  a karanatia (ara  e tangohia nuitia ana) i

  roto i taku whare. Kotahi tonu pauna e

  e rua hereni me te hikipene mo te Karana

  kotahi.

        He maka noa tenei hoko.

          Na MAKI MARE,

                     Te Awapuraho.





  He mea ta na HEMI WURU, i to whare ta o te Haaki

    Pei Herara, ki Nepia  i te Taitei i nga rua wiki

    katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.