TE









                  O   AHURIRI.

     "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

 No. 15. ]    NEPIA, PARAIREI, OKETOPA  7, 1870. [VoL. VI.

KUA  rongo koutou ki te riri o Wi

Wi  raua ko Puruhia i tenei takiwa.

He riri nui rawa taua riri. Akuanei

pea te uru ai a Ingarani me nga iwi

nui katoa o Uropi ki taua whawhai.

Ekore e mohiotia te take e pena ai

—he  pakuhatanga, he whenua, he

arohatanga, he takahanga no tetahi

i nga rohe o tetahi, he aha noa atu

ranei, mana e kukume nga iwi o

Uropi  ki roto ki taua riri. Ekore

e mohiotia te toronga haeretanga o

te ahi, ekore e kitea te taunga o te

kora. Kua nui rawa te tangata kua

mate  inaianei, kua mano tini noa.

Ko  nga pu pai rawa, ko nga matau-

ranga katoa, ko nga mea kaha katoa

ki te whakamate tangata i kimihia e

                                                          O

te ngakau hohonu o nga tohunga o

te ao i nga tau maha kua hori nei,

ko  nga kaipuke rino ekore nei e

                    

taea e te mata, ko enei mea katoa

kei nga iwi o Uropi i tenei takiwa

—ekore   e mohiotia te kahanga  o

tetahi   o  tetahi, ekore   e  kitea

te mutunga. Engari ko ta matou

kupu  tenei ki  a koutou  inaianei,

kia  tupato tatou koi  hemo tatou

i  te kai. Akuanei   te nui ai te

utu  mo te paraoa—kua  kake ano

hoki inaianei, e piki haere ana. Ko

te nuinga o te paraoa e kainga ana

 e nga tangata o tenei motu he mea

whakatupu mai i rawahi i nga whe-

                        

nua  pakeha, a utaina mai  ana i

runga kaipuke ki a tatou nei. Akua-

nei  te kati ai i te riri nga huarahi e

kawea  mai ana nga paraoa, me nga

kai ke atu ki nga tunga kaipuke;

tetahi, ka pau nga maara witi te ta

hutahu e nga taua; tetahi, ka mahue

te ngaki i te raruraru i te wehi ki te

riri; tetahi, ka tupato nga kaipuke

kawe kai koi mau i te moana i tona

 hoa riri. Ka, ki te kore  e tupato

tatou ka raru tatou. Ka whakatau-

 kitia tatou ki te ki nei; —"I hea koe i

 te tangihanga o te Pupuwharauroa?"

Mehemea  kua puta wawe  mai te

 rongo o te whawhai ki a tatou penei

kua ki atu matou ki a koutou kia

kaha te mahi i te kai i tenei tau.

Ko  tenei kua rere te witi e taea hoki

te aha. Otira e pai ana nga korero

nei hei  whakaarotanga, mo tetahi

tau. Engari kia tupato koutou ki

nga witi e tupu ana, kaua e mou-

moutia, no te mea he nui te utu o te

witi i te takiwa e takoto ake nei.

  He  kupu ke tenei mo nga witi e

 whakatupuria ana  ki Heretaunga

nei—he  kupu ako ki a Ngatikahu-

ngunu  na te pakeha uaua te mira

 paraoa i Nepia nei, na te Wepa. E

 ki ana tana pakeha ki te patakatia

te witi me pataka nui, kaua te pa-

 taka iti. Ko te tapatu o runga kia

maru rawa te mahi. Hei te patu-

 nga kaua  e huia  katoatia te witi,

engari me wehe ke nga mea pai me

nga mea kino—me  peeke ke tetahi,

me  peeke ke tetahi. Ka peneitia te

mahi katahi ka neke ake te utu mo

te puhera o nga mea  pai. Ekore

 hoki e pai te paraoa o te witi i huia

tahitia te mea pai me te mea kino—

ahakoa iti te mea kino ki roto ma

reira tonu te paraoa e whakakino.

 Me whakaaro nga tangata whaka-

 tupu witi i Heretaunga—nga pakeha

 me nga maori—ko  nga kainga o

 Ngaitahu nga kainga whainga ma

 tatou ki te whakatupu witi, lie nui

 te witi e whakatupuria anu i ana kai-

nga; he mahi nui na te pakeha te witi

ki reira, a e kawea ana ki nga wahi ka-

toao te moutere—ko etahi kua tukua

ki Ingarani rawa. Ko a ratou witi

hoki e hira ake ana te pai i a tatou

o  Heretaunga nei—na  te ata mahi

hoki i penei ai. Me penei hold a

tatou witi, me ata mahi kia puta te

rongo o te pai o te witi o konei kia

manaakitia e nga kainga maha. Koi

mahara  te tangata kei nga reti me

nga hoko whenua te oranga mo te

tangata—kaore, kei te mahi. Is a te

mea he iwi mahi te pakeha i taea ai

tona rangatiratanga me tona whai-

rawatanga o tenei takiwa. Heoi te

              TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

tino oranga mo  te tangata ko  te

mahi—he  pono rawa tenei. Ekore

rawa e rite te witi e tupu ana ki o

Ngaitahu ki to konei witi 1d te mea

ka ata mahia te mahi. He  kainga

na ho kainga makuku a reira; en-

gari P. konei he whenua ra, ko to

konei oneone hoki e ata tau ana mo

te tupu o tena taro o te witi, he nui

hoki  te raima i roto i te oneone—

 ara te oneone tu a kotakota nei, ko

 te mea tena e kaha ai te tupu o te

 kakau, o te witi tonu. Ka tangohia

 hei te purapura pai, ko te mahi hoki

 o te whakatupu me te tatari kia pai

 te mahi—heoi, katahi ka puta rawa

 te rongo o te pai o te witi o Here-

 taunga nei. Tetahi he o te mahi a

 te tangata maori  e kitea aua  ki

 konei, ara ko nga witi tomua me

 nga mea tomuri e tiria tahitia ana i

 taua takiwa  kotahi, e huia tahitia

 ana hoki nga purapura; a tupu rawa

 ake ka tae ki te wa o te tapahanga

 ko etahi kua pakari ko etahi kaore

 —na, ka kino  i konei te witi, kino

 tonu atu ki te paraoa. Engari me

 tango mai he purapura hou i nga

 pakeha, hei te mea  i tupu mai i

 tetahi whenua. Tetahi me tuku

 ki roto ki  te purutone nga pura-

 pura. Ko  te tau  kua hori nei

 he tau ua, he ua pumahu, he mahana

  —na  reira i tupu ai te mea e kiia

  ana he waikura. He nui nga witi

  o konei i kino i taua mate. Otira

  kaua nga kai-whakatupu e pouri ki

  te mate o nga witi i taua tau—kowai

  hua ai e pena nga tau e takoto ake

  nei te nui o te na. Kaore he rongoa

  i kore ai te waikura, engari me

  tango mai hei te purapura ora hei te

  mea pakari kia pai ai te tupu.

    Heoi e Ngatikahungunu, kaua e

  ngakau  kore ki ta matou ako ki a

  koutou, engari kia kaha, kia uaua.

  I oti ai nga mea pai katoa a te pa-

  keha, i kitea ai ona tikanga katoa,

  na te kaha ki te mahi na te mana-

  wanui—ka kore he kaha he manawa-

  nui kaore hoki he mea e kitea.



  KUA  anga nui te whakaaro o te Ka-

   wanatanga me nga pakeha katoa o

   te motu nei i tenei takiwa ki te ma-

   hinga o te hanga nei o te Muka. I

                O                            O

   mua ai i riro pu te whakaaro o te ta-

   ngata ki te whakatupu huruhuru

   hipi, inaianei kua whiti nui te wha-

   kaaro ki runga ki te muka: he tao-

   nga nui ano tena te huruhuru, he

   taonga nui ano hold tenei te muka

   —he  mea taki moni mai taua rua.

Otira ko te pakeha e ahua tauhou

ana ki te mahinga o te muka. Ka-

ore ano kia tino mohiotia te ahua o

to konei harakeke—nga mea  kahu

me nga mea motumotu, me te ahua

hoki o te oneone e pai ana hei wha-

katupuranga mo tetahi tu harakeke

mo  tetahi tu harakeke, engari ko to

kimi  e kimihia tonutia ana. Kua

whakaritea e te Kawanatanga i te

tau kua hori nei tetahi hunga mohio

 e noho ana i ia wahi i ia wahi o te

 motu nei hei kimi i nga tikanga e

 pai ai te mahinga o te muka, e

 ngaro ai te tae, e mohiotia ai hoki

 te whakatupuranga o nga tu hara-

 keke katoa, kia kitea ka waiho hei

 mahi nui mo te motu katoa. Ko ta

 taua hunga i kite ai kua oti te ta ki

 te perehi inaianei hei akonga mo nga

 pakeha e hiahia ana ki te mahi i taua

 mahi. Otira kaore ano kia ata ma-

 rama—he  mahi hoki katahi ano ka

 tahuritia hei tino mahi. Mehemea

 ka tahuritia nuitia e te motu katoa

 tenei mahi akuanei he nui te rawa

 kai roto. Kaore hoki he tikanga i

 kore ai e tangohia e tatou tenei taro hei

 whakawhairawa i to tatou motu. He

 nui te harakeke e tupu ana i nga wahi

 katoa o te motu; ko te mahi wha-

 katupu  e hara i te mahi tia ngaki

 pera  me te witi me etahi atu kai;

 ko  nga pakeha hoki o Ingarani e

  noho hiahia mai ana ki te hoko hei

  whiri taura hei whatu kahu; ko te

  uaua anake o  te tangata e toe ana

  hei mahi atu—penei, tona hokinga

  mai ki a tatau he moni he kakahu.

  He mahi pai ki ta matou whakaaro

  te whakatupu harakeke, ahakoa pa-

  ku te whenua e mahia ana he nui

  ano te rawa e puta mai. Tena ko

  te whakatupu hipi he mahi uaua:

  kia nui rapea te whenua ka ki ai he

  mahi tikanga, ka rahi he huruhuru.

  Tetahi ko te mahi huruhuru he ma-

  hi whakapau moni—e  pau ana i te

  utu tonu o te hipi, e pau ana i nga

  reti, e pau ana i te hepara, i te ro-

  ngoa, i te katikati, i te peeke, i te

  mate tonu o te hipi i te kuri i te aha,

  i te nui noa atu hoki o nga uauata-

  nga. He iwi mohio koutou ki tena

  mahi ki te whatupu harakeke i mua

   ai—he mohio ki te harakeke pai, ki

   te harakeke kaha, ki te mea nga-

  wari hoki hei whatu kahu. Ko te

  mahi tika tenei ma koutou ma nga

   maori — tahuritia, mahia. Ko te

   kimihanga i te tu mahini pai hei

   haronga, waiho  ma  te  pakeha

   tena raa te iwi  tohunga — en-

              TE WAKA MAORI O AHURIRI.

gari ko te mahi  e taea e koutou

he whakatupu. Ko  te pakeha o

rawahi e  hiahia ana inaianei ki te

muka  ngawari me te hiraka nei hoi

whatunga  kahu. E maharatia ana

hoki tera e pai te kahu i whatua ki

te muka. Kotahi te kahu i kitea e

matou  inaianei i te whare hoko a te

Hutana i Nepia nei, he mea whatu

mai i nga kainga pakeha ki te muka

no  konei—ka  nui te kaha o taua

 kahu. Ka  tahuri koutou 1d te wha-

 katupu me wehe ke nga mea kaha

 me nga mea ngawari kia mutu ke te

 tupuranga. Kua  whakamatauria i

 runga kaipuke nga taura i whiria ki

 te muka o tenei motu, a e whaka-

 paitia ana e nga heramana, e ki ana

 he taura kaha. Kotahi i kore ai e

 manaakitia nuitia e nga kai-whatu

 kahu  i Ingarani he  kino no  te

 haronga, he kore  kaore  e ngaro

 rawa  te tae i enei tu mahini  e

 mahia  ana inaianei. Kia pera me

 te whitau maori e whatua ana ki te

 kahu katahi ka pai. Otira kua toko-

 maha  nga tohunga i tenei takiwa e

 kimi whakaaro ana e oti ai he ma-

 hini pai. Ki  te kitea (a, tera ano

 hoki e kitea) kaiahi ka tika rawa he

 mahi  ma  tatou, katahi ka puta te

 rongo o  te muka o Niu Tirani ka

  whai mahi ma te katoa, te tangata

 matua  rae te tamariki—ka huri noa

  mai te moni. Ko tenei kaua kou-

  tou e korero kau i tenei korero a ka

  whakarere atu; kaua koutou e pena

  me te tangata e tomo kau atu ana ki

  ro te whare i te whatitoka ka puta

  tonu atu hoki ki waho i te tuarongo,

  te tau ki raro kia kite i te mahana-

  tanga o te whare. Koia tenei kaua

  e ngakau  koretia e koutou, engari

  me  waiho hei tikanga mo koutou.

  Tirohia nga harakeke e mohiotia ana

  e koutou he mea pai ka tahuri ki te

  whakatupu  kia pai ai i te ata mahi.

  Ehara ana hoki te mea e tupu noa

  ana i waenga koraha, ekore rawa e

  rite ki te mea ata mahi na te tangata

  —tetahi  he pau i te ahi nga mea e

  tupu  noa ana i  te parae. Ki te

  kore  e tiakina e tatou mea ake ka

   ngaro rawa; inahoki e iti haere ana

   i te kainga a te ahi, i te takahanga

   a te kau, i te uha noa atu—engari

   me whakamahi  marire ki ro taiepa

   koi ngaro tenei taonga nui a tatou.

   Ka titiro te pakeha ka nui te hara-

   keke e tupu ana i a koutou apopo

   ake nei kaore he kore o te mahini—

   akuanei ka nui hoki te mahini hei

   mahi. Taihoa ka hoki ano matou ki

   tenei korero i tetahi nupepa.

KUA mutu te Parimata o te Kawa-

natanga inaianei, kua mutu hoki te

takiwa hei tunga mo nga tangata i

tukua atu e tatou ki te parimata hei

waha  mo tatou ki reira. I tera poo-

titanga e tauhou aua  koutou, ko

tenei kua mohio koutou. E pai aua

kia titiro whakamuri koutou ki te

ahua o a koutou tangata i roto i te

parimata—i  pai ki ta koutou titiro, e

pai ana hoki; i kino, me whakarere

atu me  tango mai i etahi. Ekore

 e roa  ku  karangatia he   Pooti-

 tanga mo te motu katoa—he  pooti

 pakeha, he pooti maori. Kotahi te

 tangata e tukua atu ana mo te Taki-

 wa ki te Rawhiti e timata ana i Po

 Neke puta noa ki Moehau (Cape

 Colville) i te putanga ki Hauraki ki

 ko mai o te moutere o Otea. Ka ko

 Ngatikahungunu, ko Rongowhaka-

 ata, ko Ngatiporou, me te Arawa

 me Ngatituwharetoa o Taupo e taka

 katoa ana  ki roto ki aua  rohe—

 kotahi tonu te tangata e tuku  ki

 te parimata mo taua takiwa katoa.

 Heoi, me hoatu  e matou  tetahi

 kupu hei whakaatu ki a koutou i te

 tikanga o tenei mahi o te whiriwhi-

 ringa tangata mo roto i te Runanga.

 Ko  te tino mea hei kimihanga ko te-

 tahi tangata kaore e whakaaro ana

 ki te painga mona anake, engari mo

  te katoa; he tangata i kore e riro pu

  tona whakaaro ki te rangatiratanga

  mona ake ano, me tona kakenga ki

  runga ake i etahi tangata. Ehara i

  te mea hei whakakite kau i tona ti-

  nana i tonoa ai ia ki te Runanga:

  me tena nui kia kitea—kaore. He

  rapu whakaaro i tonoa ai ki reira;

  he mea hoki kia waiho ona whakaaro

  hei tiki i te pai mo nga tangata nana

  ia i tono. Ekore  hoki ia e pai kia

  mangere ki runga i tenei. Engari

  me kaha ia ki le whai whakaaro ma-

  na i runga i tana tirohanga ki nga

  mate, ki nga he, ki nga hiahia, o nga

  tangata katoa  nana ia i tono ki te

  Runanga: ehara i o tona iwi ake,

  tona kainga ake ranei—engari o te

  katoa o nga tangata e noho ana i to-

  na  Takiwa Pooti, i te motu katoa

  ano hoki. Kia tapu rawa ki a ra te

  oranga me  te whairawatanga o te

   katoa, koi takahia noatia e ia. He

  mea  tika kia haere ia ki nga kainga

   katoa o tona Takiwa ui haere ai kia

  matau  ia ki nga whakaaro o nga

   hapu, kia kite hoki ia i nga tikanga

   hei painga mo  ratou. Otira no te

   mea e  kuare ana te nuinga o nga

   iwi maori ki te ara e puta mai ai he

   pai ki a ratou me riro mana ano te

               TE WAKA MAORI O AHURIRI

rapunga, te whakaaro me te matau-

ranga. mo ratou. Engari ue waiho

tona rapunga i runga, i te ara o to te

katoa  tona whakaaro, tona  hiahia;

ara ia, ki te tika to te katoa ki tana

titiro. Me   ata  titiro

nga  he katoa i roto i nga  iwi, a kia

   o                                              

uaua  tonu ia ki te tango tikanga e

kore ai; me whakai ata nga uaua-

tanga me  nga matauranga katoa o

tona ngakau ki te  tikanga

e pai ai te katoa, nga tikanga e kake

katoa ui (e Takiwa   i riro ai ko ia

hei waha. Ara ko te matauranga o

te katoa me  hui  ki roto ki tona

hinengaro. Koia  ra tenei i kiia ui

kia kimihia e nga iwi ki te tangata

matau, ki te tangata pono, hei waha

mo ratou. Kaua  e waiho i runga i

 te rangatiratanga o ana tupuna te

whakaaro  e tangohia ai ia—ko te

whakamaoritanga  hold o tena, i kiia

ui he rangatira ratou, he tokomaha

no nga tangata kua mate i a ratou i

runga i nga ritenga o mua, he toko-

maha  hoki kua hereherea hei taure-

reka; engari na tona matauranga

   

 ake, na tona piri ki te tika ki to pono.

 Ki te kitea enei painga i roto i tetahi

 rangatira he tika kia tangohia ko ia

 hei tangata mo te Runanga. Otira

 ko te tino tikanga tenei, ekore e ta-

 ngohia te tangata mo tona rangatira-

 tanga anake ano, engari mo tona,

matauranga me  tonu tika— ahakoa

 rangatira, ahakoa tangata noa iho.

 He mea pai kia karangatia he hui i

 tetahi ra i mua mai o te pootitanga

 hei whakarite tangata mo te haere

 ki te Runanga, kia tae rawa atu ki

 te pootitanga kua rite te whakaaro

 ki runga ki te tangata kotahi. Pe-

 nei, ko te whakahuakanga anake o

 tona ingoa kua tu ia—to mate pooti,

 te aha. Ka pono ki to pera me haere

 mai he tangata o era atu kainga o te

 Takiwa—tena  kainga ko tona ta-

 ngata, tena kainga ko tona tangata

 —hei waha mo to ratou nuinga kite

 hui.

   Kia  tae ki te wa o te pootitanga

 ka panuitia atu e matou nga tikanga

 o te whakahaeretanga o te mahi kia

 mohiotia e koutou.



 KOOTI  WHAKAWA   WHENUA

          MAORI NEPIA.



  KUA tu taua Kooti ki Nepia nei i te 16

  o nga ra o Hepetema, 1870. Ko nga

 kainga enei i whakawakia, ara: —

    TE   PUNINGA—622  eka. Karaitiana

  Takamoana, Te Waaka Kawatini, Tamihana

  Pekapeka, Henare  Tomoana, Manaena

  Tini, Meihana  Takihi, Paora  Torotoro,

Ahere te Koari, Manahi te Apaapa me

Hemi Rongomaiwahine. He whenua here.

  KOHURAU—17, 775   eka. I wehea tenei

whenua  kia  rua  karaati kia o ai etahi

tangata. Engari  na  to tautohe  a nga

tangata te rite nga ingoa mo  roto i nga

karaati, na reira ka ki te Kooti me waiho

hei tera Kooti whakaoti  ai. Ko Paora

Kaiwhata  me tona iwi nga tangata nona

tenei whenua.

  RUNANGA, Nos. 1 & 2. —Ko enei whenua

i tukua atu ki tetahi nohoanga o te Kooti

whakawa  ai—he  kore hoki kaore i oti te

ruri.

  TUHIRANGI—1200    eka. Wiramina,

Meretene, Haua, Tuakana, Te Taka, Hara,

Pera, Katerina, Hohepa  me Paora  Kai-

whata, He whenua here.

  WHAKATANGIAUE. Ko  tenei whenua

kua tukua atu ki tera nohoanga o te Kooti

 ki Waipaoa whakawakia ai.

   TE WAOKU No. 1. Kua tukua ki tera

 Kooti ki Waipaoa.

   TE WAOKU  Ko. 4—64  eka. Hei Wai-

 paoa whakawakia ai.

   TAHORAITI No. 2. Na Hohepa Paewai

 te panui kia uru ia ki te Karaati o tenei

 whenua hei riwhi mo Hanita te Maero kua

 mate. Ue be  no te panuitanga no reira

 ka tukua Lei tera Kooti korerotia ai.

   KAHUMOKO—220  eka. Ko  Pane te

 Urihe hei riwhi mo Piko kua mate.

   HERETAUNGA. Ko Rata Te Houi hei

 riwhi mo Matiaha kua mate.

   WHARAU. Ko Pukepuke Tauhinu te

 riwhi mo Te Koko kua mate.

   MANGAROA—11, 726   eka. Ko   Hirini

 Takamoana hei riwhi ki tenei whenua mo

 tona mutua kua mate, mo Te Harawira

 Tukuao.

   NGATARAWA  No. 5 —5375 eka. Hirini

 Takamoana   hei uru ki te karaati o tona

 matua kua mate, o Te Harawira Takuao.

   RAUKAWA  WEST—4827   eka. Ko

 Hirini Takamoana hei  riwhi mo te Hara-

 wira Takuao kua mate.

   WHARE, o TE. —Ko    Hirini

 Takamoana hei riwhi mo Te  Harawira

 Tukuao.

    —1253 eka. Ko

 Arini, ko te Roera, Iraia, Hekara, Te

 Rui, Turanga, Te Matenga, Ripeka me

 Pane ko ratou katoa hei riwhi mo Karauria

 Pupu kua mate.

   —764    eka. Ko  Reihana

 Paukena  hei riwhi mo Karamoa Pohatu

 kua mate.

   KAOKAOROA—4132 eka. Ko Te Koko,

 tetahi o nga tangata o te Karaati o tenei

 whenua, kua mate. Ko ia anake kaore i

 moketi i tona wahi, ko etahi i moketi katoa

 ratou. No  reira ka ki te Kai Whakawa

 me  pa atu ia ki te Tino Kai Whakawa

 korero  ai—ki  te pai mai i a ia katahi ka

 whakaetia a Pukepuke Tauhinu hei riwhi

 mo Te Koko. He  maharahara hoki nona

 ki te moketitanga. He  whenua moketi

 ano hoki tenei na Karauria Pupu kua mate.

 Kia tika mai i te tino Kai Whakawa katahi

              TE WAKA MAORI O AHURIRI.

 ka  uru a Arini, Te Roera, Iraia, Hekara

 Te Rui, Turanga, Te Matenga, Ripeka me

 Fane hei riwhi mona.

   NGATARAWA  No. 4—5328  eka. Ko

 ana tangata nei ano hei riwhi mo Karauria

 i tenei whenua.

   PETANE—10, 908  eka. Ko Raima hei

 riwhi mo tona papa kua mate, ko Tami-

 hana te Rakatauri. Ko  Tareha raua ko

 Maihi Raukapua  i whakaritea e te Kooti

 hei kai tiaki mana i tona tamarikitanga tae

 noa ki te 21 ona tau.

   RAUKAWA EAST. —Ko  Reko Mangao-

                                                                                                     O

 nuku me  Ngawai Tanira hei riwhi mo

 Mangaonuku kua mate.

   TE  KUHA  o TAMANUHIRI. —Hei tera

 Kooti i Waipaoa korerotia ai tenei.



   Ko  nga whenua  enei i tonoa kia rohea

 kia wahia.

   KAKIRAAWA. Na  Paramena Oneone te

 tono. Ki hai i tika no te mea he whenua

 moketi.

  RAUKAWA. Na  te Hapuku te tono

Ki hai i tika—he whenua moketi.

   PETANE. He tono kia wahia  mai te

wahi  a Hamahona   Taingaehe raua ko

Raima. Ki hai i tika be whenua kua retia

—ko   etahi hoki o nga tangata o te karaati

kua  hokona  atu ki te pakeha a  ratou

wahi. I peneitia hoki a MANGATERETERE

WEST  me MANGATERETERE  ki  te taha

rawhiti—kaore   e tika  te wehe. Na

Karaitiana te tono. I peneitia ano hoki a

WAIKAHU.







 TE WHAWHAI A TE PAKEHA.

No te Parairei te 3O o Hepetema ka tae

mai nga rongo hou o te riri a Wiwi raua ko

              O                

Puruhia. I patua mai ki te waea  i tera

moutere i o Ngaitahu, i te kainga i u mai

a te tima—i  Waipapa, i hea ranei tona

ingoa. E ki ana he nui rawa te mate o te

Wiwi. Ekore e taea te tatau i nga mea

kua mate me nga mea i riro herehere. Ko-

tahi te taone ko Tarahipaaka (Strasburg)

e awhitia ana e nga Teamana, ara nga hoia

o Puruhia, e iwa te kau mano. Kua mate-

mate rawa nga tangata o taua taone i te

hemokai—kei  nga huarahi e takoto ana e

hamatemate ana. Ko te kawana o te taone

me  nga hoia kai te tohe tonu ki te riri, e

ki ana e kore rawa e tukua te taone ki te

hoa riri. E puhia tonutia ana taua taone ki

nga pu repo, ki te rakete, ki te aha noa atu

—mea   ake pea horo ai. Ko tetahi taua no

Puruhia e anga ana ki Parihi (Paris), te

tino taone nui o Wiwi. He taone nui taua

taone. Nga tangata o roto e tae ana ki te

kotahi miriona, kotahi rau e waru te kau

mano!   He parepare ano kei taua taone,

puta noa ki tetahi taha ki tetahi taha. He

mano  tiai nga tangata e mahi ana i aua

parepare, e whakahoutia ana, kia kore ai e

taea e te hoa riri. He parepare teitei ra pea

ia, he matotoru—he pu katoa i runga e ra-

rangi ana. Me whakahemo nga tangata ka

 taea tena taone; inahoki e ki ana a Wiwi

 me mate ia me mate i roto i nga pungarehu

 o tona taone—me   riri i te parepare, me

 riri i te huarahi, me riri i ro te whare. Ko

 nga mea kore kaha kua panaia ki waho o

 te taone koi moumoutia pea nga kai ma

 ratou ki te roa e riri ana. I tetahi riringa

 kotahi te kau mano hoia o Wiwi i mate

 rawa! e ono mano i riro herehere, kotahi

 rau nga apiha, e rima te kau ma wha nga

 pu nui, me nga kai me nga taonga i riro katoa

 i te hoa riri—e wha mano o te Puruhia i

 mate i taua riri. I etahi riringa kua mate he

 kotahi mano, he rua mane, he toru mano

 atu, a e patua tonutia mai ana inaianei. I

 tetahi kainga i Hitana (Sedan) o iwa te

 kau mano  tangata o Wiwi i riro herehere!

 Ko Naporeana te Kingi kua whakakorea e

 tona iwi. He Runanga  te rangatiratanga

 o Wiwi i tenei takiwa, kaore he Kingi tahi

 —he  pena me  Amerika. Ko  tetahi ko-

 rero e ki ana kua mau a Naporeana i te

 hoa riri. Nga morehu o tetahi tohu hoia

 o Wiwi kei Mete (Metz)—e rua rau e toru

 te kau mano ratou. Kei te whakatu hoia

 ano a Wiwi  inaianei hei whakaranea. E

 riri ana tena ki uta, e riri ana hoki nga

kaipuke  i te moana. Kai te no noho

noaiho a  Ingarani rae nga iwi katoa atu o

Uropi, kei te matakitaki kau i tenei takiwa

•—ekore  pea e tukua kia mate  rawa &

 Wiwi, otira ekore e mohiotia, kei a ratou

te whakaaro. Kai te whakatu a Ingarani

i etahi hoia hou  e rua te kau mano hei

whakaranea  i ona hoia, kai te hanga pu

hoki me  nga mea katoa mo  te riri—he

mea  whakatupato noa. Katuhi ano te riri

o  te ao i penei rawa te nui o te tangata e

mate ana—ka  nui te aroha o etahi iwi. Ko-

nga  tangata o Ingarani kai te  kohikohi

moni  hei oranga mo nga mea i tu o tetahi

taha o  tetahi taha—ina nga poaru me nga

pani hoki. Ko tona iwi toa tena ko Wiwi i

mua  ai, katahi nei ka —otira

ehara i te mate  kuare, e nui ana te utu

mona. Tenei  te ki maori nei; —" E pai

ana  te mate, engari kia mare a Ururoa. "

Waiho ra, me kore e kaha a muri ake nei.





       PANUITANGA.

KOTAHI te Tera hoiho kua kitea e te pakeha.

nana te Paparikauta i te kokinga o te rori i

raro mai o Taipo i Tutaekuri—i te pataka

witi taua tera e takoto ana, he mea huna

pea na te tangata. Tenei kua mauria mai

taua tera ki Nepia nei—kei   nga pirihi e

takoto ana. Ka  haere mai te tangata nana

ka utu ki nga pirihi te panuitanga me etahi

mahinga atu katahi ka hoatu tona tera.





      HE PANUI TENEI

NA TE MAKARINI KI NOA TANGATA MAOEI

  KATOA O TE MOTU NEI, I TUKUA MAI KI

  AI RANGATIRA KI IA RANGATIRA.

E  hoa, tena koe. Tenei ta matou Ru-

nanga ka tata te mutu, koia ahau i mea ai,

               TE WAKA  MAORI  O AHURIRI.

kia whakaaturia atu ki a koutou nga mea

i hurihurihia, ura i Runangatia mariretia

mo te taha Maori, —a, tae noa ki tona mu-

tunga a ka waiho nei hei ture mo tatou, mo

nga Pakeha, mo nga Maori hoki.

  Kei  te mohio katoa koutou ki nga mahi

o te Paremata  i ia tau i ia tau—ara, he

whakatakoto ture, he kimi retenga rao nga

mea  katoa a nga iwi erua, kia whakatikaia

nga moa  e he ana, kia hapainga hoki nga

mea tika. Tetahi mahi o tenei hanga a te

Paremata, he kimi he whakatakoto ara hei

putanga moni mo nga mahi o te Kawana-

tanga. Tetahi mahi he kimi he whakata-

koto i nga mea hei mahinga ma te Kawa-

natanga—ara, nga mea e whakapaua ai nga

moni me ka kohikohia.

   Te  tino mea nui i hurihurihia i roto i

tenei Paremata, koia tenei—I whakaarohia

kahore  e hohoro  ana te kake  haere te

whenua  nei me nga tangata e noho ana i

runga. katahi ka kimihia—he  aba ranei te

take ?  Kitea ana, he moni kore, koia na

te tako. To mea i kore ni to moni, he hoki

iho no te utu o te hipi, o te kau, o te hoiho,

o te huruhuru, o te muka, o nga mea katoa

e tupu ana i runga i te whenua. Na ko te

whenua, te putake o nga mea katoa, kua

hoki iho ano tona utu.

   Katahi ka  kiia—kati, me tiki atu ki

Ingarangi he moni hei whakahaere ritenga

 mo Niu Tireni, kia tupu haere: ai to whenua

 nei. E hara i te moni homai noa, engari

 me whai ritenga ano a muri ake nei. Heoi,

 hurihurihia ana enei korero, whakaputa ana

 ia tangata, ia tangata i tana kupu, hui katoa

 me nga kupu  a nga Maori, a, tona otinga,

 he whakaaetanga nuitanga no te hunga

 tokomaha kia kimihia he moni, kia raana ai

 te mahi i nga mea  ka korerotia iho nei.

 Kitea ana etahi o aua mahi.

           He HORI,

           He. REREWEI,

 koia nga mahi nunui. Ko  etahi mahi i

 roto i enei, he tiki tangata he kawe mai i

 tawahi hei mahi, hei noho mo runga i te

 whenua.

   Ko   nga rori anake ka mahia ki etahi

 wahi o tenei moutere. Ko nga rerewei ki

 tera moutere ki te Waipounamu, ta te mea

 kua whai rawa tera moutere kua nohoia

 nuitia hoki e te Pakeha, kapi katoa. Ko

 tenei motu kei te rawakore, no reira ekore

 e nui te mahi rerewei ki konei. Taihoa

 pea kia whai rawa ka mahi ai i te rerewei.

    Tenei ano tetahi o nga mea i rapua e Te

 Runanga, i tenei huihuinga a matou, ko te

 tikanga mo  te Waipiro, mekore ranei e

 taea te whakaiti iho te kai i te rama. I

 rere mai te kupu a etahi Hapu Maori ki

 Te Kawanatanga  i ki mai, kia kaua te Wai-

 piro e tukua  atu ki o ratou kainga tupu

 ako. Heoti katahi ka kawea taua kupu

 ki te aroaro o to Runanga, akuanei, ko taua

 kupu, manaakitia iho e ratou; ta te mea hoki,

 he tika tonu te take o taua kupu. Heoi

 kua takoto te Ture mo taua mea mo te

 Waipiro  kia araia atu i nga Takiwa Maori

  e hiahiatia ana e te iwi kainga.

  Muri iho i tenei, he kupu ano na nga

Maori, mo te whakawakanga o a ratou

whenua; mo te tapokoranga ki roto o te

Kooti, kia ata takoto pai ni, kia marama

pai te hoko a te hunga hiahia ki te hoko,

kia pai: ai te whakahaere o aua tikanga

katoa i runga i te ritenga o te Ture, a, ma

konei hoki ka marama ai te kimi i nga mea

ngaro o roto o aua mahi. Ko tetahi wahi

ano o tenei taha he whakatakoto i tetahi

tikanga kia marama ai te hokonga ki te

tangata o nga whenua kua oti te Karauna

Karaati  ki nga Maori, kia matauria ai e te

tokomaha, kei riro kuare, kei riro tahae.

  Te ara mo tena, me whakatu e te Kawa-

natanga tetahi tangata mohio, tika te wha-

kaaro, hei titiro i nga hokonga i nga moke-

titanga a nga Maori i o ratou whenua, kia

whakatuturutia te mea tika, kia whakaka-

horetia te mea e alma he ana.

   Ko  tenei, e tu tata ana te mutunga o

tenei Paremata, ka rautu ano hoki nga mahi.

Ko  nga Rangatira Maori e noho nei i roto

o tenei Runanga, ko  ratou kua kite, kua

whakamatautau hoki i a te Pakeha whaka-

takoto tikanga, waihoki, ko nga Pakeha o

roto o tenei Paremata kua matakitaki ano

hoki ratou, kua whakarongo ki nga ki a nga

Maori a, puta tonu ta ratou whakamiharo ki

nga kupu a nga Maori i nga whakatikanga

ki runga ki te whai korero, i waenganui o

te Runanga.

   Ka mutu nei tenet Paremata—kua pau

nei hoki nga tau  e rima i whakaturia ai.

 Heoti ka mutu katoa te tu a nga tangata i

 roto i te Runanga; ka whakaturia a tua ake

 nei nga tangata mo te Paremata o te tau

 hou, a, e rima nga tau ka mutu ano. Tera

 ano e hoki mai etahi o nga tangata o tenei

 runanga te whakatu e nga tangata o tona

 wahi o tona wahi, kei etahi wahi ka whiri-

 whiria he tangata ke. Kei te tokomaha te

 whakaaro—ko te tangata e nui ana ngakai

 hapai i a ia ka tu, ko te tangata e hoki iho

 ana nga kai hapai ka hapa. Ko te ritenga

 hoki tenei o te whakatu tangata mo tenei

 hanga mo te Paremata.

   Ka  oti nga tangata hou te whiriwhiri ka

 huihui ano ki ta ratou mahi, ki te whaka-

 takoto i nga tikanga e tupu haere ai te ta-

 ngata, e whai mana ai hoki te whenua i roto

 i nga taima e haere ake nei.

   Heoi  ano ka mutu  nga korero o tenei

 reta ki a koe.



               Na to hoa,

                 NA TE MAKARINI.







              Maketu, Akuhata, 1870.

 Ki A TE KARINI.

   E  hoa, he tauhou  maua ki to tinana,

 engari kaore maua e tauhou ana ki to rongo.

 Katahi tonu ka tuhi titoi i a maua mahara ki

 a koe kia taia e koe ki te perehi—ara nga

 tikanga o nga whawhai o mua a o matou

 matua hei whakamahara ki o matou uri i

              TE WAKA MAORI  O AHURIRI.

muri i a matou, hei titiro ma matou ko to

iwi ko Ngatiwhakaue.

  I a Tihema te 25 i te tau 1835 ka mate

a te Hunga i a Huka. I a Maehe te 28 i

te tau 1836 ka horo a Maketu mo te Hunga

—ka  3 marama  e 2 ra o waenga i a te

Hunga me Maketu. I a Mei te 9 i te tau

1836 ka horo a te Tumu mo Maketu—ko-

tahi marama 12 nga ra o waenga i Maketu

me te Tumu. I a Hanuere 27 i te tau 1838

ka eke a Maketu i a te Arawa—kotahi tau,

8 marama, te 18 nga ra o waenga o te Tumu

me te ekenga o Maketu. I a Hepetema 16

i te tau 1845 ka mou te rongo a te Arawa

ki a Ngaiterangi—e 7 tau, e 7 marama, 21

nga ra o waenga o te ekenga o Maketu tae

noa ki te mounga rongo.

            Na REWI TEREANUKU,

                PETERA PUKUATUA,



   E korerotia ana mea ake a te Makarini

te haere ai ki Akarana.



   No te 27 o nga ra o tenei marama o Oke-

 topa nei i whanau ai a Kapene Kuka i te

 tau 1728; no te rima o nga ra o Oketopa i

 u mai ai ki uta nei ki Niu Tirani i te tau

1760. No te rua o nga ra o Oketopa i te

tau 1861 i haere atu ai a Kawana Paraone

i Niu Tirani.







     PANUITANGA.

KO   te TARIANA TAMI ko HAMA-

      HONA  kua puta noa nei tona rongo

pai hoi tenei takiwa tonu ka TU ki KAI-

RAKAU  hoi ai i nga hoiho uha.

              NGA UTU.

Te uha  kotahi......... £210    O

Nga  mea e rua, pahika atu ra-

   nei, a te tangata kotahi... 2   2  O

   



     PAORA PAHI,

     HOANI TE RANGIKANGAIHO.

  Nepia, Akuhata 30, 1870.







Ho mea ta na HEMI WURU i te whare ta nupepa

                       Nepia  nei.