TE



WAKA MAORI

                  O   AHURIRI.

     " KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

 No, 18. 1      NEPIA, MANEI, TIHEMA   26, 1870. [VoL. VI.

HE KUPU  ATU ENEI KI NGA HOA

            TUHI MAI.

 Ko  nga tangata e tuhituhi mai nei i te

 Wairoa  mo  Rangitirohia me etahi atu o a

 ratou kainga me tuhi ki a te Hiiri kei Nepia

 te Komihana kua whakaritea e te Kawana-

 tanga hei mahi i ena mahi—ko  Kapene

 Kaata i mua, he mate nona kua whakaturia

 ko te Hiiri. Ko te ingoa tenei e tuhituhi ki

 te whare o te pukapuka me ka hiahia tuhi

 mai  te tangata, ara; —"H. B. Sealy, Esq.,

 Trust Commissioner, Napier. " Me kawe  ki

 tetahi pakeha mana e tuhi kia tika ai.

   Te mea  i hapa ai tetahi o nga nupepa i

 tenei marama  be ngaro no te Kai-tuhi i

 Turanga.

   Ko  nga reta a Manaena Tini kaore e tika

 kia panuitia ki te nupepa—engari kua tukua

 atu ki a te Makarini.

   Me  tuku ki te nupepa pakeha e te Otene

 Meihana tona panui mo ana tarutaru karaihe

 kia mohiotia ai e nga pakeha—ekore hoki

 ratou e mohio ki te reo maori.





 Ko  te takiwa tenei o te Kirihimeti,

 he takiwa haringa no te pakeha; te

 takiwa i whanau  ai to tatou Ariki

 Kai  Whakaora, a te Karaiti—na

 reira i waiho ai hei takiwa haringa

 mo te ngakau, hei takiwa whakapu-

  tanga aroha tetahi ki tetahi i runga

 i te oranga nui kua tukua mai e te

  Atua ki tenei hanga hara nui—ara,

  te tangata. Otira tona whakanga-

  hautanga o tenei takiwa ehara i te

  ngahau kino: ehara i tena tikanga

  e mahia nei e nga tangata ware, e

  kai waipiro nei haurangi iho, kanga

  iho, puremu iho, tutu noa iho—ehara

  ena mahi. Engari me haere marire

  ake te hari me te aroha o te ngakau

  ki te Atua nui nana i tuku mai te

  ora. Koia  tena ko te ngahau ko te

  hari tenei o te tangata tika i runga

  i tana hakari o te Kirihimeti. A, e

  titiro ana hoki matou ki te ahua o

  nga tangata i te taone i tenei Kiri-

  himeti (nga pakeha me nga maori)

  e ahua pai ana, ara e iti ana te kai i

  te waipiro; he  tangata kotahi noa

  nei e kitea ana e matou e haurangi

  ana. He mahi pai nga mahi whaka-

  ahuareka i te taone i tenei takiwa.

  Hui  ana nga pakeha, nga wahine

  me  nga tamariki, ki a ratou mahi

  purei; —"  Me te tarakihi e papa ana

  i te waru. " Tera ke  atu ano toki

nga tikanga hei haringa mo te nga-

kau i tenei takiwa, ara ko te ahua o

te nuinga o nga iwi o te motu kai

te haere ki runga ki te matauranga

—kai  runga noa atu i to mua ahua.

Kua maha nga ritenga a te pakeha

kua tangohia e nga maori whakaaro

tika hei tikanga mo ratou. No konei

ratou i tika ai tetahi wahi, no konei

i whai  taonga ai, i ora ai, i noho

rangatira ai. I naianei e tu ke ana

te ahua o te tangata me ona taonga

i to mua ahua. Tu ke te whakaaro,

tu  ke te whare, tu ke te taiepa, tu

ke te mahi ahu whenua, tu ke nga

mea  katoa—te  kai, te kahu, te aha

noa  atu. Ko te haere hoki a  te

 tangata he haere ora, kua mutu te

 ngau a te pakiaka ki te waewae, kua

 mutu te tutuki ki te kohatu; he

 haere tenei i runga i te rangi—ara,

 i runga i te hoiho raua ko te kiki.

 Kua  pakehatia katoatia. I mua ai

 e  noho wehi  ana  te tangata, e

 haere wehi ana; e hanga noa ana i

 tona whare he tangata ke mana enoho

ki roto; e ngaki kau ana i tona

 maara kai, kowai hua ai e rokohanga

 e ia te pakaritanga i te iwi ke mana

 e tango ? I naianei he noho ora te

 noho i raro i nga Ture o te Kuini;

 he tangata te tangata, he taonga te

 taonga. Ekore e riro te hanga a te

 tangata i te muru, i te tango maori

 noa, no te mea hoki ko te mana o te

 Kuini kei runga i te katoa e mau

 ana; haunga ia nga iwi kohuru, ara

 nga Hau Hau—ehara hoki tana i te

 noho  totika i runga i ana ritenga

 pohehe. Na, ko te mea tenei hei

 pouritanga mo te ngakau—koia tenei

 ko te mahi a nga iwi tutu. Kaore

 he  tikanga i kore ai tatou e noho

 pai i to tatou moutere; pai ana te

 whenua, pai ana nga ritenga o te

 Ture, pai ana te whakaaro o te Ka-

 wanatanga, he manaaki tangata—na

  te tangata te kino. E  rite ana te

 Hau  Hau ki te mahaki e ngau ana

  ki te kiri o te tangata. Ka pania ki

 te rongoa i tetahi wahi ka mahu, muri

 iho ka pakaru mai i tetahi wahi o te

               TE WAKA MAORI O AHURIRI.

tinana. Engari me hoatu he rongoa

hei  tahi i nga pirau o te toto katoa

o  roto o  te tinana o te  tangata

katahi ka ora rawa. Kua nui te

hiahia o nga Minita o te Kawana-

tanga kia mutu  te riri i te moutere

nei; kua tapaetia noatia nga tikanga

pai ki nga Hau Hau; kua murua

nga hara o nga mea i hoki mai ki te

pai; kua whakahokia  etahi wahi o

nga whenua i tangohia; kua tukua

etahi o nga rangatira maori ki roto

ki te Runanga  Nui o te moutere

hei hoa mo ratou ki te whakatakoto

Ture e tika ai nga iwi maori—a, he

kino anake ki te Hau Hau enei mea

pai. Me  pehea  koa ienei ? Te

ritenga o te takuta pakeha ka kore

e  rongo ki te rongoa te mate o te

ringa, o te waewae ranei, o te tangata

ka tapahi atu koi ngau haere te mate

ki te tinana katoa. Kua puta hoki

te kino o te Hau Hau  i naianei ki

 Pirongia i Waikato, kua kohuru  i

te pakeha; kaore hoki he take. He

 takahi tonu ta te Hau Hau i te pai,

 he tohe tonu ki te mate mona. E

 kuare ana te Hau Hau ki te nui o

 tenei iwi o te pakeha, he mahara

 pea ka mate i a ia. Na, me ki atu

 e matou ekore e puta tona whakaaro

 i runga i te ara o te kino o te tutu;

 engari kei runga i te ara o te pai ka

 puta pea tona ihu ki te aomarama.

 Ka tohe ia ki te riri ka mate ia. Te

 mahara ia na tona oma ki ro ngahere

 i ora ai ia. Tenei te whakatauki a

 Ngatikahungunu mo  te tangata e

 oma  atu ana  i te mate, ara; —

 " Haere  atu, tena toetoe mata a

 Hinetemoa te haere atu na. " Koia

 tenei te pouritanga e puta ana i roto

 i tenei wa o te ngakau hari—ko te

 whakaaio kore  o nga iwi tutu e

 whakaoho  nei i a tatou, e whaka-

 kino nei i to tatou motu.



 TE RIRI O PURUHIA RAUA KO

           WI WI.



  KUA tae mai etahi korero o te riri ki o Wi

  Wi i te meera i muri nei. Kai te awhi tonu

  nga hoia o Puruhia i te tino taone nui o Wi

  Wi—a  Parihi (Paris. ) Kaore ano kia hua-

  kina te pupuhi ki taua taone. Engari ko

  ana pu nui e rua mano kua whakanohoia ki

  ona nohoanga i waho mai o nga parepare o

  taua taone. He mea nui rawa etahi o aua

  pu—te  taumaha o te mata kotahi mano e

  rua rau pauna!  Taukiri! ka tomo te terei

  i te mata kotahi! He nui nga hoia o Wi

   Wi kei roto kei te taone, e tae ana ratou ki

  te rima rau mano; haunga nga pakeha

   noaiho me nga mirihia—he mau pu anake.

   Kei te pupuhi toou nga hoia o roto o te

   taone ki nga parepare o te Puruhiana ki

waho, me te pakaru tonu aua parepare me

te matemate nga tangata. Tera  atu nga

hoia a Wi Wi kei etahi atu wahi ki waho

mai o taua taone, e tae ana ki te rima rau

ki te ono rau mano—nui   atu. Ko  nga

hoia o raua tahi, o Wi Wi raua ano ko Pu-

ruhia, kei nga wahi katoa o te whenua o Wi

Wi  e riri ana; i tetahi riri ka mate ko Wi

Wi, i  tetahi riri ka  mate  ko   nga

Puruhiana —  a, e  penei  tonu  ana  te

ahua. He  maha nga  taone kua riro i

nga  Puruhiana, he maha ano hoki  nga

taone kei te Wi Wi ano. Ko etahi o nga

taone i riro i nga Puruhiana kua taea ano e

 te Wi Wi kua riro mat ano. E ahua kaha

 ana a Wi Wi i naianei. Kotahi rawa te

 riringa i nui ai te mate o te Puruhiana, ko-

 tahi te kau mano o ratou i mate i riro here-

 here i taua riringa. A, e mate ana ano te

 Puruhiana i etahi wahi atu—e  mate ana

 hoki te Wi Wi. Engari e toa tonu ana te

 ngakau o Wi Wi, e mea ana tera ano e

 mate i a ia nga Puruhiana; ko nga Puru-

 hiana kai te ki ka mate nga tangata i roto i

 te taone (i Parihi) i te hemokai, ma reira e

 horo ai te taone. Otira ki te horo  tena

 taone ehara tena i te tino matenga mo Wi

 Wi; tera atu nga taone, tera atu nga hoia

 he tini noa—ekore e taea te tatau. Kai te

 whakahoia katoa nga pakeha o Wi Wi i

 naianei. Ko nga kai hanga pu o Ingarani

 kai te mahi tonu i te ao i te po ki te hanga

 pu mo Wi Wi—hei mea hoko ki a Wi Wi

 hei whakaranea i ana pu i riro i te Puruhi-

 ana i te horonga o Tarahipaaka rae Mete

 (Strasburg and Metz. )   Ko  Mete  tena

 taone nai o te ao kei a te Puruhiana i naia-

 nei—he  mea tuku marire na te rangatira o

 nga hoia o roto. He hoa ia taua rangatira

 no Naporeona. Kua rongo hoki koutou e

 noho herehere ana a Naporeona i te whenua

 o te Puruhiana. No   muri nei kua kino

 katoa nga pakeha o Wi Wi ki a ia. E ki

 ana nana ratou i kohuru, Le kuare nona i

  mate ai ratou i te timatanga o te riri, i riro

 herehere ai ena rau mano hoia i a te Puru-

  hiana. Ki ana ratou ka  mutu  to ratou

  painga ki a ia hei Kingi mo ratou. Katahi

 ka tahuri ka wawahi i ona ahua, me ona

  taonga i roto i tona whare, ka whakaturia "

  he Kawanatanga ke mo ratou; be Runanga,

  he pena me te Kawanatanga o Amerika—•

  ehara i te Kingitanga, engari he Runanga to

  ratou rangatiratanga  i naianei. Ko   te

  Kingi o Puruhia e ki ana ekore ia e whaka-

  rongo ki tena Runanga, engari ko Napore-

  ona ano be hoa korero mona—ko Wi Wi

  kaore e pai. E whakaaro  ana nga iwi e

  mea ana a Puruhia kia whakahokia mai a

  Naporeona Lei Kingi ano mo Wi Wi me ka

  mutu te riri—otira ekore rawa a Wi Wi e

  pai. Na, ko te rangatira o nga hoia i tena

  taone i a Mete e kiia ana he boa ia no Na-

  poreona, e piri tonu ana ki a ia. I tukua

  hoki e te Puruhiana te karere a taua ranga-

  tira ki a Naporeona me te ki whakahoki mai

  a Naporeona ki a ia; muri mai ka tukuna

   mariretia e taua tangata te taone ki a te

   Puruhiana, me nga hoia o roto kotahi rau e

   whitu te kau mano, me nga pu tini noa me

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

nga aha atu. Na, ki ana a Wi Wi he ko-

huru tenei—ekore rawa hoki  e taea taua

taone (a Mete) ki ta ratou whakaaro mehe-

mea i kaha nga kai pupuri. Kua timata te

rere o te huka i te kainga o Wi Wi i naia-

nei—he  kainga huka hold i te hotoke. E

ki ana ma  reira tetahi wahi e mate ai te

Puruhiana apopo. Tetahi, ko te rerewe i

te taha ki muri atu o te Puruhiana—he mea

poka ma roto i te maunga, kua tanukutia

kua kore e haerea. Ko  tona ara tera hei

homai hoia mo te Puruhiana hei whakaranea

mo nga mea mate, hei homai kai, paura,

mata, me nga  mea katoa e tika ai te riri.

Na, ko tetahi raru tena mo te. Puruhiana—

otira kai te hanga ano taua rerewe. Tetahi,

e whai ana nga ope taua o Wi Wi kia katia

te huarahi i muri i nga Puruhiana e awhi

ana i a Parihi kia kore he hokinga mona;

ko nga tohu taua o te Puruhiana e tohe ana

kia kore e taea te pera; a, me te riri tonu

taua tokorua—riri atu ana  riri mai ana, i

tena rangi tena rangi, me te matemate tahi

raua. He nui te mate o nga wahine me nga

tamariki i te hemo kai, i te kore whare;

kua wera nga whare, kua mate nga tane—

he nui aua wahine me nga tamariki i mate

rawa atu i te hemo kai i te hauaitu.

   I korerotia i tera nupepa te ahua o tena

hanga o te parunu, te mea haere i runga i

te rangi puhia haeretia e te hau. Ko  te

ara tena o nga karere e puta mai ana i te

taone i Parihi. Kotahi te tangata i puta

mai i naianei; e rua te kau ma rima mano

nga  reta i riro mai i taua  tangata na

nga  pakeha i roto i te taone, he mea tuhi

mai ki o ratou whanaunga me o ratou boa

i etahi wahi o te whenua. No te taunga ki

te whenua i tahaki noa mai o nga Puruhi

ana ka kawea  aua reta ki nga meera. E

korero ana taua tangata mea ake ka pau

nga miti (ara nga kiko kau, hipi, poaka nei

hoki), i roto i te taone—engari te paraoa

me  etahi atu kai ekore e pau wawe. E

korero ana hoki ia mea ake ka kokiri nui

mai ki waho nga hoia o te taone ki te riri

ki nga Puruhiana. A, e mea ana nga hoia

i etahi wahi i waho kia hui nui mai ki te

huaki ki te taha ki muri o te Puruhiana; e

kokiri mai ana ena i te taone, e huaki atu

ana hoki enei i waho i taua rangi ano—ko

te Puruhiana ka taka ki waenganui. Ko-

tahi te mea e tirohia ana e nga iwi katoa o

Uropi, ko te kore kaore e pupuhi te Puru-

hiana ki te taone ki ona pu nunui whaka-

harahara—a, e ki ana ki te puhia ekore pea

e ora. Ko etahi e ki ana be tohu marire

pea ta te Puruhiana  i taua taone, no te

mea he taone whakapaipai rawa ona whare,

ona whakapakoko, ona mea katoa—kaore

he taone o te ao katoa e rite. Ko etahi e

ki ana na etahi iwi nui o Uropi te tohe ki

a  te Puruhiana  kia tohungia  te taone,

engari me awhi tonu i waho kia pau nga

kai ka hemo nga tangata i te kai katahi ka

riro mai. Tena  pea kei te Puruhiana e

mohio ana ki tana whakaaro—akuanei pea

ka hoha ka tahuri ki te pupuhi.

   Tenei tetahi wahi o te korero. Kua

rongo koutou ki te riringa o Ruhia i aua ra

ki te iwi o Taaki (Turkey), he tango kai-

nga mona—na  Ingarani raua ko Wi Wi i

whakaora i taua iwi i te riri ki te Karaimia

(Crimea), i horo ra te taone nui a Hepato-

poro (Sebastopol)—kotahi  tau e riria ana

taua taone ka horo. No muri tata iho i te

hinganga o  taua taone ka tuhituhia e nga

iwi i uru ki taua riri (ara, a Ingarani, a

Wi  Wi, a Ruhia ano, a Taaki, a wai iwi

atu) ka tuhituhia ta ratou pukapuka wha-

katakoto robe reo Taaki raua ko Ruhia—

ka  whakaae  katoa kia tiakina tonutia a

Taaki e ratou i runga i tona rangatiratanga.

I tuhia taua pukapuka i te 3O o nga ra o

Maehe  1856. Na, no naianei kua puta te

ki a Ruhia kia whakakorea taua pukapuka

i whakaaetia e ratou—te tikanga, he tango

kainga ano pea mona, ko  te whenua o

Taaki. E mea ana nga mohio kua takoto

pea ta raua korero ko Puruhia, te iwi e riri

ana ki a Wi Wi inaianei. Heoi, kua puta

te kupu  a Ingarani ki a Ruhia ekore ia e

pai kia pakarutia taua pukapuka; ki te

tohe a Ruhia kia pera akuanei ka hui a

Ingarani, me  Haatiria (Austria), he iwi

nui, me Taaki, me etahi iwi atu ki te riri ki

a Ruhia. Na, ko te ara tenei e uru ai a

Ingarani  ki te riri, me etahi atu iwi—ara,

ki te tohe a Ruhia kia whakakorea taua

pukapuka. Ki to matou whakaaro ki te

pera a Ruhia  ekore ia me ona hoa e ora.

E  noho owhiti tonu ana nga iwi katoa i

naianei; kua ki nga kainga i te pu, i te

paura, i te hoia, i te mano noa atu hoki o

nga mea mo  te riri—be tatari noa tenei kia

whai tikanga katahi ka tahuna te ahi ka

wera nga whenua. E  ona rau mano nga

hoia o Taaki e noho tatari ana, me etahi iwi

atu e noho tiaki ana ano. Kei a Ingarani

raua ko Wi Wi nga kaipuke huhua, ko te

rangatiratanga o te moana  kei a raua—

kaore rawa he iwi ke atu e rite. He kai-

puke manawao ano hoki kei a Taaki.

   Heoi te korero. Ekore  e mohiotia te

taima e riri nui ai te ao, ekore ranei—e pai

ana kia kore. Engari ko Ingarani e ora—

kaore he ara mo nga iwi ki tona kainga, kei

a ia hoki te moana. Ekore hoki e taea nga

kaipuke manuwao o Ingarani te patu.





             Karakariki, Waipa,

                      Tihema, 1870.

KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.

  E  hoa tena koe. E hoa be tauhou au

ki to nupepa, katahi tonu nei ahau ka kite.

I toku kitenga ka nui rawa te hari o toku

ngakau mo te pai o au nupepa e tukua mai

ana ki Waikato nei. No konei ahau ka

tino hiahia ki te tuhi atu ki a koe i aku

whakaaro. E manuhiri ana ahau ki to nu-

pepa  i naianei. Kia tangata-whenuatia

taua kia taua katahi ka mohio taua ki a

taua. He Mahia  toku ki tetehi nupepa

maku kia tukua mai e koe i nga marama

katoa e taia ai te Waka  Maori. E boa

ehara i te mea be tono noaiho, kao—e mo-

bio ana ano. Tenei ano te whakatauki a

o taua tupuna: —"Ko   maru kai atu ko

maru kai mai, ka ngohengohe. " Hei te wa

               TE WAKA MAORI  O AHURIRI.

e rite ai ka tonoa atu e au. E hoa tena

koe. Kei whakaroa noaiho ahau i a koe

ki enei korero. Heoi, ra kia mana i a koe

te reta a to  hoa o Waikato. Kia tere te

tuku i tenei korero kia wawe te kite nga

hoa aroha.



HE RONGO WHAKAPOURI KI ROTO O WAIKATO.

  He  korero tenei i te kohurutanga o to

                                                                                     O

tatou hoa aroha o Manukau   Kai Ruri

whenua mo  te Kawanatanga (R. Todd,

Esq., of Raglan). He tangata rangatira

tenei tangata a Manukau, ko tona ingoa

tenei ki te maori—tona ingoa pakeha ko

Rihari Tooti. I te tau 1862 ka tonoa mai

ia e te Kawanatanga ki Rakarana hei wha-

katuhera i te rori nui no Rakarana ki Wai-

pa Waikato, ( i mua ake i tenei i noho ia

ki Waiuku, e ruri ana i nga whenua o Nga-

titeata, o Aihepene Kaihau)—ko tana mahi

tenei ki Rakarana i taua tau 1862. I haere

katoa nga iwi o reira ki te mahi i taua rori

nui, hui katoa nga  tangata i raro i tana

whakahaunga  e rima rau. I reira ano hoki

au te kai tuhi o Ienei mea. I whakaritea

ano ahau e ia hei kai whakamaori i ana ko-

rero ki aua iwi mahi i taua rori. Kaore ia

i mohio ki te reo maori i taua tau 1862.

Heoi ko  au te tangata whakamaori atu i

ana kupu ki nga tangata maori—he maori

ano hoki ahau. I timata mai i konei taku

mohiotanga  ki tenei tangata, no taua tau

kua whakahuatia i runga ake nei tae noa

 mai ki tenei ra taku matauranga ki nga

mahi pai a tenei tangata rangatira i kohu-

 rutia nei. He  tino rangatira ia, he tangata

 aroha ki nga iwi maori. I whakahaere pai

 tonu ia i roto i nga iwi maori o Waikato

 puta noa ki te Hauauru. I penei ano tona

 aroha me te aroha matua ki nga tamariki.

 I tino whakahaere pai tenei tangata i roto

 i nga iwi maori o konei i te taima o te wha-

 whai ki roto o Waikato kua pahure ake

 nei. Ka  tae mai te tima ki tetahi wahi o te

 kainga o taku papa o Wi Patene. He tini

 te hoia me  te pakeha noaiho i runga i

 taua tima, ko ia hoki tetahi i runga. Te

 kitenga o nga pakeha i nga poaka me etahi

 mea ka u te tima ki uta ki te muru i aua

 mea—ka    riro mai ki runga ki te tima.

 Katahi ia ka mohio  na taku papa  aua

 taonga, ka mea atu ia ki nga pakeha kia

 whakahokia  katoatia mai, a hoki katoa

 mai ana aua mea i runga i te ngakau aroha

 o  tenei tangata. Ekore  e  taea e au te

 korero  atu nga ritenga pai o tenei ranga-

 tira  pakeha. Kaore   i  penei tetahi

 e noho  ana ki taua taone ki Rakarana

 me  tenei te pai, te aroha, te whakahaere

 pai  i roto i nga  iwi o  reira. Kaore

 ano pea i tae noa te 40 ona tau. Ka nui

  te tangi o matou mo te matenga kinotanga

 o  to matou matua pai o Manukau. A,

 kei  a ia ano hoki o matou whenua e reti

  ana. He  tino hoa aroha ia ki a matou ki

  nga iwi katoa o Waikato nei. Aue ! mei

  noho ano pea ki te kainga kaore i pa mai

  tenei mate ki a ia.

    I te 20 o nga ra o Oketopa 1870 i hoki

  mai ahau i Arekehanara. Ka tutaki ahau

i a Manukau ki te awa o Kaniwhaniwa me

nga tangata tokorima, kotahi awhekaihe

tokotoru pakeha. Ka  hariru maua  ka

patai atu ahau; —"E    haere ana koe  ki

whea ?"  Ka mea mai ki te ruri whenua i

Pirongia. Ka  korero noaiho maua, ka

maminga atu ahau; —" Kei patua koe e te

Hau Hau. '' Ka mea mai na te Kawana-

tanga ia i tono ki te ruri whenua mo nga

maori i Pirongia. Ka  mea atu au; —-u I

tua ranei o te rohe tango e te Kawana-

tanga?"  Ka  ki mai ia; —"Kao, i roto

ano. "  Heoi ano  ka kupai maua, haere

ana  ratou haere mai ana au. Ka  tae a

Manukau   ki Pirongia katahi ka ruri. E

wha  maero te mataratanga mai i te raina

tango mo te hara o nga iwi o Waikato. I

a ia e ruri ana i reira tera kei te haere mai

nga  Hau Hau tokotoru, e toru hoki nga

pu. I te 28 o nga ra o Noema i te 8 o

nga haora i te ata i roto i te teneti a Ma-

nukau me tetahi pakeha me te awhekaihe

e kai ana—ko  te wahine i waho e tunu

ana  i te kai. Ko  nga  tangata maori o

Manukau  kua riro ki te kati raina ratou ko

tetahi o nga kai ruri a Manukau ko Erueti

 te ingoa. E  toru maero  te mataratanga

 atu i te taone o Arekehanara te wahi i

 mate ai a Manukau. Ketahi ka puta mai

 aua Hou  Hau; rokohanga mai ko  te

 wahine ra e tunu ana i te kai, ko Manukau

 ma i roto i te teneti e kai ana. Katahi ka

 puta mai aua tangata i roto i te ngahere,

 puta tonu mai ko  te wahine ra, kaore i

 kite atu, e tahuri ke ana te aroaro. Ka

 mau te ringa o tetahi ki te pokihiwi o te

 wahine ra; katahi ka titiro ake ka kata

 ake ki aua tangata—he  maharatanga ka

 mate ia, koia ia i kata ake ai ki aua ta-

 ngata. Ka kite mai a Manukau ka ka-

 ranga atu; —" He aha tena ?" Katahi ka

 huri tonu atu te kaumatua o aua tangata

 ka puhia tonutia atu a Manukau tu tona

 atu ki te hope puta tonu ki tua. Kaore

 rawa a Manukau  i oraora ake mo tetahi

 momeneti—moe   tonu  atu. Katahi ka

 puhia ko te awhekaihe, ka tu kai a kiko.

 Ka ki katoa te teneti i te pawa. Katahi

 ka tomo te pakeha i raro o te teneti, rere

 tonu atu ki roto ki te ngahere, e tu tata

 tonu ana hoki ki te ngahere—ko Pikaka

 te ingoa o tenei pakeha. Ka rere tonu iho

 te pakeha ra ki Arekehanara ki te korero.

 Ko  te wahine ki te waha iho i te awhe-

 kaihe ki Arekehanara. Hinga  kau ana a

 Manukau, hoki tonu atu aua Hau Hau.

 Kahore  i mohiotia te take o tenei mahi

 kohuru. I te 29 o nga ra ka rere atu a te

 Herangi Kai  Whakawa  raua ko Tautari

  Patene ki te rapu i aua tangata nana taua

  mahi. Kitea ana na nga tangata o Hau

  turu; nga ingoa o aua tangata ko te Tana,

  ko Maru—kaore   ano tetahi i mohiotia. E

  kiia ana te take o tenei kohuru na Tipene

  Karukohatu, nana i tono mai aua tangata

  ki te patu pakeha. No te ra i tae mai ai

  te tinana o Manukau ki Hamutana nei i

  nehua ai ki reira. E hoa ka nui te ma-

  mae mo to matou boa.

    He aha ra te pai o te Kawanatanga ki te

              TE WAKA MAORI O AHURIRI.

waiho tonu i te mahi kino a te Hau Hau,

te hatepea atu ai i runga i te tini noaiho o

ana mahi kohuru. E hoa tenakoe. Tukua

atu ki nga boa.



         Na TE KOHARI WI PATENE,

              o Karakariki, Waipa.



   [Kati ano kia tuhia mai e koe e Wi Pa-

tene ena  korero o nga  mate o to kainga.

Me  te mea  e  tono riri ana era tangata

kohuru. Ekore matou e mohio ki te wha-

kaaro o te Kawanatanga ki runga ki tenei

mea. Otira ma  tatou e titiro, tena kei te

Kawanatanga  tana whakaaro e takoto ana.

Kahore  he  hiahia o te pakeha  ki te riri;

he  noho pai te mea tika, te mea e ora ai te

tangata ki runga ki nga mahi whakawhai-

 rawa. Otira ki te penei tonu te ahua o te

 Hau Hau e taea hoki te aba ? Ehara i te

 pakeha te hiahia riri, nana ano. Mehemea

 e whakaaro pai ana nga tangata o te Kingi

 tera e tukua mai aua tangata kia whaka-

 wakia, ka kore, katahi ka mohiotia to ratou

 whakaaro. Ekore e puta be  kupu ma

 matou i naianei mo tenei kohurutanga—

 waiho, ma te Kawanatanga te whakaaro.

 He ngaro no te kai tuhi o te Waka Maori

 ki Turanga i kore ai e panuitia wawetia to

 reta. Hoki rawa mai ia i Turanga kua tae

 noa mai to reta ki Nepia nei. Me tuhi

 tonu mai koe i nga korero o Waikato. ]







   Ko   te Komihana  i whakaritea e te

 Kawanatanga  hei whakahaere i nga rite-

 nga o te Ture hou mo nga whenua maori

 koi tinihangatia te hoko e ki ana ka tuhera

 tona Kooti i te whare Kawanatanga i Nepia

 mo nga mahi pera i nga Turei me nga Pa-

 rairei katoa ia wiki, ia wiki, i te tekau o

 nga  haora o te ata. Ma   nga tangata e

 tuhi atu ki a ia ka ui ki te ritenga—me

 puta  atu he tono nana ki a ratou e haere

  mai ai ratou ki te korero i o ratou whenua,

 me  pehea ranei. Tena kei a ia, ma koutou

  e ui.



    Ko te marama tenei ko Tihema i mate

 ai a Wiremu Tamihana  te Waharoa. I

  mate i te 27 o nga ra i te tau 1866. Ko

  Arapata hoki (te tane o te Kuini) i mate

  ano i tenei marama i te 14 o nga ra i te tau

  1861. Ko  te marama  ano hoki tenei i

  hoki atu ai a Kawana Kerei i Niu Tirani i

  te 31 o nga ra i te tau 1863.





    Ko te Kooti Whakawa Whenua Maori

  i tu ki Turanga i te 25 o nga ra o Noema

  kua hori nei. Ko te Rokena te Kai Wha-

  kawa, ko Hemi  (kowai ranei tona ingoa

  maori) no Ngapuhi tona hoa maori. I ahua

  ngakau kore nga tangata i te tuatahi ki te

  tuku i o ratou whenua kia whakawakia, he

  mea hoki koi riro i te pakeha te hoko. No

  muri no te kinga atu kia herea katahi ka

  tukua—engari  i herea katoatia. He  nui

  nga whenua i whakawakia, no Uawa tae

  noa mai ki Turanga nei. Ko etahi whenua

i Turanga i tuhera tonu, he tautohe no nga

tangata, be panapana tetahi i tetahi. Ko

etahi tangata i whakakahoretia ki runga ki

nga whenua—he  Hauhautanga hoki. Ehara

i te Kawanatanga te tikanga i whakakaho-

retia ai, na te maori ano. I ki hoki te

Kupa  i reira ekore te Kawanatanga e whai

kupu mo nga Hau Hau e haere mai ana ki

te Kooti ki te korero i o ratou whenua;

engari ma nga maori ano e whakapae katahi

 ano ka uia te Hauhautanga o te tangata e

 whakapaea ana; ka kitea, katahi ka kore e

 whakaaetia he Karauna Karaati mo ona

 whenua. Ko  Paora Kati te tangata nana i

 whakapae   ki etahi; a korerotia ana  i

 roto i te Kooti, kitea ana he tika—ko te

 korenga tena i kore ai. E pai ana, nana

 ano na te maori—ehara i te pakeha. Tiro-

 hia ana e matou te ahua o taua kainga—

 katahi marire ano te kainga i hihiri ai nga

 maori ki te kai waipiro. Heoi te kupu e

 rongona ana ki reira i te ao i te po i roto i

 nga paparikauta, he "karaihe" he "karai-

 he, " he "hauta" he "hauta. "  Heoi te

 mahi  & te tamariki i te takiwa i tae ai

 matou  ki reira be kai waipiro, ka haurangi

 ka tahuri ka riri take kore noaiho tetahi ki

 tetahi. Kapi tonu te marae  o te kainga i

 te tangata e hamama ana nga  waha, e

 haparangi ana, e korowheta ana i raro i te

 whenua, e ngau ana tetahi ki tetahi, e meke

 ana, e huhuti ana i nga mahunga, e aba

 noa ana. E  rangatira ana ano te tangata i

 runga i tona ahua ake ano, ka tango i te

  waipiro hei whanako i ona roro ka rite ia

  ki te kuri. E mahia ana nga  rori o taua

  kainga i naianei. Ko  tetahi e anga mai

  ana ki Nukutaurua, ko tetahi e anga atu

  ana ki Waiapu, ki Opotiki atu.





    Ko te tama a te Kuini kua tae ki Make-

  tu. I haere ano hoki i a ki uta matakitaki

  ai, ki Rotomahana, ki Tarawera, ki Ta-

  heki, ki Ngahapu, ki etahi atu wahi hoki.

  Kua kite hoki ia i a te Waru.





    Ko te Waru (Hau Hau nei) me ona hoa

  katoa kua riro mai kei te Kawanatanga.

  Nana ano i haere mai ki Maketu ki te tuku

  mai i o ratou tinana ki te ringa o te Kawa-

  natanga.



    Ko te Puni o Heretaunga i Po Neke kua

  mate. He kaumatua pai taua kaumatua.

  No  te pito taenga mai o te pakeha ki Po

  Neke  i piri ai taua kaumatua ki a ratou

  taea noatia tona matenga. I hui nga pake-

  ha me nga hoia o Po Neke ki te nehu i taua

   tangata.



     Ko Paora Kaiwhata o Moteo Ahuriri (he

  rangatira maori) kai te haro muku hei tuku

  ki te Kawanatanga kia kawea ki Ingarani.

  Kaore  ano matou kia kite i taua muka,

   engari e korerotia ana ka nui te pai, riro

   rawa ana te tae o te harakeke, me te hira-

  ka tera te pai. He muka kino nga muka

              TE WAKA MAORI O AHURIRI.

o nga mahini e tukuna atu ana ki Ingarani,

na reira i kore ai e manaakitia e te pakeha

hei whatu kahu. Ka tae atu he muka pai

ka kitea e pai ana te ahua o te kahu me

ka whatua katahi ka hiahia nui mai nga

pakeha  o Ingarani ki te hoko. Kai te

mahi  tonu nga pakeha i etahi wahi o te

motu nei ki te kimi ritenga e pai ai temahi

o te mahini—tera ano e kitea i tona wa e

kite ai. Ko  nga pakeha  o Waipukurau

kai te mahi muka i naianei. E whaka-

paingia ana nga taura muka i whiria mai i

reira. Haere tau e Pao. Mau. e whaka-

takoto he  tauira hei whainga  ma etahi

maori o to tatou kainga.



   Ko te tima ki te Nepia kua tae mai ki

Nepia nei, a kua riro atu hoki Turanga.

He mea hanga hou mai taua tima i Aka-

rana hei haere i tenei takutai, ki Turanga

ki te Wairoa ki etahi atu kainga hoki o te

Rawhiti. He paku marire taua tima—te

roa e iwa te kau putu, te whanui te kau

ma whitu  putu, te hohonu ki roto ki te

wai e rua putu e wha inihi.





       PANUITANGA.

HEOI   ANO  te whare e iti ana te utu o

    nga TERA me nga PARAIRE me

nga mea  hoiho katoa ko te whare i te rori

putanga mai ki  te taone nei ki Nepia e

whakahuatia ana ko te WHARE O KA-

NANA. Tenei  kai runga ake i te 100

Tera kei taua whare e tu ana hei kaiwhiri-

tanga ma te tangata.

                 Na RAWHE.





He mea ta na HEMI WURU i te whare ta nupepa i

                   Nepia nei.