TE

WAKA MAORI

                   O   AHURIRI.

     "KO TE TIKA, KO TU PONO, KO TE AROHA. "

No. 1. ]       NEPIA, HATAREI, HURAE   17, 1869. [VOL. VI.

HE KUPU  ATU ENEI KI NGA HOA

            TUHI  MAI.

TA matou mahara ki tu nupepa i taia atu i

a Mei ko te mea whakamutunga  ia. He

kore moni e homai una e nga tangata tango

nupepa—ku nga moni huki i homai e te Ka-

wanatanga kua pau noa atu. Ko  tenei na

te Kawanatanga i ki mai kia mahia atu tenei.

Engari kaore ano pea kia ata rite te whaka-

aro kia mahia  tonutia. Akuanei he mea

kotahi noa nei e tata atu. ka whakamutua

pea. Engari ki te mea e paingia ana e kou-

tou tenei hanga me kohikohi mai he moni

kia me ai koutou ki ia pakeha.





E POURI rawa ana nga pakeha wha-

kaaro tika ki te ahua kino o etahi o

nga  iwi maori o tenei takiwa—te

ahua whakaaro kore, te ahua e ta-

kahi ana i te pai e hapai ana i te

kino, te ahua ra o te mate noa iho.

Ko tona mutunga hoki tena, he mate.

Te  mea i pouri ai ki tenei ritenga he

mea  whakakore ia i te pai, i te aroha,

i te whairawatanga me o te kotahitanga

i wawata ai te ngakau o te pakeha!

tona unga  mai ki uta  nei a taea

noatia mai enei rangi. Te whakaaro

me  te hiahia nui o te pakeha e mea

ana kia haere  tahi, kia uaua tahi,

ratou ko nga maori ki te whakakite

i nga painga me nga rawa o tenei

moutere hei oranga mo raua tahi i

te whenua kua kiia nei hei nohoanga

tatutanga mo raua. Kore rawa he

hiahia o te pakeha i tona taenga mai

ki uta kia poka noa ia ki nga whenua,

ki nga rawa, ki nga aha noa atu

ranei, a nga iwi maori i rokohanga

mai i konei e noho ana. Ki  tana

whakaaro heoi he rakau mana ko te

moni  ko te korero, e taea ai nga mea

 e hiahiatia ana e te ngakau; ko te

 hoari me whakarere atu ki muri, i te

 whenua i haere mai ai—ko te pu

 me mau mai hei pupuhi manu anake.

 Na reira i haere mai ai me te Rongo

 Pai i te ringa hei taonga tapae ki

 nga maori—te taonga i ora ai i whai

 ingoa ai a Ingarani. Mehemea he

 whakaaro ke tona whakaaro  kua

 tangohia i reira ano he tikanga ke

 mana. Otira katahi ka mohiotia he

moemoea  noa taua ritenga pai, he

wawata noa; ko te ipu i te wai reka

kua akina ki te whenua kua maringi

te wai. Mawai ra tenei e koko ake?

Ekore matou  e tahuri inaianei ki te

whakahaere i nga tikanga i penei ai

—te  he o tetahi, o tetahi ranei. Ko

te kino tenei e tu hangai mai ana i

te aroaro; ekore hoki tenei e tika

inaianei kia warea  ki te ui  ki te

putake i puta mai ai. Engari kotahi

tonu te mahi inaianei ma tatou, ma

te hunga hiahia ki te pai, he pehi he

tahitahi atu kia ngaro  te kino, kia

noho pai te whenua—muri  iho ka

rapu tahi tatou i nga tikanga e kore

ai e tupu ake ano, nga  tikanga e

mau  tonu ai he maramatanga he

marietanga mo  to tatou kainga.

   Tetahi i pouri nui ai te pakeha ko

te moumou o nga iwi e hiahia ana

kia tahuri ki te kino. Ae ra, e pouri

ana au ki to mahi, e aroha ana au

ki a koe—no te mea he whakamo-

mori tau. Haunga ia nga hunga

 kohuru, te mate noa atu hei utu mu

tana mahi. Ko te pakeha, kei runga

i te hiwi e tu ana e kite atu ana i te

mate mou  i tawhiti; ko koe kai roto

i te awaawa e noho ana, kai te kore

koe e kite. E  mohio ana te pakeha

 ki nga iwi e tohe ana ki te riri, aha-

koa toa, ahakoa mate he tangata i a

ia, ka mate ko ia i te mutunga. No

te mea hoki he iwi nui te pakeha,

ekore e taea te tatau; kua tumau

hoki tona noho ki uta nei, ekore e

taea te whakaunu; kua hohonu ki

te whenua nga pakiaka o te rakau

ekore e taea te huhuti. E mohiotia

ana tera ano etahi o koutou e wha-

kaparahako mai ki ta matou e ki atu

nei—ahakoa  tena, he pono ano ia ta

matou. E  pai ana, mo te tae rawa

atu ki te wa e kitea ai te pono kua

puta ke ta matou kupu. Engari me

whakarongo  mai koutou nga  iwi

kaore  ano kia pa noa ki te kohura

me  tahuri tahi koutou ko te pakeha

              TE WAKA MAORI O AHURIRI.

ki te mahi i nga ritenga o te pai, nga

ritenga e ora tahi ai tatou i te ao.

  Ko nga Hau Hau kohuru nei, kia

rongo mai koutou. Ko te toto o nga

wahine me nga tamariki kai u kua

maringi i a koutou ki te whenua

kaore ano kia maroke noa. Kua tae

ki to ratou nuinga ki Ingarani te

auetanga o ratou e mamae ana, a e

tioro tonu ana inaianei i roto i nga

taringa o nga tangata o te ao katoa.

Ae  ra, kua rongo nga iwi katoa o te

ao; a, heoi te kupu e puta ana he

kupu whakarihariha anake. E titiro

ana  te katoa ki te manawanui o

Ingarani i tenei takiwa. Mehemea

ko tetahi o era iwi i tupono mai ki

tenei kainga, kaua te pakeha o Inga-

rani, penei no kona koe i ngaro ai!

Kua  tikina mai rapea koe kua hunaia

tonutia. Otira koe hua ai e ora koe

apopo ?  Kaore  ano  kia  taea te

mutunga. Mehemea   he raumati

tenei kua mate noa koe i Waikare-

moana, te whenua i oma ai koe hei

hunanga mou  kia ora ai koe. He

 kawenga na te whakatakariri i tonoa

 ai e era Minita o te Kawanatanga

 nga hoia kia haere ki Waikaremoana

 i roto i te Hotoke. Riro rawa te

 mana o te Kawanatanga i enei Mini-

 ta (ara, i a te Pokiha, i a te Maka-

 rini ma) kua tau te mauri o te ta-

 ngata, ka mea ratou (aua Minita)

 kia ata whakahaere marire i te mahi

 mo te riri rawa atu e riri pono ana.

 He tohu ta ratou i nga tangata koi

 mate i te huka, i te ua, i te matao

 noa iho, koia i whakahokia mai ai

 nga hoia i Waikaremoana. Ko tenei

 kua rahirahi te Hotoke, kua tata ki

 te raumati. Hei reira ka maroke

 nga huanui i runga hiwi, ka mahana

 te rangi, ka tika te mahi. Ko nga

 hoia ia, nga pakeha me nga maori,

 ka nui te hiahia kia riri tonu—na te

 Kawanatanga  i pupuri to ratou hia-

 hia, he tohu tangata hoki. Mehe-

 mea i whakaaro nga Hau Hau o

 Waikaremoana   e toa ana ia, ka ta-

 huri mai pea ki te taua o te Kuini

 whakamatau  ai i te taenga atu ki to

 ratou  kainga. Kaore  hoki, heoi

 tana mahi he noho tonu i runga i ona

 pari titiro iho ai me te kauau. Me-

 hemea ko ia ka tae mai ki nga kai-

 nga  pakeha  ki te patai riri mana,

  ekore ranei e riria ? Otira heoi te

 ahua  o te iwi kohuru, ka kitea te

 taua patu mona  ka  wehi—hei te

  wahine hei te tamariki ka toa.



  I TE Rahoroi kua taha nei i te 3 o

  nga haora ka  taka tetahi tangata

maori i Nepia i runga i tona terei,

totahi ka whati rawa te waewae—

mehemea i taumaha rawa nga uta-

nga o te kaata penei kua poro rere te

waewae. Ko  Nepia te Paki taua

tangata, no te Pakipaki. E rua nga

hoiho e to ana i taua terei, he ohonga

i te aha ranei ka tahuti haere mai i

te Heekipiri Rori i te taone ka taka

te tangata i runga ka pono tonu te

wiira o te kaata ki runga i tona wae-

wae  katau i te turi. Kaore i tino

whati, engari i nui te mate. Ka

mahia tona mate e te takuta ka hoki

ia ki tona kainga i runga ano i tona

kaata. Heoi, apopo  mate ai tetahi

tangata i tenei mahi—ekore ano hoki

 e tupato nga tangata. E kite tonu

 ana matou i nga hoiho me nga kaata

 a nga maori e tu noa iho ana i te

 Heekipiri Rori i waho mai o te

 Whare  Kawanatanga, kaore tahi he

 tangata hei tiaki—tana   oho  noa.

       

 tana oma noa, he aha ki a ia ki te

 tangata nana. Engari, kia rongo

 mai koutou nga tangata haere taone,

 tenei ano te Ture kua whakaturia

 noatia atu mo taua mea, a e hopukia

 tonutia ana e nga Pirini nga kaata

 a nga pakeha e mahue ana kia tu

 noa ana i te rori kaore e tiakina ana.

 E tika ana hoki, no te mea he toko-

 maha nga tangata e haereere tonu

 ana i taua rori—apopo te mate  ai

 tetahi tamaiti pea.

   Ko  te tangata haurangi i runga

 hoiho tetahi kino. E  kite ana hoki

 koutou kua tokomaha nga mea i

 mate i taua hanga. Inanoa nei hoki

 tetahi—ko  Hohepa  o Ngatitoa, te

 hoa o Tamihana Rauparaha. I hinga

 taua tangata me tana hoiho i te ho-

 kinga atu i Nepia nei ki Pakohai.

 E rere hianga ana taua tangata ka

 eke pu ki runga ki te turupa pakeha

 i te huarahi e haere mai ana i runga

 hoiho ano—ka  whano ka mate tahi

 raua.



 HE WHARANGI TUWHERA MA NGA

         MOA TUHl MAI.



                Nepia, Hurae 14, 1869.

 KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.

    E boa, he tuhi atu tenei ki a koe mau e

  panui atu ki te nupepa kia rongo mai etahi

  iwi o te motu nei e titiro mai ana i tenei

  takiwa ki ta matou mahi i te Rawhiti, i

  Waikaremoana. Ko matou tenei kua hoki

  mai i taua kainga. Ko aku tangata katoa

  kua hoki ki Waiapu; ko etahi iwi kua

  hoki ki ona kainga, ki ona kainga. Ko te

  take i whakahokia mai matou e te Kawa-

  natanga he whakaaro ki te makariri—he

              TE WAKA  MAORI, O AHURIRI.

kainga huka hoki taua kainga. Ehara i te

mea e whakamutua ana te mahi ki te Hau

Hau, engari he tohu marire i nga tangata.

Erua nga he o te makariri, ko te marangai

tetahi ko te mataotao tetahi. Te he  o te

marangai ekore ana kaore e kaha nga kai-

pikau kai i te kino o te huanui. Ko nga

pa o te Hau Hau i Waikaremoana, ko Pu-

kehuia, ko  Tikitiki, ko Whakaare, kei

runga pari anake i te taha o te wai e tu

ana. Tera ano e taea e matou aua pa, tera

ano e horo; engari ekore e nui te matenga,

no te mea e tuwhera ana ona huarahi i te

taha ki uta—tera ano e tahuti haere ki ona

kainga i ro ngahere, a ekore ano hoki e

taea te whai i te nui o te makariri. Engari

ka mahia i te raumati taua mahi katahi ka

 tika. E haere ana tenei matou ko Ihaka

 Whanga, ko Karaitiana Takamoana, ki Po

 Neke i runga i te tono a te Kawanatanga

 ki te korero i nga tikanga o te whawhai me

 nga ritenga atu o tenei takiwa.



     Na MEIHA RAPATA WAHAWAHA.

                        o Ngatiporou.







          HE RETA.

     / tuhia mai ki a Kawana Powena.

                     Patea, Hune 15.

 KI A KAWANA POWENA.

   E hoa tena koe. He kupu atu tenei na

 matou ki a kue. Kua tuau i a matou ngu

 Hau Hau o roto o Patea. Kotahi  rau e

 toru te kau ma toru 132 nga mea kua puta

 mai ki waho—  kei te ngaro atu etahi ki te

 ngahere. I riro ora  mai enei tangata i

 runga i taku rongo pai. Mehemea   kei

  runga kei te ture o te pakeha ekore e riro

 mai tenei iwi. Engari na toku marama ki

 te whakahaere i tenei taonga nui a te pai i

 puta mai ai ratou ki waho. Akuanei te

  puta katoa ai ki waho—tena   e puta ki te

  toru rau tenei iwi katoa. Kia  toi-tu atu

 ko  Titokowaru anake. Akuanei te mate

  kuri nua ai taua tangata—inahoki   tona

 nuinga kua mau i a taua.

    E boa, hoatu taku reta ki te panui o Po-

  neke, kia wawe te puta atu ki oku boa i te

  Rawhiti, nga Rangatira o Ngatiporou.

                   Heoi ano

                 Na tou hoa aroha,

       Na KAPENE ERUERA RANGIWAHA.





         TE HAROTO.

  Ko te waea kawe korero nei kua tae ki te

  Haroto i te huarahi ki Taupo. Katahi ka

  pai mo nga tangata o Taupo—ka tata hoki

  ki a ratou hei homaitanga mo a ratou ko-

  rero. I tawhiti tena kainga i waenganui

                                                            o                    o

  pu o te whenua, na te waea i whakatata

  rawa  mai—ta  te tohunga  ra taua mahi.

Mehemea na te Hau Hau tena mahi akua-

nei parau ai na ona atua. He tino tohu-

ngatanga rawa tenei, he mau mai i te uira

o te rangi hei pononga ma te tangata; na

te mea i kitea e te kanohi i whakaponohia

ai—otira he mahi  tangata noa ia, ehara i te

mahi Atua. Tera atu etahi mahi a te pa-

keha, ma te kanohi ano e kite katahi ka

whakaponohia. Kua  whakanohoia e  te

Kawanatanga te rangapu turupa ki te Ha-

roto hei tiaki i tera kainga—kua tu ta ra-

tou pa. E  mahia tonutia atu ana tenei te

waea kia tae rawa atu ki Taupo.







   TE KOOTI. —Ko  te ope kohuru nei o te

 Kooti kei Tauranga i Taupo, kei Moerangi

 ranei, e noho ana. E korerotia ko te Heu

 Heu raua ko Paurini kua hopungia e ratou.

 Tetahi korero e korerotia ana e haere ana

 taua Kooti (kua riro ranei) ratou ko etahi

 o ana tangata ki Tokangamutu kia kite i a

 te Kingi, i a Titokowaru hoki. Ue parau

 pea tenei, a Titokowaru—e  mahara  ana

 matou kei Patea ano tera tangata a Tito-

 kowaru. He haere aba ranei ta te Kooti

 ki a te Kingi ? Kaore hoki matou e rongo

 ana  e pai ana te Kingi  ki nga tangata

 kohuru kino kia tata atu ki a ia whaka-

 haunga ai i tona nohoanga. Te wehi hoki

 taua Kooti koi mau ia, te tangata tutu, i te

 Kingi. He  rangatira te Kingi, he tangata

 whakakino  ki te kohuru—he   mea tika

 hoki kia pehia e ia nga tangata kohuru.

    Ko  tenei Kooti e ki  ana he Kooti

 tuarua, ko te Kooti tuatahi kua mate—i

 mate i te kohurutanga i Mohaka, na nga

  tangata o reira i pupuhi. E tika ana tenei

  korero ranei, e pehea ana ranei ? Ki ta

  matou whakaaro e tika ana. E ki ana kua

  kitea te tinana o te Kooti tuatahi i tatahi e

  takoto ana—ko tona ingoa ko te " Kooti"

  kua taia ki tona uma.





    He nui rawa te koura e kitea ana inaia-

  nei i nga Tikini (ara nga whenua keringa

  koura) i te taha ki Waikato, i te Waihou.

  E korerotia ana huki kua kitea te koura i

  te taha ki Po Neke, i Wainuiomata. Waiho,

  ma tatou e kite apopo ake nei.

                                                                               •



    Tena  te kotiro e korerotia ana kei tetahi

  taha o Ingarani (Wales) e noho ana inaia-

  nei kaore ano kia pa kai i roto i nga marama

  te kau ma whitu—ka whano ka tae ki te

  kotahi tau me te hawhe! E  ora noa ana

  taua kotiro, kaore ano kia pa noa ki te kai,

  ahakoa paku nei, i roto i aua marama te 17.

  Tirohia ana e nga takuta kaore e mohiotia

  te ahua. Ki ana  nga pakeha he parau

  anake, kei te kai huna ia i te kai. Katahi

  ka  whakaritea nga tangata tokowha hei

  tiaki kia kitea te korenga e kai—tokorua

  ki te tiaki i te awatea, tokorua ki te oho i

  te po tiaki ai, a e tiaki tonu mai nei inaia-

   nei.

              TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

      HE PANUITANGA.



TENEI   kia rongo mai koutou nga tangata

     maori e haereere mai ana ki te Taone

ki Nepia. Ko  taku whare he whare  kai

maua ma te tangata haere. Ko te tunga o

taua whare aku nei kei te rarangi e tu ana i

te whare puiha nei i ko atu o te Toa o te

Hutana, i ko mai hoki o te Peke moni—na

te mea i tetahi taha o te rori. Ekore e

ngaro i nga kai i roto i te matapihi. Ki

te hemo kai te tangata me haere mai ki te

boko kai mana.

                     Na TIU.





WHAKARONGO          MAI!

     WHAKARONGO MAI!!

HE    PANUI  atu tenei ki nga Rangatira

     me nga Tangata Maori noa atu o Ne-

 pia, o nga wahi ki uta hoki, na to ratou hoa

na



   PERERIKA  TATANA

 kia rongo ratou ki tana whakaaro. He ti-

 tiro nana ki te mahi a nga tangata maori

 katoa e haere tonu mai ana ki tona whare

 boko ai, na reira ia ka mea kia tiki tonu ia

 i nga tu hainga

  E PAINGIA ANA E NGA MAORI

 hei boko mana ki nga tangata.

   Ko  nga mea katoa kei tona Toa e pu

 ana. Ko te hoko he hoko ngawari, ke nga

 hanga be  hanga pai. Hei aha i korerotia

 ai te whare kua mohiotia e te katoa.



       Haere mai, whakamatauria.

    Heekipiri Rori, Nepia,

      Hurae 14, 1869.





  HE TERA! HE TERA!!

 100 TERA HOIHO, he mea hou tonu

     katahi ano ka tae mai. He mea

  taane etahi, he mea tamariki etahi. He

  mea tino pai rawa etahi, ko nga utu he iti

  noa ana.

    He  Paraire etahi, he Wipu, he aha noa

  atu, kei te



     WHARE O RANANA

                  i Nepia.



         Haere mai  koutou kia, kite.

                 Na RAWHE.

    WHAKARONGO  MAI.



TENEI au to koutou hoa tawhito te

  noho nei maua ko WIREMU kei te

WHATAAPUKA. Kai  te hoko tonu

maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia

ana e te tangata maori; —ara, he huka,

he ti, he tupeka, he raihi, be paraoa, me

te mano kai atu.

   Ko nga kahu; —he  koti, he paraikete,

he tarau, me nga kakahu  tane katoa,

me nga kakahu wahine katoa.

  E  tangohia ana hoki e maua nga kai

e whakatupuria ana e nga maori; ara,

he kaanga, he witi, be taewa, he aha

noa atu.



    Haere ma i ki te tangata tawhito.

       Na WIREMU raua ko KENERE. •

   Nepia, Pepuere 26, 1867.





   TENEI TE TAONGA!

 TENEI te taonga kei au e tu ana, ara

   ko aku  tera hoiho, ko aku paraire,

 ko te tini noa atu o nga hanga mo te

 hoiho, mo te kaata. He  mea kawe

 hou mai no Ingarani, naku ano i kara-

 nga atu kia tuia mai mo toku whare

 hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga.

   E tuia ana nga tera, me nga mea ka-

 toa o te hoiho i tenei whare.



              Na HOURA.

 HE TOA HOKO KAANGA, TAEWA,

         AHA ATU!





   Ko PATIRIKI MARONI

 E   MEA   atu ana kia rongo nga Tangata

      Maori o Ahuriri kua whakaturia e ia

 tona whare i Nepia hei whare hoko Patiti

  (kai hoiho nei), Kaanga, Taewa, me nga

 Kai maori katoa atu—he  Aporo, he Ora-

  ngi, he Pititi hoki me nga hua rakau katoa

  atu a te takiwa e maua ai.

    E ki ana a PATIRIKI MARONI kia homai

  ki a ia e nga maori etahi o a ratou kai maori

  e kawea mai ana ki te taone i runga kaata

  hoko haere ai.



   Ko tona whare kei te taha katau o te

       Rori i te putanga mai ki te taone kei ko

       mai o te whare o Rawhe.





  He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki

    Pei Herara, ki Nepia  i te Taitei i nga rua wiki

    katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.