TE



 

  WAKA MAORI







                   O   AHURIRI.

     " KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

 No. 6. ]     NEPIA, TAITEI, OKETOPA  21, 1869. [VOL. VI.

HE KUPU ATU  ENEI KI NGA HOA

           TUHI MAI.

KUA  tino kore rawa etahi tangata e whaka-

rite i a ratou nupepa, no mua no nga tau

tuatahi te whakaritenga. He tokomaha nga

tangata e penei ana. Kai te kore matou e pai

kia whakahua  i nga ingoa, engari ma ia

tangata mu ia tangata e mohio ki a ia kaore

ano kia utua tana nupepa, a ka hohoro pea

te homai i nga moni. Kowai hoki e pai ana

ki te mahi kau atu i te hanga ma te tangata

Ko etahi o nga nupepa o Hepetema i puritia

e matou, he kore utu hoki na nga tangata

mana. Tena hoki e peratia apopo ake nei nga

nupepa a etaki atu tangata ki te kore e hohoro

te whakarite. E mahia ana tenei hanga hei

rawa  ma. nga maori, a e pai ana hoki Kia rite

ratou ki  te pakeha—ara. kia  utua nga kai

mahi. Te  kau  herengi te utu mo   te tau

kotahi. Ekore ano  e tika kia homai nga

herengi i roto i te pukapuka i te taumaha.

Engari e pai ana kia hui nga moni a nua

 tangata tokorua ka tukua mai te noti kotahi

i roto i ta raua reta mo a raua nupepa. Me

tuhi mai "Ki a te Kui tuhi o te Waka Maori,

 kei Nepia. "

   Tenei te reta a to Matenga Tukareaho o

 Nuhaka, he tono nupepa, mana kia rongo ia i

 nga korero o nga whenua —ratou ko tona iwi.

 K pai ana, ka tukuna atu he nupepa i tenei

 meera. Ko  nga herengi kotahi te kau (10s. )

 a taua tangata kua tae mai.





 KORE rawa ana he korero ma matou

 i tenei takiwa. Kaore  he korero

 hou mai o Akarana o Po Neke ranei.

 Ko  Heretaunga kai te  noho pai

 marire; ko te nuinga o nga tangata

 kei Taupo e riri ana kia te Kooti,

 ko nga mea i mahue kai te mahi i

               

 ana mahi maori. He tau hua tenei

 te kai ki ta matou titiro, he makuku

 hoki no te whenua i te pata o te ua.

 He tau hua te taewa, hua te witi,

 hua te kaanga, hua te aporo me te

 pititi me nga kai reka katoa—hua

 ana te kai ma nga hoiho me nga kau

 me nga hipi, hua ana te kai ma te

 tangata hoki. Ahea ra mutu ai nga

 kino o te whenua kia hoki mai ai

 nga tangata ki ona kainga noho ai—

 ko  te hanga whakatakariri marire

                            

 tenei he riri, he whakararuraru i te

 tangata me ana mahi. Otira e puta

 ana te pai i roto i te kino. He pai

 te tikanga e ngaro nei a Ngatika-

 hungunu, he patu hoki i te kino kia

ora ai  kia rangatira  ai to  tatou

kainga—kia  tika te noho o te tangata

i te whenua. Ehara  hoki i te ora

mo tatou anake, engari ma nga tama-

riki hoki. Ka ngaro tatou, ka tupu

ake te whakatupuranga  i o tatou

tamariki nei, tera e hoki mai o ratou

whakaaro ki a tatou ka mea, —" Na

te kaha, na te manawanui, o a tatou

tupuna i noho ora ai tatou inaianei. "

Koia ano tena e Ngatikahungunu,

pehia te kino, tahia te whare. E

rongo ana matou kua ki a te Ka-

wanatanga kia homai he mahi keri

rori ma nga tamariki e hiahia ana ki

te mahi me ka mutu te riri.





         TAUPO.

 TE korero mai no Taupo i muri nei ko

 te Kooti i tu i te riringa i te 3 o nga

 ra o Oketopa i Tongariro—i oma ra te

 Hau Hau. E kuhu  ana i toua ringa

 ki te pakete o tona wekoti ki te tango

 mai he tingara mo tana pu, ka tupono

 tonu te mata ki taua ringa maru rawa

 ana tu tonu atu te mata ki te kaokao.

 Ko  tetahi o nga matikara i motu rawa

 atu, ko tetahi i maru rawa me te koro-

 matua. Na te Heu Heu  nga korero

 nei, e ki ana a ia totahi ka mau a te

 Kooti—he  iwi kore  hoki ki te haere i

 ona tunga. (I hea ra  ona atua ki te

 hiki i a ia). Ko te Heu Heu kua rere

 mai ki roto ki te taha Kawanatanga ra-

 tou ko tona iwi. E ki aua a ia to mea

 i uru ai ia ki roto ki te Hau Hau he

 mataku nona ki a te Kooti koi patua ia;

 ko Ngatituwharetoa i rupeke ki nga

 kainga o te Urewera, ka mahue ko ia

 anake i tona kainga—mehemea i kore

 ia e tahuri ki te Hau Hau kua patua ia

 e te Kooti. Ekore matou e tino ki he

 parau nga  korero nei a te Heu Heu.

 Otira kowai e kaha ana ki te pupuri

 rawa i ona whakaaro ? Mehemea kua

 kitea te tohu o te pono o te Heu Heu i

 mua  penei e pai ana. Ko etahi o nga

 rangatira o Taupo ki hai i pena me te

 Heu  Heu. Inahoki i te haerenga o te

 Kooti ki Waikato ka herea e ia nga ta-

 ngata o Ngatituwharetoa i Tokaanu ka

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

mauria ki Moerangi, te taenga ki reira

ka mea atu ia kia ratou kia uru ki roto

ki tona ope. E  korerotia ana i tahuri

katoa ratou—ko   te Huiatahi raua ko

Paurini ki hai i pai. No te taenga ki

Tuhua ka oma aua tangata; ko Paurini

i haere ki Whanganui, ko te Huiatahi i

anga ki a te Kingi ki te tono kahu hei

whakauwhi  i tona tinana taea noa ki

ona waewae; ara he hoia ona kahu i

hiahia ai hei  riri ki a te Kooti—otira

ki hai i whakaae te Kingi. Ko nga

korero enei i ronga ai matou, nana i

pona nana  i parau ranei. Engari te

Heu  Heu i piri tonu ki a te Kooti, wha-

kahoa tonu iho ki a ia. a hoki tahi mai

raua ki Tokaanu riri ai ki a te Kawa-

natanga. Otira kua kite nei ia i te he

o tana whakaaro, kua tahuri mai ki te

pai, akuanei ano te Kawanatanga aroha

ai. I korerotia hoki e matou  i tera

nupepa ko te tikanga o te Kawanatanga

he  tikanga aroha, ehara i te tikanga

whakamate  tangata; engari he tikanga

whakarauora  i te tangata, he whaka-

hoki mai ki te huarahi o te tika kia ta-

ngata ai ano ia. E ki aua e kawea mai

ana te Heu Heu  ki Nepia. Ko  te

Kooti kua mohiotia tona nohoanga, mea

ake ka whaia ano e Makitanara ma, ra-

 tou ko ona hoa.





        KAIMANAWA.

 KUA  tae mai nga korero a Kapene

 Wiremu Makitanara te tangata nana i

 kite te koura i Kaimanawa i mua ra.

 No  muri i te riringa ki a te Kooti i

 Tauriri (i te wahi ki Tongariro) ka

 haere atu taua  tangata ki te wahi i

 kitea ai e ia te toka i te koura. Te

 taenga ki reira kua kore e kitea, kua

 ngaro i te horo. Katahi ka kimi haere

 ano, ka tae ki tawhiti ka kitea tetahi

 toka koura pena ano me te mea kua

 horongia. Ko  tetahi pito ranei ia o

 taua toka, he mea ke ranei. Ahakoa i

 te mea e kitea tonutia aua i te koura.

 Tena  he nui rapea te koura kei roto i

 aua hiwi. He nui te pai mo Nepia me

 nga tangata o Ahuriri katoa mehemea

 ka kitea nuitia te koura i reira. Ko

 Nepia hoki te tunga kaipuke e tata ana

 ki taua whenua hei homaitanga kai me

 nga taonga noa atu. Akuanei te nui ai

 te naahi ma nga tangata ma nga kaata

 me nga terei ki te kawe kai ki te kawe

 hanga—be  nui hoki te mahi i runga i te

 keringa rori hei whakatuwhera  i te

 whenua. E korerotia ana kai te mahi

 mai nga pakeha o Whanganui i tetahi

 pori ma ratou ki Kaimanawa nei. He

 takiwa rawakore tenei i Nepia; kore

  ana te mahi, kore aua te moni, kore aua

 te aha atu. Ko te mea  tena mana e

  homai he taonga, he mahi hoki, ma

  tatou—he  " Tikini. "

        HE MATE.



I TE Turei, te 19 o nga ra o te marama

nei, e haere atu ana a Tiaki Hamona i

Nepia nei i runga i tona kaata, e rua

nga hoiho ki te to; e haere atu ana ki

tona kainga i Miani, Tutaekuri. No te

tatanga atu ki te keeti i ko mai o te

Paparikauta i te Awapuraho  ka kitea

atu nga hoiho e tahuti aua, kaoto tahi

he tangata i runga i te terei. Katahi

ka hohoro nga pakeha ki te tutaki i te

Keeti kia mau ai nga hoiho—ka haere

etahi tangata ki te kimi i a Tiaki. Roko-

hanga atu e takoto ana i te taha o te

huarahi, kua maru  te kaki me tetahi

wahi  o te upoko i te wiira o te kaata.

Ki  hai ano i ata mate, e ta ana ano te

manawa; otira ki hai i whai miniti ka

mate. I utaina ki runga ki te kaata

maori i anga mai i te taone, kawea aua

ki te whare o Meke Mare i te Awapu-

raho. Tae  rawa ake te takuta kua

 male ke noa atu. No  te Taitei (tenei

ra) ka tanumia ki Nepia nei—he nui

rawa nga tangata i hui ki te tanumanga.

 He tangata tawhito taua tangata, ko

 toua kainga ko Miani. He wahine ano

 tana me nga tamariki tokorua i mahue

 ki te ao. Heoi ra te ahua o te tangata;

 e haere ora atu aua i te ata ki aua mahi,

 ahiahi rawa atu kua mate. He mamaoa

 kau te oranga o te tangata, te putanga

 kautanga ki te aomarama kua ngaro.

 Hei aha i whakapaua ai nga tino uaua

 o te tangata kite whai i nga mea hanga

 noaiho o tenei ao ?  E rite ana  ki te

 tamariki e whai aua ki te purehurehu,

 ki te pepepe. He mea  puroto ki tana

 titiro i te hanga e rere aua, te maunga

 ki te ringa kua kino kua makaia. Koia

 hoki nga mea o tenei ao, ekore ano e

 ngata te ngakau o te tangata—he mea

 whakahoha anake.





 TE KOOTI WHAKAWA WHENUA

            MAORI.

 HEI te 17 o nga ra o Nowema e takoto ake"

 rei ka tu ki Waipawa te Kooti Whakawa

 Whenua   Maori. Ko nga ingoa enei o nga

 kainga e whakawakia  ana me nga tangata

  kua tuhia ki raro iho nei.

   Ko  Tunanui te whenua; ko Renata Ka-

  wepo, Paora Kaiwhata, Hoera Wharerangi,

  me etahi atu, nga tangata

    Ko te Whaoku, e tata ana ki Waipawa, te

  whenua; Keremeneta, Te Raho, Miriama

  Hira, Hemaima, Hakaraia, Tuwharenikau,

  Te Kawhena, Taraipini, Karipa, Piripi, Hoira,

  Ihipera Ihakara, Pukepuke, Himiona Pakoa,

  Tautenga, me Anatipa nga tangata.

    Otane, e tata ana ki te Aute, te whenua;

  ko Hoera Pareina me etahi atu, nga tangata.

    Te Koroki, e tata ana ki te Aute, te whenua;

  ko Te Hei, Te Hapuku, Te Haurangi, Kingi,

  Te Watene, Eraita, me Dan Wananga nga

  tangata.

    Patangata, e tata ana ki Waipawa, te

  whenua; ko Wi Tipuna me etahi ata nga

  tangata.

    Te Whakawiringa, e tata ana ki Waipawa,

              TE  WAKA MAORI  O AHURIRI.

te whenua; ko Ponatahuri, ko Uhuuhu, me

etahi atu, nga tangata.

  Te Apiti, tata ki Waipawa, te whenua;

ko Wi te Rangituroa te tangata.

  Ngamangatawa  tata ki Waipawa, te whe-

nua: ko Te Teira, Wi Turoa, Te Harawira,

me te Orikau, nga tangata.

  Te Mauku, e tata ana ki te Aute, te whe-

nua; ko Hoani Waikato, Hohepa Ringanohu,

Mata, Heipora, me Miriama Waikato nga

tangata.

  Te Ipu-o-Taraia, tata ki te Aute te whenua;

ko Renata Pukututu. Hoani Waikato, Hohepa

Ringanohu. Miriama Waikato, Mata, te Hei-

pora nga tangata.

  Waitapuke, e tata ana ki te Aute, te kai-

nga; ko Miriama Hira, Hemaima, Hohepa,

Te Kaho, Ihakara me etahi atu nga tangata.

  Ko  Kairakau te whenua; ko Hoani te

Rangikangaiho. Mere Horo, Eria Kuhukuhu,

Erihini Kiritako, Rapaea Te  Auru. Heni

Whawhanga, Manihera Te  Pia, Hori Kiokio,

Irihapeti Paewai, me Hapeta Tukotopou, nga

tangata.

  Maraetotara  te kainga; Te Teira Tiakitai,

Harawira, Te  Orihau, Te Haurangi, Wi

Rangirangi, Mohi Kikokiko, Paora Taruna,

Mata  Matakitaki, Hakaraia, me Hiromina

nga tangata.

  Te Apiti te kainga; ko Wi Turoa, Te Teira

Tiakitai, Henare Tieri, Hemi Tauka, Maraea

Aorangi, Ana Nohotu, Henare Matua, Ruku

te Ari, me te Orota Hokukakahu, nga, ta-

 ngata.

  Te Waimaunu te kainga; ko Nopera, Pa-

 raone, Harata, Pirihira, Ereatana. Riria, me

 te Whango, nga tangata.

   Ko Whenuahou te kainga: ko Heta Tiki,

 Manihera, Pire, Retimana, Tomai  Patiriki,

 hoani Tokotoko,. Te Tuhuna, Pukepuke, Te

 Tohare, me Pahuno. nga tangata.

   Rakautatahi te kainga; ko Nopera Kui-

 kainga, Paora Ropiha. Hori Ropiha, Heta

 Hungahunga, Potikapa, Nepe, Hanita Erueti,

 Pine, Eraita, Matiria, me  Pahimata nga

 tangata.

   Ko Manga-o-te-Waiora te whenua; ko

 Heta Tiki. Hariata, Porikapa. Pine, Erea-

 tana, Mata, Te Katene, me Pera Kaiwaru,

 nga tangata.

   Te Waihengahenga e tata ana ki Waipawa.

 te kainga; ko Hakaraia me te Waka Rewha-

 rewha nga tangata.

   Te Ipu o Taraia, e tata ana ki te Aute, te

 kainga; ko Hoani Waikato. Ihaka  Kapo,

 Paku, Henare Koura, Maata, Te Remana,

 Karepa, mo Hohepa, nga tangata.

   Te Waoku, tata ki te Aute, te kainga;

 Paora Torotoro. Te Waka Rewharewha, Tau-

 kere Hapata, me  Hakaraia Pohohawaiki,

 nga tangata.



   Ka  oti enei whenua te Ruri ka kitea nga

 mapi i te Whare  Takotor  anga Mapi i

 Nepia. Ko  nga robe kua taia ki rotu ki

 te " Kahiti. "

  Kairakau te kainga; Hoani Rangikanga-

iho, Ruka te Ari, Manihera te Pia. Hemi

Whangawhanga, Te Orora Hokokakahu, Ra-

winia, Morena Hawea. Heni, Te Rangihaere-

kou, Hoani Waikato, Te Harawira, me etahi

atu, nga tangata.

  Nga  mapi me ka oti te ruri kei te Whare

Takotoranga Mapi i Nepia.





  TONGARIRO. —Kua   ka tena te maunga

nei a Tongariro. I te ahiahi o te Wenerei,

te 15 o nga ra o Hepetema, ka  titiro atu

nga tangata i Murimotu kua pouri katoa te

rangi i te ao i te aoahi hoki; pouri rawa

ana me te mamangu nei—ngaro rawa ana

te maunga katoa. Kotahi hawhe  haora e

puta ake ana te aoahi, katahi tera ka nga-

rue te whenua ka kokiri ake te mura wha-

nariki ki runga rawa ki te rangi. Anana!

marama  rawa ana tera i runga i te rangi

puta noa ki tawhiti. Ka rua nga haora e

ka ana katahi ka matemate. Te matenga,

ka  rite te rangi ki te hanga e to nei te ra-

te whero.



   Ko te Ana i kiia kei Whaingaroa i te

Porowini o Akarana, i taia atu nei e matou

i tera nupepa nga korero, e kiia ana inaianei

he parau—ara  ko te ana i kitea nga tupa-

 paku kua kohatutia ki te ki a te tangata.

 Tena te reta a tetehi pakeha kua kitea e

 matou i roto i nga nupepa o Akarana, e ki

 ana taua pakeha he parau anake. Ki  te

 mea he parau ia ehara i a matou te parau—•

 be mea kite na matou i roto i te nupepa

 pakeha o Akarana mai.



   Kua hoki mai a te Raka Kai Whakawa

 i Turanganui. Kua  oti e ia te whakarite

 kia ruritia he taone ki reira. Ko ia i hoki

 mai ki Nepia, ko te Manaro i waiho atu ki

 reira mahi ai ki te ruri i te taone i muri i a

 ia. Meake  pea ka hoki ia ki reira.



   Kotahi te wahine maori i Wharekauri ko

 Na Moni te ingoa kua whakamomori i a ia.

 No  te ahiahi ka tomo te tane ki roto ki to

 raua whare, te taenga ki ro whare ka kitea

 te wahine e tarewa ana i tetahi o nga kuru-

 pae, ki hai i ata mate. Katahi ka tapahia

 e tu tane te taura i tarewa ai, otira tae rawa

 mai te takuta kua mate. E ki ana he hae

 ki te tane te take i whakamomori ai.





        KO      HIKINI,

         KAI HANGA PUUTU.

 E   MEA   atu ana ki nga rangatira me nga

      tangata katoa o Heretaunga kia rongo

 ratou e huhua noa iho ana nga puutu pai

 kei tona whare hei hoko. He mea kaiwhiri

 marire nana—nga mea taane me nga mea

 wahine, ko te utu e ngaware ana.

    Ka tuhia paitia e ia nga tu puutu katoa

 mo  te tangata e hiahia ana kia ruritia ona

 waewae.

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

WHAKARONGO          MAI!

     WHAKARONGO  MAI!!



HE    PANUI   atu tenei ki nga Rangatira

     me nga Tangata Maori noa atu o Ne-

pia, o nga wahi ki uta hoki, na to ratou hoa

na

   PERERIKA  TATANA

kia rongo ratou ki tana whakaaro. He ti-

tiro nana ki te mahi a nga tangata maori

katoa e haere tonu mai ana ki tona whare

hoko ai, na reira ia ka mea kia tiki tonu ia

i nga tu hainga

  E PAINGIA ANA E NGA MAORI

hei hoko mana ki nga tangata.

  Ko  nga mea katoa kei tona Toa e pu

ana. Ko te hoko be hoko ngawari, ko nga

hanga  he hanga  pai. Hei aha i korerotia

ai te whare kua mohiotia e te katoa.



      Haere mai, whakamatauria.

   Heekipiri Rori, Nepia,

     Hurae 14, 1869.



    WHAKARONGO   MAI.

 TENEI  au to koutou hoa tawhito te

  noho nei maua ko WIREMU kei te

 WHATAAPUKA. Kai  te hoko  tonu

 maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia

 ana e te tangata maori; —ara, he huka,

 he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me

 te mano kai atu.

   Ko nga kahu; —he  koti, he paraikete.

 he tarau, me nga kakahu  tane katua,

 me nga kakahu wahine katoa.

   E tangohia ana hoki e maua nga kai

 e whakatupuria ana e nga maori; ara,

 he kaanga, he witi, he taewa, he aha

 noa atu.



     Haere mai hi te tangata tawhito.

        Ka WIREMU raua ko KENERE.

   HE TERA!  HE TERA!!



  100 TERA  HOIHO, he mea hou tonu

      katahi ano ka tae mai. He mea

   taane etahi, he mea tamariki etahi. He

   mea tino pai rawa etahi, ko nga utu he iti

   noa ana.

     He  Paraire etahi, he Wipu, he aha noa

   atu, kei te



      WHARE O RANANA

                   i Nepia.





          Haere  mai  koutou kia kite.

                  Na RAWHE.

  HE TOA HOKO KAANGA, TAEWA,

          AHA ATU!





    Ko PATIRIKI MARONI

    E   MEA   atu ana  kia rongo nga Tangata

         Maori o Ahuriri kua whakaturia e ia

   tona whare i Nepia hei whare hoko Patiti

                         *

  (kai hoiho nei), Kaanga, Taewa, me nga

   Kai maori katoa atu—he  Aporo, he Ora-

    ngi, he Pititi hoki me nga hua rakau katoa

   atu a te takiwa e maua ai.

     E ki ana a PATIRTKI MARONI kia homai

    ki a ia e nga maori etahi o a ratou kai maori

   e kawea mai ana  ki te taone i runga kaata

    hoko haere ai.



 

'   Ko  tona whare kei te taha, katau o te

         Huri i te putanga mai ki te taone kei ki

       mai o te whare o Rawhe



    He mea tana HEMI WURU, i te whare ta o te Haaki

      Pei  Herara ki Nepia i te Taitei i nga rua wiki

       katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.