TE



WAKA  MAORI

                   O   AHURIRI.

     "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

 No. 9. ]       NEPIA, TAITEI, TIHEMA   16, 1869. [VOL. VI.

HE  KUPU ATU ENEI KI NGA HOA

            TUHI MAI.

KUA  tae mai te reta a Wi Rangirangi, he

whakakino ki te mahi katikati hipi—e ki ana

he nui rawa tona mate i runga i taua mahi.

Kati ha, ka kite ia he mahi mate ka whaka-

rere atu pea—waiho ma nga tamariki kaha ta

 ratou mahi.

  E  ki ana a Nikora Rotohiko  tena tetahi

hoiho nui kei a ia, he mea tango mai nana i

te pauna i Miani. He pakaka  whero taua

hoiho. Kua whakapirihia e ia tana parani ki

 runga, kaore tahi ona parani ke atu. Ki te

 kore ona ariki ka whakamahia e ia ki te

 kaata.

  Kua  tukuna atu e matou nga reta a Paora

 Rerepu o Mohaka ki te Kai Whakawa o te

 Kooti Whenua Maori kei Akarana.



 KATAHI ano ka mutu te nohoanga o

 te Kooti Whakawa Whenua Maori

 i Waipawa. Kua  taia ki tetahi

 rarangi o tenei nupepa nga whenua i

 mahia ki roto ki taua Kooti me nga

 tangata mana nga Karauna Karaati.

 Ko tenei e mea ana matou kia wha-

 kaputaina tetahi kupu whakahoki

 mo te reta a Mangai Uhu Uhu kua

 taia ano ki tetahi wahi o te nupepa

 nei. E ki ana taua tangata kai te

 he etahi tangata ki nga tikanga o te

 tuku whenua  ki roto ki te Kooti.

 Na ko te tikanga tenei, he whakatu-

 mau i te whenua ki te. tangata kia

 whai ingoa ia, kia whai mana ia, ki

 runga ki tona wahi i runga i nga

 ritenga o te Ture; mo te hiahia ia

 ki te hoko, ki te reti ranei, e tika

 ana tana mahi e haere ana i runga i

 nga ritenga o te Ture—ka   waiho

 hoki ko te Ture hei tiaki i nga ta-

 ngata nona te kainga, me te pakeha

 e noho ana i runga i taua kainga koi

 whanako   tetahi, tetahi ranei. Ka

 tupu he raruraru ka puta he tautohe

 i te pakeha ratou ko nga  tangata

 nona te kainga i runga i nga tikanga

 o te reti, penei ma te Ture e whaka-

 wa, ma  te  Ture e ata titiro e ata

 whakarite kia marama ai; ka whai

 tonu te Kai Whakawa ki nga tika-

  nga kua tuhia ki roto ki te riihi (ara,

 ko te pukapuka o te reti o te hoko

  ranei)—ekore ia e poka ke  atu he

tikanga ke mana. Na he pai tenei,

ko te tangata reti i te whenua me te

tangata noho i te whenua e noho

tahi ana raua i raro i te mana o te

Ture, e mahia ana ta raua mahi i

raro i te mana o te Ture hei whaka-

tika i a raua kia kore ai e puta he

kino he pouritanga ki roto i a raua i

runga i te tautohe i te aha—ara, he

whakamana  tonu ta te Ture i nga

                                                            

tikanga o te reti o te hoko ranei. Ki

te kore  e Karauna   Karaatitia te

whenua  ki te tangata ekore hoki e

taea te aro o te Ture ki te whaka-

tika i nga tikanga, no te mea kei

waho noa te whenua e takoto ana

kaore i taka mai ki raro ki te mana

 o te Ture—ekore hoki e mohiotia e

 te Ture nawai tena whenua, nawai

 ranei, kaore hoki i whai ingoa te

 tangata ki runga ki ta te Ture tana

 tikanga. Ko te tangata kaore i whai

 Karauna Karaati mo tona whenua e

 rite ana ki te tangata kore whenua

 tonu; ekore ia e kaha ki te hoko ki

 te reti ranei i ona wahi, ekore hoki e

 taea te waiho iho ki ona huanga i pai

 ai ia i muri i a ia. Ka mate ia akuanei

 ka rere mai tetahi tangata turanga

                                                     

 whanau ke pea, kai te tuku i aua

 whenua  ki roto ki te Kooti kia riro

 mana, a kore ana e riro i nga huanga

 o te tangata nona te kainga i wha-

 kaaro ai ia i tona oranga i te ao nei.

 Engari ki te mahia e ia ona whenua

 ki roto ki te Kooti i tona oranga a

 riro mai nga Karauna Karaati, ka-

 tahi ia ka tika. Katahi ia ka tika

 ki te waiho iho ona kainga ki ana

 tangata e pai ai ia—tana  wahine,

 tana tamaiti, tana tangata ke atu ra-

 nei. Tenei te tikanga a te pakeha.

 Ko te tangata e whai taonga ana, he

 whenua, he aha noa atu ranei, i tona

 oranga ano ka whakarite atu e ia ki

 tetahi roia kia tuhia ona whakaaro

 mo ana rawa katoa ki te pukapuka.

 Ka tuhia ko tena wahi whenua ona

 ka waiho e ia hei a mea, ko tera

 wahi hei a mea, ko tona whare me

38             TE WAKA MAORI  O AHURIRI.
nga mea katoa o roto me te wahi
whenua e tu ana hei a mea, ko ana
hoiho me ana kaata, hei a mea, ko ana
moni hei a mea, a pena tonu ona
taonga katoa. He  " Wira"  to te
pakeha ingoa mo  taua pukapuka.
Ka  tuhia ki roto nga ingoa o tetahi
tangata tokorua i pai ai ia hei whaka-
haere i nga tikanga o tana Wira me
ka mate ia. A, ki te puta he wha-
kaaro ke mana i roto i te roanga o
tona oranga kia waiho ona taonga he
tangata ke (he mea hoki pea kua
kino ki a ia nga tangata i kiia e ia
i roto i tona Wira hei waihotanga mo
ana  taonga), penei e pai. ana kia
haea atu tera Wira ka mahia he mea
hou, ka tuhia he tangata ke ki roto
hei waihotanga mo ana taonga, a ka
tangohia te Wira whakamutunga e
nga tangata whakahaere hei tauira
mo ta raua mahi. Ma konei huki e
rongo ai te tamaiti tutu ki te tono a
tona matua—he  wehi hoki koi haea
te Wira, koi kore he rawa mona me
ka mate tona papa. He ki tenei na
te pakeha ki tana tamaiti me ka turi
ki tana korero ;—" Akuanei wha-
karerea e au taku Wira kua tuhia
nei, a ka waiho aku mea ma to teina"
—heoi  kua mataku te tamaiti kua
 rongo. Na, ka, mate te tangata nana
 ka mauria te Wira e nga kai whaka-
 haere i whakahuatia ki roto, ka mau-
 ria ki te Hupirimi Kooti ka  oatitia
 raua ki reira kia tika ta raua mahi,
 a ma te Kai Whakawa ote Hupirini
 Kooti e homai he mana ki araua kia
 mahia e raua nga tikanga kua tuhia
 ki roto e te tangata nana te Wira i
 tona oranga. Katahi ka mahi raua;
 ka hoatu tenei wahi whenua ki tena
 tangata, tena wahi ki tera tangata,
 tenei mea ki tetahi atu tangata—ka
 mahia nga mea katoa ki runga ki ta
 te Wira i ki ai. Ka mutu ta raua
 mahi katahi ka tirohia e te Hupirimi
 Kooti te tika te he ranei o ta raua
 whakahaere i nga tikanga o te Wira
 o te tangata kua  mate.  Na, he
 tikanga tenei na te Ture kia ora nga
 huanga o te tangata kua mate—ko ia
 kua ngaro engari e mana tonu ana
 tona reo ki te ao i roto i tona Wira.
 I ki noa ienei ko te matua o te ta-
 ngata ko  te Ture.  Ka  kore he
 Karauna Karaati ka kore he Wira
 ka rere noa mai te tangata ke atu ki
 te tango i te kainga i runga i te
 ritenga maori— me te kereru e popo
  ana i runga i te ti.
    Ko te ki a te tangata e ki nei na
 te Kooti i pau ai tona whenua he
  parau tena—engari nana ano. He
ngahau ki te tango hanga, he wha-
karongo ki te patipati a nga pakeha
apo noa. Engari mehemea e ngakau
pupuri ana te tangata i tona whenua
ka mau tonu ano, ekore e riro. Na
reira hoki i hereherea e te Kooti
etahi o nga whenua kia mau ai ki
nga tangata nana, tuku iho ki nga
   
tamariki. Ko   tenei kati nga ta-
ngata te hopohopo; me tuku nga
whenua  katoa kia mahia e te Kooti
kia whai ingoa ai te tangata ki ona
kainga, kia mau ai tona mana i a ia
ano e ora ana, i muri hoki o tona
matenga.

HE  kupu ano tenei na matou mo te
mahi a nga tangata e moketi nei i o
ratou whenua. He  tikanga pakeha
ano  tenei te moketi, engari e mate
ana  te tangata i runga i taua mahi.
Kia mohio rawa te tangata ka tika
ia ki runga ki tena mahi. Tena ko
te tangata maori e tauhou ana ki
taua hanga.  E pai ana ano te mo-
keti ki te pakeha totika, te pakeha
whakaaro  rangatira. Tetahi, ko nga
kai whakamaori kia tika rawa ta ra-
 tou whakaatu i nga tikanga katoa o
 roto o te moketi kia marama i nga
 maori, koi tuhituhi he noa i o ratou
 ingoa.  Kaua  rawa te tangata e
 tuhituhi i tona ingoa 1d tena hanga
 ki te moketi, ka pa ra ano kia mara-
 ma rawa i a ia nga tikanga katoa o
 roto katahi ka tuhi i tona ingoa—ka
 kore ranei. E  titiro ana matou ki
 nga moketi e mahi nei nga maori
 inaianei e kino ana nga tikanga o
 roto. Te  waiho te moketi mo nga
 moni anake o te nama a te tangata e
 takoto ana i te takiwa i tuhia ai te
 moketi.  Otira kaore  e pena ana.
 E  penei ana hoki te kupu o roto a
 nga moketi e mahia nei ara,—" mo
 nga hanga hoki e tangohia ana a
 muri ake nei." Na, ko te whenua
 hei punga mo nga mea kua tangohia
 ketia atu hui ki nga mea e tangohia
 ana i  muri i te tuhituhinga o te
 moketi.  Katahi ka mahi te pakeha,
 ka whakaatu i ona hanga hei poapoa
 kia ngahau te tangata ki te tango,
 ka rite ki te ika e mau ana i te ma-
 tou ; nawai ra ka taumaha tonu te
 tangata i tana mahi tango, i te ita-
 reti hoki (moni apiti nei), tona mu-
 tunga iho riro ana te whenua—he
 kore  hoki kaore e kaha te tangata
 ki te whakarite i nga hanga. Engari
 ki te moketi koutou apopo ake nei
 me  waiho te moketi i runga anake i
 nga hanga kua tangohia ketia atu—
 kaua  tenei kupu e homai ki roto,

              TE WAKA MAORI O AHURIRI.           39
ara,—"mo  etahi atu hanga katoa
hoki me ka tangohia a muri ake,"—
ki te peratia akuanei ka waiho e te
pakeha whanoke  ko taua kupu hei
tikanga whakapatipati mana ki te
tangata kia tangohia ona hanga kia
pau te whenua i a ia te horo—tana
pai hoki. Tenei ano etahi o koutou
kua taimaha rawa i te hanga tango
                                            o          o
noa, kua pau hoki o koutou whenua
te moketi.  E  mohio ana matou e
kore e  taea e koutou te utu i nga
nama i roto i nga tau kua karanga-
tia i roto i nga moketi—akuanei te
riro ai nga whenua, no te mea e nui
haere tonu ana nga nama. Engari
ki ta matou whakaaro me hoko atu
e koutou tetahi wahi o nga whenua
kua  moketitia kia ai he moni hei
whakarite i nga nama o nga moketi
kia watea te wahi o te whenua  i
toe.  Ina te kore he pau katoa te
whenua—e   pai ana  kia toe tetahi
wahi ki a koutou. Ki te kore e ho-
kona  tetahi taha hei whakawatea i
tetahi taha akuanei te pau katoa ai i
te roanga atu o te moketi.  A  ka
watea tetahi wahi kia tupato koutou
mo muri iho; me kati te rongo tai-
ma,  e tango ana i te hanga e utu
ana—kua  rongo hoki koutou ki nga
 whakatauki nei;—"Ko  te patu ki
tetahi ringa, ko te whakapuru  ki
tetahi ringa."   Tetahi; — "Noho
maaha ana, haere maaha ana." En-
 gari ki te hiahia hoko koutou i te
 whenua kaua e hoko huna, kaua e
kawea  ki te kokonga o te whare
hoko  ai. Engari me  panui ki te
nupepa pakeha nga whenua mo te
hoko  kia rongo te tokomaha o te
 pakeha me  kore  e kitea tetahi ta-
 ngata e rahi ake ana tana utu. Ko
 ta te pakeha tikanga tenei—he mea
 ano ka  akihanatia.  Ki  te hiahia
etahi o koutou ki te pera me kawe
 mai ki a te Karini kei Nepia mana
 e panui. Inahoki ko te Tamumu
 kua tukua mai ki a ia e nga tangata
 o roto o te Karauna Karaati o taua
 whenua mana e panui, mana hoki e
 hoko atu. Totahi ka riro taua whe-
 nua mo te ono rau pauna, he hoko
 ngaro hoki. No te tukunga ki a te
 Karini mana e mahi kaore i takitaro
 i taua rangi ano kua whakaae tetahi
 pakeha kia whitu rau pauna—akua-
 nei te waru ai rau. Koia hoki tenei
 e Ngatikahungunu me panui nga
 whenua e hiahia ana koutou kia ho-
 kona kia rite ai nga utu.  Ekore
 hoki koutou e kite i nga kokoruta-
nga o te ngakau o etahi tu tangata
pakeha.

        WHANGANUI.
KUA  tae te Pokiha ki Whanganui, kua kite
i nga tangata maori o te taha ki runga o
taua awa.  E rua nga huinga o nga tangata
o reira ki a te Pokiha—-kotahi i Ranana, e
rua rau e rima te kau nga tangata; ko
tetahi i Ohinemutu, te kainga o Pehi, e wha
rau nga tangata i taua hui. Ko Topia me
ona tama, ko Pehi, ko Mete Kingi, ko Te
Tahana Turoa, ko Aperinika, ko Hare Pa-
tune, me etahi atu rangatira, i reira katoa—
o te taha Kingi, o te taha Kuini hoki. Ka
ui ratou ki a te Pokiha ki te tikanga mo te
whenua i Taupo me nga whenua o te taha
ki runga o Whanganui, mehemea e peheatia
ana—  e mauria ana ranei e te Kawanatanga.
Ka  ki atu te Pokiha na Hori Tauteki, na te
Wirihana, na Topia me nga tamariki a Hori
Kingi aua whenua—ekore   e mauria e te
Kawanatanga,  ka waiho  tonu ma  nga
tangata nana.  Katahi ka ui nga tangata ki
te whakaaro o te Kawanatanga mo Ngarauru
o Waitotara.   Ka ki atu te Pokiha he nui
rawa te he o taua iwi. Kua hokona ketia
atu e ratou o ratou kainga ki a Kawana
Paraone  raua ko te Makarini, a e noho
marire ana nga  pakeha i runga; no  te
taenga o Titokowaru ki reira ki te whawhai
ki te pakeha ka rere ratou ki taua tangata
ka  tahuri poka noa mai ki te pakeha riri ai.
 Te mahi tika ma ratou he hui ki te pakeha
 ki te patu i taua tangata; ka kore ka haere
 pea ki Whanganui noho  noaiho ai. Otira
 no te mea kua whawhai ratou ki a te Kooti
 i Taupo no  reira ekore ratou e whiua;
 engari ekore e tukua kia hoki ki Waitotara
 —me  noho ratou i roto i nga iwi Kuini o
 Whanganui  whakatupu ai i te kai ma ratou
 ko a ratou tamariki. Tera atu nga korero
 o taua hui. Te mutunga iho kua whakaae
 a Topia kia uru katoa ratou ki te taha Ka-
 wanatanga ki te pehi i nga kino, ki te whai
 hoki i a te Kooti. E ki ana a Topia ka
 tohe tonu ia, ratou ko ona iwi, ki te hopu i
 a te Kooti inaianei ano. E wha te kau nga
 pu a te Pokiha i hoatu ki a ia, a mauria ana
 e Topia hei whakamutunga mo a raua ko-
 rero, hei howhanga rongo. Ko te haki o te
 Kuini i whakaarahia i roto i te pa o Pehi i
 te korerotanga.

         KAIMANAWA.
 KAI te mahi tonu nga pakeha ki te kimi
 koura i Kaimanawa—no Whanganui  etahi
 110 Nepia nei etahi. Kaore ano ratou kia
 kite noa i te koura, engari te kohatu kiri-
 paka kua kitea. E ki ana nga mohio o ra-
 tou e rite tonu ana nga kohatu me nga one-
 one o taua whenua ki to nga whenua koura
 i mahi ai ratou i etahi atu wahi, a e mea ana
 ratou tera ano e kitea he koura ki reira a
 muri ake nei. Hei painga rawatanga mo
 Heretaunga ki te kitea nuitia te koura i
 taua wahi, katahi ka huhua te moni, ka nui
 hoki te mahi me te tangata i to tatou kai-

40              TE WAKA MAOEI  O AHURIRI.
nga—ma   te rongo o te " Tikini" e taki
mai.  Penei ka mahia atu nga rori i Nepia
tae tonu atu ki Kaimanawa. Katahi ka
whai mahi ma nga terei me nga kaata a te
pakeha raua tahi ko te maori. Ko te mahi
pai tena ma nga tamariki he kawe taonga he
kawe kai ki te Tikini, he mahi utu nui hoki
—ka   kaha te tangata ki te mahi i taua
mahi ekore e roa kua whai rawa ia. Waiho,
tenei ake—ma   tatou e titiro.

             Orakei, Akarana,
                   Noema 20, 1869.
Ki A TE KAI TUHI o TE WAKA. MAORI.
   E hoa e te Karini, tenarakoe. He tau-
hou tena te whakatau  haere atu na i te
Waka  e hoea nei e nga tini iwi o te motu
nei—tona ingoa ko te "Waka Maori o
Ahuriri." Mau  e tuku atu taku reta ki te
nupepa mo  te matenga o Reihana Reweti
me Apihai te Kawau hei matakitaki ma nga
iwi o te motu nei.
  No  te 7 o nga ra o Noema i te tau 1869
i mate ai a Reihana Reweti e 36 ona tau.
He  tangata pai, matau, whai whakaaro.
No  te 15 o nga ra o taua marama ano ka
mate a Apihai Te Kawau he rangatira i a
te Taou no Ngaoho. Ko ana iwi nui ko
Ngatiwhatua, ko Waikato ano hoki. He
tino koroheke ia; e mohiotia ana ona tau e
90—neke  ake ranei i te 90. He momo
rangatira ia no ana tupuna; he kaumatua
pai, kaore ano ana mahi he kia kitea e nga
iwi katoa tae noa mat ki te taenga mai o te
Rangatiratanga o Ingarani ki Niu Tirani.
Ka  karangatia e ia te pakeha ki Akarana
hei iwi mona ki tona whenua—-he mea tuku
noa kia nohoia e te pakeha. Kahore ana
kino ki ona hoa aroha ki nga Kawanatanga
katoa mate noa ia. Ko tana kupu whaka-
mutunga ki ona tamariki me tana iwi i tona
matenga;—"   Kia ata noho, kia mau ki te
 pupuri i te pai, kia atawhai kia piri tonu ki
te pakeha hei matua mo koutou." E toru
 ra i takoto ai me te tangihia tonutia e ana
iwi. No te 18 o nga ra o Noema ka ka-
 wea ki te wahi tapu. E rua rau e rima te
kau tangata i haere ki te tanumanga. Ko-
 tahi maero te roa o te wahi tapu, e 50 nana
 i amo te kawhena. Ko te taua o te iwi he
 mea tiatia ki te hou Toroa. Nui  atu te
pai.   Ano kei tetahi toka o te moana e
 nohoia ana e te manu. He mea tirakapa
 marire te haere, e wha nga kapa. Ko te
 kai mau i te kara taua, he kara manuwao,
 ki mua o te kawhena; ko te kara o Niu
 Tirani ki waenganui na Paora Tuhaere i
 mau i runga i tona hoiho. Me te kai mau
 i te mere pounamu a taua kaumatua e maua
 ana i tona taha. Ko tetahi o nga kara ko
 te haki i muri—pai tonu te haere, kaore he
 turituri. Kaore ano kia kitea noatia tenei
 ritenga i mua ki etahi atu rangatira i mate
 i mua atu i a ia. I te mutunga o te nehu-
 nga ka mihi ona iwi ka " hipi, hipi, hure."
 Ka mutu, i te 21 o nga ra o taua marama
 ano, o Noema, ka mate ano tetahi a Ma-
 tini Murupaenga, he taitamariki rangatira
 no Ngatiwhatua. Ka  34 ona tau he ta-
ngata matou, he ateha taua tangata. He
mea  atu tenei mo te paanga mai o tenei
mate, e rua wiki. Kaore ano tenei mate
kia kitea i mua atu, he mate huna rangatira
tenei. Heoi ano, na to hoa e rapu atu ana
i a Pikopikoi Whiti.
  Mate Maunga Roa, mate mai ai ko Whiti-
      nui—
  E ta taua rangi aki I E ri I E ri 1 Aki 
      Ori!
  E te tawariwari.
He  tau waka tena.  Ina toia te Waka
Maori.  Na to hoa aroha.
               Na PAORA TUHAERE.

            Te Aute, Tihema 8,1869.
Ki A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI,
  E hoa.  He tuhi atu taku i aku mahara
ki runga ki te nupepa maori e tuku mai
ana ki  a matou  nga tangata maori. E
whakapai ana au ki nga korero o roto, no
te mea ka rokohanga mai e te nupepa e
raruraru tonu ana aku whakaaro, nana na
te nupepa  i whakatika i tika ai inaianei.
Waiho me taku whakaaro utu mo te nupepa
ekore e wareware. Ehara te nupepa  i te
tamariki; he kaumatua, he maramatanga,
he arohatanga, he mariretanga. E whaka-
 atu ana ki nga tangata nga tikanga e tika
ai ratou; na, mehemea ka whakarongo ra-
tou  ka  tika  ratou.  Tenei  ano  etahi
tangata e noho pohe ana ki nga tikanga o te
tukunga whenua  ki roto ki le Kooti, te
painga te peheatanga ranei. Na,  e hiahia
ana au kia homai e koe etahi kupu ki roto
ki te nupepa hei whakaatu i te pai me te
kino o taua mahi. E ki ana etahi tangata
he kino, no te rironga o ana whenua i te
pakeha—ki   ana na te Kooti te he. Ki
taku whakaaro  ake na ratou ano—ehara
hoki i te Kooti nana i tuku i te whenua, na
te tangata ano, na ona raruraru. E  mea
ana  matou kia homai e koe tetahi kupu
whakaatu  mo tenei i te rarangi tuatahi o te
nupepa.
        Naku na
                MANGAI UHU UHU.

   Ko Karaitiana Takamoana tena kua riro
 ki Akarana i runga i te tima i a te Were-
 tana—na  te Makarini i tono ake i haere ai
ia.  Ko te Heu Heu  kua riro ke atu ki
 reira ano.

   No te pito taenga mai o te kaipuke nei
 o te tima ki Niu Tirani, taea noatia mai
 tenei takiwa, kua toru te kau ma iwa kua
 pakaru kua pae ki uta—i  tenei moutere
 etahi, i o Ngaitahu etahi. He nui hoki nga
 kaipuke noaiho, teera nei. I mate etahi ki
 Nepia nei ano.

   Kaore tahi he korero o Taupo. Ko te
 Kooti kei Tuhua  tonu e ki ana, kei te
 kauru o tetahi o nga manga o te awa o
 Whanganui.  Ko Raka, Kai-whakawa nei
 kua kua hoki mai i tana haere ki Taupo.

 He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haaka
   Pei Herara, ki Nepia  i te Taitei i nga rua wiki
   katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.