TE



WAKA      MAORI

                 O   AHURIRI.

     "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

 No. 3. ]      NEPIA, TAITEI, MAEHE   16, 1871. [VoL. VII.

HE KUPU  ATU ENEI KI NGA HOA

           TUHI MAI.

I KOBE  ai e puta he nupepa i tenei takiwa

kua taha atu nei he ngaro DO te Kai Tuhi ki

uta, ki Tamaki He  nui nga korero e takoto

 ana i tenei takiwa ekore e taea te ta i te kapi

 o tenei nupepa, i te nui ano hoki o te raru-

 raru tetahi. E hoki ana ano te Kai Tuhi ki

 uta; otira ekore e roa ka hoki mai—hei reira

 ka mahi atu ano tetahi nupepa, ka panuitia

 atu nga korero o te riri ki o Wi Wi, me etahi

 stu korero.

   Tenei te reta a Maihi Kaimoana o te Wai-

 roa. Taihoa e utu atu—he  raruraru inaia-

 nei.



 HE  hiahia manaaki tangata na te

 Kawanatanga i Whakaturia ai te

 " Ture mo nga Kura Maori o te tau

 1867; " he  mea kia nui kaere te

 matauranga me te rangatiratanga o

 nga iwi maori o te motu nei. Otira

 ka kore e manaakitia e koutou nga

 maori, he maumau mahi noa ia na te

 Kawanatanga—ekore  hoki e kitea te

 hua pai o roto. Ahakoa ki koutou

 ma te taonga huhua ka rangatira te

 tangata — kaore. Heoi  rawa  te

 taonga nui i roto i nga iwi katoa o te

 ao, he matauranga—ko   te taonga

 tena mana e whakaatu i te ara ki te

 oranga, ki te rangatiratanga. Koia

 i whakaturia ai he Ture Kura Maori

 hei whakaako i nga tamariki Maori,

 me nga tamariki hawhe kaihe, ki te

 reo pakeha, ki nga mahi katoa atu

 hoki o te Kura. Ko  tetahi ture

 whakaputa  i te matauranga me te

 oranga  o te  tangata ko  te ture

 whakatapoko  i te tangata maori ki

 roto ki te Runanga o te Kawanata-

  nga o te Koroni. Ki ta matou titiro

 ka  nui rawa te pai mo nga uri o

  Maui kei roto i enei ture e rua—mo

  tenei whakatupuranga e haere ake

  nei ano ia te tino tikanga. Inahoki

 ma nga Kura e whakaako nga tama-

  riki kia tau ai ki roto ki te Runanga

  o te Kawanatanga a muri ake nei,

  kia mohio tona taringa ki te whaka-

  rongo ki te reo pakeha, kia marama

  tona whakaaro ki te kimi ritenga mo

  te katoa. Engari me awhina, te Ka-

  wanatanga e koutou  ki runga ki

  tenei mahi kia kite ai tona hua. Ko

te awhina tenei, ko te kohikohi moni

hei apiti ki a te Kawanatanga hei

whakahaere  i te mahi; tetahi he

tuku i nga tamariki ki nga Kura me

ka tu—kaua e waiho kia omaoma

haere noa ana i te whenua mahi ai i

nga mahi tikanga kore a te tamariki.

Ekore  e ngaro te hemokai a te ta-

ngata ki te waiho noa te kai i tona

aroaro takoto ai; engari me whatoro-

tona ringa, ka kai ka ora. Koia

hoki  tenei kia kaha koutou  nga

rangatira (me nga tangata noa atu

hoki) ki te whakarite i nga tikanga

           

e tu ai nga Kura ki te motu nei, ki

te tono hoki i a koutou tamariki kia

haere ki te Kura—mo   te tae ki te

 wa e mate ai koutou ka ora ake ano

 koutou ki te ao i roto i a koutou

tamariki. Me  whakaaro  a Karai-

 tiana Takamoana ki tenei hei mahi

 mana ki tenei kainga ki Heretaunga.

 Kua  waiho hoki e te iwi ko ia hei

 kai whakatika i a ratou, hei arahi i

 a ratou ki runga ki nga huarahi e

 tika ai ratou. Ki te taea i runga i

 tana mahi nga painga o tenei Ture

 whakatu Kura  ekore e ngaro tona

 rongo i tenei whakatupuranga tama-

 riki e haere ake nei—he rongo aroha

 tona ronga ki a ratou me ka  tae

 ratou ki runga ki te matauranga.

 He  takiwa pakeha enei takiwa a

 muri ake nei, he mea tika hoki kia

 akona nga tamariki ki nga tikanga

                      

 pakeha kia haere tahi ai ratou ko te

 pakeha me ka ngaro atu nga matua.

 E mea ana matou kia whakaaturia i

 roto i tenei nupepa etahi o nga ti-

 kanga o  taua ture me nga ritenga

         

 hei whakahaere i te mahi.

   Ko  nga whakaritenga tuatahi o

 taua ture he moni; he  moni hei

 whakahaere i nga tikanga. Ko te

 papa tonu ia hei tunga mo te whare,

 na te moni hoki i pahure ai nga mahi

 katoa. E  mea ana taua ture me

 hoatu ki a te Kuini e te Kawana-

 tanga o Niu  Tirani kia wha mano

 pauna moni ia tau ia tau taea noa te

 mutunga o nga tau e whitu e tima-

 tatia ana i te tuatahi o nga  ra o

               TE WAKA MAORI O AHURIRI.

Hurae 1867. Ko aua moni raa te

Kuini e whakapau haere ki runga ki

nga  ritenga o taua ture; ara, hei

whakaranea i nga moni e ora ai nga

Kura  ako i nga tamariki maori,

hawhe-kaihe ranei, ki te mea he pani

ratou he rawakore ranei nga matua.

Tetahi, hei whakaako hei whangai i

nga tamariki maori e haere ana ki

etahi atu Kura ekore ana e taka mai

ki roto ki nga ritenga o taua Ture.

Te tikanga e whakaturia ai he Kura

ki nga wahi ekore ana e whai Kura,

ma  nga tane o aua wahi e tuhituhi

he pukapuka inoi ki te Hekeretari o

te motu nei kia whakaturia he Kura

ki o ratou wahi. Me tuhi rawa ki

taua pukapuka nga rohe o te wahi e

hiahiatia ana e ratou kia whakaturia

he Kura. Katahi ka  karangatia e

taua Hekeretari he hui ma ratou, a

mana  hoki e whiriwhiri tetahi ta-

ngata hei tumuaki mo  taua hui.

Na, ki te puta te kupu a te nuinga o

tana  hui kia whakaritea to ratou

wahi hei Takiwa Kura; a ka wha-

kaae hoki ratou ma ratou ano e wha-

karite tetahi wahi o nga moni e pau

i te whakatunga i te whakahaereta-

nga o tetahi Kura i runga i te rite-

nga o taua Ture; hei reira tonu ano

me  whiriwhiri e ratou etahi o ratou

hei Komiti, ara hei hunga whakaha-

 ere tikanga. Ma te tumuaki o taua

 Komiti e whakaatu ki te Hekere-

 tari o te motu a ratou ritenga i wha-

 kahaerea e ratou i to ratou hui, a ma

 taua Hekeretari e panui i roto i te

 Kahiti kua oti tana wahi te whaka-

 rite hei Takiwa Kura i runga i nga

 ritenga o tana Ture, ko taua Komiti

 hoki kua whiriwhiria e ratou ka kiia

 ko te " Komiti Takiwa Kura" o

 taua wahi. Me tango mai he Komiti

 hou ia tau ia tau hei whakahaere

 i nga tikanga. Kia tae ki te Kawa-

                  *                                       

 natanga te pukapuka whakaatu a te

 Komiti Kura katahi ka tika ki to te

 Ture kia homai e te Kawana he

 moni hei apiti mo a te tangata i ko-

 hikohi ai hei hanganga mo   nga

 whare; otira ko aua moni a te Ka-

 wana ekore e nui ake i te hawhe o

 nga moni  katoa e oti ai nga whare

 mo te Kura. Ko  te hawhe a nga

 tangata hoki me takoto i te tuatahi

 ki te Peke tiaki moni o te Poutapeta,

 me hoatu ranei ki te ringa o te Kai-

 whakawa  tuturu o te wahi e tu ai te

 Kura, mana e pupuri—muri iho ka

 homai e te Kawana tana hawhe hei

  apiti kia ranea ai. Ko  te wahi

 whenua  e homai e nga tangata e

 noho ana i taua wahi hei tunga mo

  nga whare o te Kura ekore e tika

kia iti iho i te eka kotahi. Ma te

Kawana  e homai tetahi wahi o nga

moni utu mo te Kai Whakaako, mo

te hoko pukapuka, mo te hanga i

nga pakaru o nga whare, mo era atu

ritenga e pau ai te moni i runga i te

kura; ma te komiti tetahi wahi e

kimi. Ma  te komiti kura hoki e

kohikohi i roto i ia koata i ia koata

nga moni e homai ana e nga tangata

o te wahi e tu ai te Kura; a kia tae

aua moni ki te ringa o te tumuaki o

te Komiti katahi ra ano ka homai a

te Kuini ana moni mo ia koata mo ia

koata. (E toru marama  kei roto i

te koata. )  Ki te kore e whiriwhiria

he  Komiti e nga tangata, ki te he

ranei te mahi a te Komiti, e ahei te

 Hekeretari o te Koroni ki te wha-

katu i tetahi tangata hei Komihana

whakahaere i nga tikanga; ma taua

Komihana e tango te mana me nga

ritenga katoa o te Komiti ki runga

ki  a ia mau ai. He tika hoki kia

tangohia mai e te Hekeretari o te

Koroni he moni, i roto i nga moni

 kua oti te whakarite kia whakapau-

 paua i runga i nga ritenga o tenei

 Ture, hei utu mo te whakaakoranga,

 mo nga kakahu, me te oranga o nga

 tamariki Maori e noho ana 1d nga

 Kura Pakeha ekore ana e taka mai

 ki roto ki nga ritenga o tenei Ture;

 tetahi, hei utu mo nga Kai Wha-

 kaako haereere ki nga kainga wha-

 kaako haere ai i nga tamariki maori,

 hawhe-kaihe ranei, i roto i te Ko-

 roni. Me  whakarite hoki e te Ka-

 wana  tetahi tangata hei Kaititiro i

 nga Kura katoa; a mana e tomo ki

 roto ki aua Kura ki te patai ki nga

 tamariki kia kitea to ratou matau-

 ranga ki nga mea e akohia ana ki a

 ratou. Ekore e homai nga moni a

 te Kuini ki nga Kura ekore ana e

 akona nga  tamariki ki te reo Ingi-

 rihi e tetahi kai whakaako mohio,

 rae nga take mohiotanga katoa hoki

 e akona  tonutia ana ki te tamariki

 pakeha. Otira e pai ana kia wha-

 karitea e te Hekeretari o te Koroni

 tetahi wahi moni hei utu ki nga Kai

 Whakaako  Maori e whakaako kura

 ana  i nga wahi ekore nei e taea te

 whakarite he Pakeha hei whakaako.

    Heoi. Tera  atu etahi ritenga o

 taua Ture; otira heoi nei ano nga

 tino tikanga koia enei kua oti nei e

 matou te whakaatu. Heoi  te wahi

 ma  te Kawanatanga; ma koutou

 tenei te manaaki i taua Ture ki te

  mea e hiahia ana koutou kia rite te

 matauranga  me te rangatiratanga o

 a koutou  tamariki ki ta etahi iwi

 matau  o te ao nei.

             TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

HE WHARANGI  TUHERA MA NGA

       HOA  TUHI MAHI.



                Karakariki, Waipa,

                    Pepuere 12, 1871.

KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.

  E  hoa  tenei tetahi korero no te Hau

Hau, he korero ahuareka. Tera  kei te

mahi tetahi waea e te Hau Hau—no To-

kangamutu ki Taranaki. Ko  nga korero

tenei. He  mea hanga taua waea ki te ropi.

Ka  whakamarokia atu i Tokangamutu ki

Taranaki. He  pere kei  tetahi pito o te

ropi, kei tetahi pito, ara kei Taranaki kei

Tokangamutu. E  penei ana. Ka hiahia

to Taranaki ki te korero ki Tokangamutu

ka  meatia i taua taura, ka tangi te pere;

tetehi pito. Ki  te mea kotahi tangihanga

he tahi ano; ki te mea ka rua, he rua ano;

ki te mea ka whitu  ka mutu  ano i reira,

he   whitu  ano   te  whika —  kei  roto

i aua whika nga  korero. Katahi ano te

tino pohane ko tenei mahi. He  tini nga

tau  o te pakeha i ata rapua ai tera hanga

nui te waea ka kitea; a ka hori nei tenei

iwi te Hau  Hau mana  hoki e hanga be

 waea ki te ropi here hoiho nei. Ka taea

 ko te aba ra o taua taura hei kawe korero,

 hei hopu hoki mo te uira e rere ai te korero.

 E hoa tukua atu hei kata ma te tokomaha.

 Na to hoa o Waikato.

                    K. W. PATENE.





   [Ko enei reta e rua i raro iho nei kua

 tawhitotia nga korero. Mehemea kua tae

 wawe mai ki a matou penei kua taia atu i

 tera nupepa. Ahakoa, me  tuku atu kia

 kite nga hoa. Ko  te mea tuatahi, o Tihe-

 ma  nei, ki hai i tika mai ki a matou—i

 anga ke atu ki tetahi pakeha, no muri noa

 mai ka tukua mai e ia kia matou. ]

                Karakariki, Waipa,

                    Tihema 24, 1870.

 KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.

   E hoa tena koe.

   Tenei  ka tukua atu e au kia taia iho e

 koe ki te nupepa nga korero o te haerenga

 o Wi Te Wheoro  raua ko Wi Patene ki

 Tokangamutu  ki te korero ki a Tawhiao

 raua ko Manuhiri mo te kohurutanga o

 Manukau  (Dr. Todd, Esq. ) ki Pirongia.

 Koia tenei ka tuhia atu nei nga korero o to

 raua haerenga.

   I te 12 o nga ra o Tihema ka tae mai a

 Kata Porana i Akarana ki Ngaruawahia. I

 te 13 o nga ra ka haere atu ki Arekaha-

 nara i runga i te  Kooti ratou ko Wi

 Wheoro  me  Wi  Patene — ka  tae ratou

 ki Arekahanara. E wha te kau pea maero

 no Ngaruawahia ki Arekahanara. I taua

 ra ano ka haere a te Rata Porana raua ko

 Wi  te Wheoro kia kite i te wahi i patua ai

 te pakeha—e  rua te kau te hoia eke hoiho

 nana i arahi. E tata ana ki te toru maero

 no te taone o Arekahanara ki te wahi i pa-

 tua  ai te pakeha ki  te taha ki Pirongia.

 Kite ana raua, hoki mai ana. Te take o

 ta raua haere, kia ata kitea i mate ano te

 pakeha ki roto ano i te raina a te Kawana-

tia te pakeha ki roto ano i te raina. Kei

tawhiti noa atu te raina, e rima e ono ranei

maero te mataratanga atu i te wahi i mate

ai te pakeha. (Otira ahakoa ki roto, ki

waho  ranei, o te raina, ekore ano e tika te

kohuru). Heoi  tena. Moe  tonu iho ki

reira; ao ake te ra, te 14 o nga ra o Tihe-

ma, ka  puaki mai te kupu a Rata Porana

ki a Te  Wheoro raua ko Wi Patene: —

" Haere mai, haere ki to korua iwi. Ko-

rerotia ki a ratou te pai. Kei  mea  mai

korua na te Kawanatanga korua i tono, kao

—kaore  be kupu  a te Kawanatanga ki a

korua. Engari haere i runga i to korua

 whanaungatanga ki a ratou, ki a matou

hoki—ara  ki nga  pakeha. Kawea  te

 aroha ki to korua iwi. Ata pataia a ratou

 whakaaro mo tenei kohuru. Kei hohoro

 korua ki te tono i nga tangata kohuru, en-

 gari ata whakahaerea nga ritenga katoa ki

 a ratou. Ko  korua hoki hei taka waenga

 ki waenganui i a ratou i a matou. " Ka

 mutu te korero a Rata Porana i enei kupu

 katahi matou ka haere atu i Arekahanara.

 Ka  tae ki te Kopua, e ono e whitu ranei

 maero te mataratanga atu i Arekahanara—

 he kainga Hau Hau tenei. Tae atu matou,

 kua hui mai nga tangata o reira ki te tatari

 mai ki a matou. Ka karangatia Wi te

 Wheoro  raua ko  Wi Patene  ki te kainga

                                                                                 

 kia rongo kupu i a raua. Ka noho ki te

 kainga. Kei runga ko NEPE, rangatira o

 Ngatingawaero ka karanga mai: —" Haere

 mai ki te korero ki tenei iwi kino. Ka

 nui te he otenei mahi. Kaore au e pai

 ki tenei mahi kohuru. Me tuku nga ta-

 ngata  kohuru hei  utu  mo  tana  hara.

 I mua e kiia ana ko au te iwi kino; ko

 Ngatimaniapoto inaianei  Kua hara Wai-

 kato, kua kohuru inaianei. Ka hore rawa

 au e pai ki tenei mahi kohuru. Kei  a

 Waikato tana mahi; ka takoto ahau. " Ka

 mutu ta tera, ka tu atu ko WI TE WHEORO,

 ka mea atu: —" Ka pai o kupu. Kia mau

 tau whakaaro. Kia ata noho i runga i to

 whenua. "  Ka  tu atu ko WI PATENE, ko

 aua kupu ano. Kia kaua  ratou e uru ki

 taua mahi poauau a Waikato. Ka mutu

 te whai korero i reira. Katahi ka  haere.

 Ka  tutaki i te tangata kawe  i a raua

 reta ki   a Manuhiri; kotahi ki  a  ia

 kotahi   ki  nga    rangatira o  Rahiri,

 hei whakaatu  mo  to raua haerenga atu.

 Ka mea mai taua tangata: —"I ki mai a

 Manuhiri  kia haere tonu atu korua ki te

 Kuiti. "   Heoi, ka haere tonu, tae atu ki

 Otorohanga, kainga  o Ruihi (L. Hettet,

 Esq. )  He  pakeha tenei e noho ana ki wae-

 nganui o te Hau Hau. I reira tetahi ran-

 gatira, ko te HIKO te ingoa. Tu tonu mai

  ki te wiini korero ki a Wi te Wheoro raua

 ko Wi Patene, ku mea: —"Haere  mai ki

 au, ki te iwi kino, kohuru. Na Manuhiri

 tenei he. Haere  mai tatou ka haere ki te

 tiki i te hunga kohuru; kaua e haere ki te

 Kuiti. "  (Kei Hauturu hoki te kainga o te

 hunga kohuru). Ka mea atu a Wi ma: —

 " Ka pai o kupu. Mehemea ka pena ka-

  toa a koutou kupu, a nga rangatira katoa. "

  Ki hai i roaka tae mai te tangata ki te tiki

              TE WAKA MAORI O AHURIRI.

tanga; a kitea ana he pono, i tino kohuru-

mai i a Wi  Patene ma  kia haere katoa

atu ki Orahiri. Katahi  matou ka haere

ka tae ki Orahiri. He  tokomaha nga

rangatira o Waikato  i reira, ko te Kuri

me  etahi rangatira. Ka tae matou; tu

tonu mai tera ki te whai korero. Ehara i

te mea he korero mo te kohuru, engari i

taki mai mo te mate o Kihi Te Kanawa;

tetahi kaumatua tino rangatira o Waikato

—he   tino tupuna ia ki a Wi te Wheoro.

Ka mutu ta ratou taki mai ka whakatika

atu a Wi, ka mea: —"Kaore  maua i haere

mai mo  tena mate. Heoi te mea i haere

mai ai maua ko nga kupu o nga panuitanga

mo  te rangimarie kia takoto ki runga i te

whenua kua takahia ano e koe, kua kohu-

rutia te pakeha. Ko tenei me korero mai

koutou i a koutou whakaaro mo tenei ko-

huru. He  tino kohuru hoki tenei. " Ka

mutu  ta te Wheoro, kei runga ko Wi PA-

TENE, ko nua kupu ano kua tuhia ake nei.

 Ka mutu, kaore rawa tetahi o aua rangatira

i tu mai ki te whakahoki kupu mai. Heoi,

 moe tonu  iho ki Orahiri. I taua po ka

 korerotia mai e te Kuri ki a Wi ma i te

 taki i kore ai ratou e whai kupu. Na

 Manuhiri i ki mai kia kaua nga rangatira

 katoa e whai kupu ki a Wi ma—haunga

 mana anake. Ao ake i te ata, te 15 o nga

 ra, ka haere atu mo te Kuiti. Ka tae ki

 Hangatiki ka tu mai nga tangata o reira ki

 te whai korero, ko nga korero he korero

 ke noa atu. Ka mea atu a Wi Patene: —

 " Kaore maua i haere mai ki te Whaka-

 rongo i ena korero a koutou. " Ka whaka-

 puakina e Wi ki a ratou te wahi i patua ai

 te pakeha, me tana ruritanga i roto ano i

 te raina a te Kawanatanga, me te kohuru-

 tanga hoki i roto i te rangimarie kua takoto.

 Ka mea mai taua iwi i patua a Manukau ki

 runga i ta ratou whenua. Ka mea atu a

 Wi  ma: —"Kahore, i kohurutia ano ki

 roto i te raina a te Kawanatanga. I kite

 pu hoki maua. "   Heoi ano, ka mutu ta

 raua korero i reira. Haere tonu atu, e wha

 pea maero te haerenga atu i Hangatiki ka

  tutaki ki te tamaiti o Tawhiao e haere mai

  ana ki te whakatau i a Wi Patene raua ko

  te Wheoro, me tona ropu ano. Heoi, hoki

  tonu atu ki  te arahi. Ka  tae atu ki te

  Uira—e  tata ana tenei kainga ki Tokanga-

  mutu, no  Ngatimaniapoto  tenei kainga.

  Kua  hui katoa ratou ki reira tatari mai ai i

  a Wi raua ko te Wheoro. I reira tokotoru

  nga tino rangatira o Ngatimaniapoto, ko

  Tuhoru, ko te Wetini Pakukohatu, ko te

  Waitere  te Rangikaharuru, me  etahi atu.

  Ka tu mai ko TUHORU, ka karanga mai: —

  " Haere mai e taku tuakana! Haere mai

  e tama!  He he tenei. Haere mai korero

  ki a koe ano, (ara ki Waikato). Ko au te

  tangata kino. He  tangata pai koe. Ko-

  rero ki a koe ano. Taku ki maku te kino,

   ma te tangata kino, (ara ma Ngatimania-

   poto) otira i tenei ra kua he koe, kua ko-

   huru. Ko  tenei me tuku te hunga kohuru

   hei  utu mo   tana hara. Kaore  e  pai

   kia mate te tokomaha mo te mahi kino. " I

   penei katoa nga kupu a enei rangatira to-

kotoru. Muri iho i ta enei rangatira ko-

rero ka tu mai ko tetahi koroke hikaka, te

ingoa ko HONE TANGATAITI, ka mea: —

" Kaore au i kite he be tenei, no te mea he

tohe ki te patu i te whenua. Kua  oti te

panui e te Ariki hei mahi maku. Ko te

Reti me mutu, ko te Ruri me mutu—tohe

tonu  mai te pakeha ki te Ruri. " Heoi,

kai kite au kua puta te ahua riri o te Whe-

oro mo nga kupu a taua hikaka nei. Ka-

tahi a te Wheoro ka mea: —"E    hoa e he

ana to korero i ena mea katoa. Kua taka-

hia  te rangamarie i whakatakotoria. E

mea  ana tetahi panuitanga i Hangatiki ko

 te patu a te tangata i tetahi tangata me

 mutu; muri iho whakatuturutia ana ko te

 rangimarie kia takoto ki runga ki te whe-

 nua. Tahia iho e koe enei mea, tahuri ana

 koe ki te kohuru. Ekore koe e whakama?

 Karangatia ana e koe he tau hoari kore te

 tau. ' Na kua he, kua kohuru. " Ka mutu

 te korero a te Wheoro ka  korerotia mai e

 Tuhoro nga kupu a Rewi mo te kohuru a

 Waikato. Ko  ta Rewi Maniapoto kupu

 tenei: —" Kahore  ahau e pai ki tenei mahi

 kohuru, kore rawa. Ka hua ahau ko Nga-

 timaniapoto hei iwi kino, kia pai tonu a

 Waikato. Ka haere ahau ki Whanganui. "

 Ko ana kupu enei. Heoi o konei korero.

 Ka  haere matou ka  tae ki te Kuiti. I

 reira katoa nga rangatira o Waikato—ko

 nga ingoa enei, ko Tawhiao me ana tuahine

 Tiaho me Tiria, ko Manuhiri, ko Te Tuhi,

 ko Ngarokiteuru, ko Tuata, Tarahawaiki,

 Takiwaru me  etahi atu. Ko nga rangatira

 enei i rokohanga e raua ki te Kuiti. Ka

 tu mai ko Tuata ki te whai korero. Mo

 te mate o Kihi Te Kanawa nga korero. Ka

 tu atu ko Wi  Patene, mo tera ano. Ka

 mutu  ta Wi, kei runga ko tetehi rangatira,

 rao tera tonu. Ka mutu, kei runga ko

 Wi  Wheoro, ka mea atu: —" Kaore maua

 i haere mai ki tena mate. I a maua i haere

 mai ai mo  te mate o te rangimarie. " Ka

  ranga ki te tikanga. Heoi ano, ka mutu

  te korero i konei. Kaore  i whakautua

 mai nga kupu  a Te Wheoro  no te mea

  kaore a Manuhiri i taua korerotanga. Heoi,

  ka haere ki roto ki te whare, kua po hoki.

  I konei a Tawhiao me  nga tuahine i te

  whare i noho ai a Wi te Wheoro raua ko

  Wi Patene, me Te Tuhi, me Tuata. Ko

  nga rangatira katoa i te whare o Manuhiri

  e runanga ana e  hurihuri ana i a ratou

  whakaaro mo  taua mea nei. Ka ao te ra

  ka mea  nga rangatira kia hui ki waho ki

  te whai korero ki a Wi Patene raua ko Te

  Wheoro. Ka mea a Manuhiri: —"Nawai

  ena tangata i ki atu kia haere mai ?' Ko

  te kupu tenei a Manuhiri ki a Wi ma, na

  Tiaho i korero mai ki a raua. Te rongonga

  o Te Wheoro raua ko Wi ka mea atu: —

  " Nana maua i karanga. Ko tana karanga

  tenei ko te mahi kohuru, koia ka kitea mai

  ki konei. "  Katahi a Tiaho  ka haere atu

  ki te tohe ki a Manuhiri kia whakaae, a

  whakaae  ana a  Manuhiri kia haere mai

   ki te  korero  ki a  raua. Katahi  a

   Manuhiri me nga rangatira katoa ka haere

   mai ki te whare i noho ai a Te Wheoro

               TE WAKA MAORI O AHURIRI.

raua ko Wi Patene—ko   Tawhiao i reira

ano. Ka roa ka whakatika atu a Wi Pa-

tene ka korero atu ki a Manuhiri ka mea

atu: —"  Tenei e te haere nei maua ko to

potiki ki a koe ki a Waikato. Kei whaka-

aro mai koe, ara korua ko to tamaiti, na te

Kawanatanga  maua  i tono mai. Kaore.

He  whakarongo iho na maua i nga iwi ke

 tenei mahi te kohuru. Inaianei kua  riro

 tonu i a koe, i a Waikato. No konei ka

 haere mai maua ko to tamaiti, ko Wi Te

 Wheoro, kia rongo i au whakaaro mo tenei

 mahi kohuru, kia rongo mai koe i a maua

 nei whakaaro  hoki. " I  konei tonu ka

 utua mai e Manuhiri i runga i te ahua riri

 —penei  te utu mai: —"Ka  taki koe ne ?"

 Ka mea a Wi: —"  Ehara i te taki, engari

 he korero ake i nga ritenga mo tenei mahi

 kohuru au a Waikato. " Ka mea a Manu-

 hiri: —"Ae, ka taki koe. Maku te korero.

 Kaore  he korero o konei. Heoi ano te

 korero ko te taenga mai o Topia ki konei. "

  Te tikanga o tenei korero he whakararu-

  raru mo Wi Patene. Kaore i roa te haere-

  nga o te korero a Manuhiri ka mutu. Ka

  roa katahi a Wi Te Wheoro ka whakatika

  atu, ka patai atu-—"Kua mutu tau ne?"

  Manuhiri, —"Kaore. " Te Wheoro, —"Ae,

  ki hai hoki koe i korero tonu. Ko tenei

  maku  te korero. Whakarongo   mai. I

  toku kainga ano ahau e noho mai ana ka

  rongo kua kohurutia e koe te pakeha ki

  Pirongia. "  Manuhiri: —"Kei    whea  tera

  whenua  a  Pirongia?"  Te  Wheoro: —

  "Kei  raro nei. " Manuhiri: —"Kaore   au

  e mohio. "  Te Wheoro: —"Kua    mate a

  Manukau, i kohurutia ki roto i taku raina.

  Ko  taku kupu tenei ki a koe—kua he koe,

  he  rawa. " Manuhiri: —"Kua     he ranei

  koe, kua patu i te whenua. " Te Wheoro:

  —"Kua   he koe; kua kohuru i te pakeha

   i roto i taku raina. " Manuhiri: —" Nawai

   tena raina?"  Te  Wheoro: —"Naku. "

   Manuhiri—"Kowai   i kite i tena raina?"

   Te Wheoro: — "Ko ahau, ko koe ano hoki.

   E noho mai  nei te pakeha i roto i taua

   raina. " Manuhiri: —"Kaore    au e mohio

   ki tena raina—heoi ano taku i mohio ai kei

   Mangatawhiri. "  Ka  ahua kino ta ratou

   korero i konei. Ka mea atu a Te Wheoro

   ki a Manuhiri: —"Whakarongo   mai. E

   mohio ana koe ki taku rohe, e noho mai nei

    te pakeha i roto i taku raina—timata mai

    ano i Mangatawhiri, Waikato, tae noa mai

    ki Pirongia. I enei ra ka pahure whaka-

    takotoria ana e koe ko te rangimarie ki te

    whenua; rongo ana nga  pito e wha o te

    motu nei ki o panuitanga mo te pai. Takahia

    iho ano e koe tau pai kua oti te whaka-

    takoto; tahuri ana koe ki te patu kohuru i

    te pakeha. Inaianei kua he koe. " Manu-

    hiri; —" Kua he ranei koe. " Te Wheoro;

    —"Kua   he  koe, kua takahi ano i to

    rangimarie. Ko tenei, homai nga tangata

    kohuru, te utu o te pakeha. Homai tonu

     mai inaianei kia marama  taua, kia rite ai

    ano  ki  enei ra kua mahue   ake nei. "

    Manuhiri: —"  Kaore. Ko koe ano ra hei

    utu mo tena pakeha. Apopo  ake  na

     patua kautia ana koe e te pakeha. " Te

Whero: —" He  aha te take kia patu kau

te pakeha i au ? He pena koia au me koe,

he kohuru ?  Hei aha te mahi kohuru a

ena  taurereka i ka ai kiio au hei utu?"

Manuhiri; —" Ka   aha! Akuanei  kotia

kautia ana koe e te pakeha. " Te Wheoro;

—"Maku    e mahi kino, e pena me tau

mahi, ka tahuri mai te pakeha ki au. Tena

ka atu noho ahau, he aha te mea e tata ki

 te hunga ata noho ? E  ki ana te kupu

 tapu, Ka hari te hunga rangimarie, ma

 ratou hoki e noho te whenua. Ko tenei

 homai te hunga kohuru kia tau ai ano te

 rangimarie ki te whenua. " Manuhiri; —

 " No na whea koe i kite ai i au he tangata

 pai?" Te  Wheoro; —"I   to tahuritanga

 ki te whakatakoto i te rangimarie kite ana

 au i to pai. Ka hua ka pera tonu to mahi.

 Waiho  atu ma  nga iwi ke tenei mahi

 poauau, ko koe kia pai. Inaianei kua he

 koe, he rawa, Ko tenei homai tena hunga

 kohuru kei ngaro kau te tokomaha mo te

 mahi  poauau  a  te  hunga  tokotoru. "

 Manuwhiri; —"Me   be pakeha korua ka

 penei ano aku kupu. "  Te  Wheoro; —

  " Tena hoki e tae mai te pakeha ki te

  korero ki a koe i to kino, i to mahi kohuru ?"

  Heoi ano, e rua ra e tohe ana a Wi Te

  Wheoro raua ko Wi Patene mo taua hunga

  kohuru kia tukua mai, kaore rawa he kupu

  pai kia puta mai i te mangai o Manuhiri.

  He whakaaro hoki nona ki te whakaae ia

  kia tukua aua tangata kohuru ki te pakeha,

  ko te hokinga tena o tona mana—e haere

  ana i runga i te penei ana whakaaro. I a

  Te Wheoro  raua ko Wi Patene e titiro ana

  ki aua ritenga a taua kai whakahaere nui o

  te  Kingitanga, ara a Manuhiri, e paingia

  ana e ia te kino; kaore ia i pai ki te ata

  noho—mei   pai ia ki te ata noho kua tukua

   e ia te mahi he kia tirohia e te Ture. Ka-

   tahi a Te Wheoro ka mea atu; —" E mo-

   hio ana au nau ano  tenei kohuru, me to

   kaha ki te pupuri i te hunga kohuru. Ko

   tenei hei konei, ka mutu a maua kupu ki a

   koe—ka   hoki maua. "   Heoi ano, hoki

   tonu mai i taua ra ano, tae tonu mai ki

   Hamutana, ka kite i a Te Herangi. Haere

   tonu mai ki Karakariki—i reira te huihuinga

   o nga rangatira katoa o Waikato o te Hau-

   auru. Ka  turia ka takitakina te mate o

   Manukau. Heoi, ka puta te kupu a He-

   rangi, waiho kei te Kawanatanga te kupu;

   heoi, ka wehewehe taua huihuinga ka waiho

    i runga i taua kupu—a, tenei te noho tatari

   ana ki te kupu i te Kawanatanga pewhea,

    koia tera.

      E hoa kei hoha koe ki te maha o ena

    korero. Tukua  atu kia kite o taua hoa,

    kia titiro ratou ki nga whakaaro  o tenei

    tangata o Manuhiri. Ki  tana whakaaro

    ma  tera tu whakahaere pea e tu ai tana

    mahi. Katahi ano  taku tangata poauau,

    mate ana i a ia nga whakaaro pai a etahi o

    nga rangatira. I puta ano te kupu a Whi-

    tiora Kumete kia tukua taua hunga ko-

    huru ki te pakeha, kaore rawa i pai taua

    Manuhiri. A  tenei ano nga rangatira o

    Waikato  ka tohe tonu kia tukua mai taua

    hunga kohuru—tena  pea ratou e ngawari

               TE WAKA MAORI O AHURIRI

mai, taihoa. E  hoa heoi nga korero o te-

nei takiwa. Kei te whakapapai atu au ki

a koe, Tenei kua  tae mai te nupepa

maku i tukua mai e koe—kanui  te hari

o toku ngakau. E  hoa tena koe.

           Na  TE KOHARI PATENE.

   [E whakapai ana matou ki ena rangatira

o Waikato e whakahe ana ki nga mahi ko-

huru. E  pai ana to ratou whakaaro kia

tukua mai te hunga kohuru ma te Ture e

mahi. Mehemea  he hiahia riri to Manuhiri

ki  te pakeha  kua  porangitia rapea  ia.

Tena  ko te aha e taea e ratou ko ona

hoa?  He  whakamomori rapua ta ratou.

Tena  e ngaro rawa i a  ia te pakeha ?

Ekore ra. Kati ha— he aha hoki te pai

o te riri kau ? Ko te aha e taea ?  Te

utu o te kino he mate—mate    te tangata,

mate te whenua. Mehemea  he oranga te

mutunga  iho o te tutu o te riri, penei e pai

ana. Ko  tenei he mate, he he noaiho, tona

mutunga. E  kore e ngaro te moana nui i

te awa wai maori, ahakoa waipuke ekore e

ngaro—ko  te wai o te awa anake e ngaro.

Engari me  tahuri a Waikato ki te mahi

rawa  ki te mahi  kai mana  kia ora  ai.

 "Ehara te toa taua, he toa pahekeheke.

Ko  te toa ngaki kai ekore e paheke. " E

tika ana ena rangatira o Waikato e piri ana

 ki te rangimarie—kai te ara o te ora ratou

 e haere ana. Engari kia kaha ratou ki te

patu i te kino—ma te kaha hoki  o ratou

 ekore ai te kino ki Waikato. E  ki ana

 koe e whakaaro ana a Manuhiri ko te ho-

 kinga o tona mana tena mehemea ka tukua

 mai e ia te hunga kohuru. Katahi rapea

 te mea e ngaro ai tona mana ko te riri ko

 te kino—he   arahi hoki i tona iwi ki te

 mate. ]

            KARAKARIKI Waipa,

                      Pepuere 1, 1871.

 KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.

   E hoa tena koe. Tenei ka tukua atu he

 rongo hou ano, kia tukua atu kia kite nga

 hoa.

   Tenei kua  puhia ano etahi pakeha e te

 Hau Hau  ki Pirongia ki te matenga ano o

 Manukau. Tokorua aua pakeha. I haere

 he pupuhi manu, tupono tonu atu ko aua

 Hau  Hau  e haere mai ana ki te pupuhi

 pakeha ma ratou. Ko  te nuinga atu o aua

 Hau Hau  i etahi wahi atu o taua maunga

 e kimi ana i te pakeha, hei patunga ma

 ratou. Tokotoru i tutaki ki aua pakeha,

 katahi ka whaia; ka  oma raua ki hai i

 mau. Katahi ka puhia ki hai i tu; heoi,

 ka oma tonu aua pakeha ka tae ki te taone

 ki Arekahanara, ka ora raua—ko aua Hau

 Hau  ka  hoki ki roto ki te ngahere. A,

 kua  tae mai ano he rongo i muri tata iho i

  tenei. Kua tukua mai e te Tapihana tana

  te kau  ma rua ki  Pirongia ki te rapu

  pakeha, ki te kitea ka patua ano. Ko

  tenei Rangatira i mau herehere i te wha-

  whaitanga i Rangiriri, a e whakahihi nei

  ano. E  mea  ana pea  kia rua ano ana

  nohoanga i runga i a Humuhumu. Ko te

  rongo tenei o  tenei takiwa. Ka  nui te

  manawanui o te pakeha ki tenei mahi.

          Na TE KOHARI WI PATENE

  [Kua  rongo  noa atu matou ki  tenei

korero. Otira e pai ana kia taia atu—tera

pea nga tangata kaore ano kia rongo. ]



     HE MEA TUKU MAI

Tenei reta i Po Neke Ma taia atu e matou.

          Waikanae, Pepuere 28, 1871.

KI A TE HARETI,

  E pa tena ra koe. He kupu tenei ki a

koe. Ekore ranei koe e pai mai kia tukua

atu tenei reta kia taia mai ki te nupepa hei

whakaatu  i te matenga o tetahi o nga

Rangatira taitamariki o tenei iwi o Ngati-

awa ?  He mea kia mohio mai nei i Ara-

pawa, i Ngamotu, i Waitara, i te Kaweka;

kia rongo mai ratou kua riro atu a, Tamati

te Hawe   i te ringaringa o tenei tangata

nui o Aitua—mau  e tuku kia taia mai.

  E  hoa ma, kia rongo mai koutou ki te

mate o tenei tangata o Tamati te Hawe.

No  te Turei te 14 o Pepuere, 1871, tae

noa atu ki a Paraire te 24 ka paremo.

Haere  atu ana ia i o matou aroaro, ka

waiho  kia matou ko te pouri raua ko te

mamae. Ko tenei tangata kua riro nei, he

uri Rangatira; he tukunga iho na ona tu-

puna na te Rangipuwawa, tana ko Taka-

ratai, na Takaratai ko te Hawe, tana ko

Tamati te Hawe. Ko nga mahinga a enei

tangata he atawhai  mo  te tangata, ho

korero mo te marae, he whakahaere i te

iwi kei puta te kino, he whakamutu paka-

 nga he pehi i nga raruraru, he whakahaere

 i to pai. Ko nga mahi katoa tenei a nga

 tupuna o Tamati te Hawe, taea noatia te

 ra i mate ai tenei tangata. Ko te mate

 katoa o nga tupuna o Tamati he mate

 kongenge anake. Kaore tetahi o enei

 tangata i hinga parekura, i mate taua ra-

 nei—kahore. Ko  te mana tenei i mau iho

 ki a Tamati; ko te manaaki anake ki te

 tangata. Heoi.

   Haere atu ra e tama i te ara o o tupuna,

 i te ara pai. Kaore  he tangi kaore he

 aue, kaore he mamae. Haere atu ra!

             Na WI TAKO NGATATA.

   Ki a Te Hareti, Kei te

        Tari Poneke.



   Ko te Makarini kua tae ki Waikato,

 kua kite i a Rewi me etahi atu rangatira

 o reira.

   E  whakakahoretia ana  e te Hira  te

 haere o te Meera i Tauranga i Ohinemuri.

 E ki ana na te Kingi to tikanga ki a ia i

 katia ai. Ko nga tangata o te taha Ka-

 wanatanga kai te kore e pai ki taua mahi

 a te Hira. Ma  tatou e titiro apopo ake ki

 te peheatanga o enei mahi a taua Kingi

 ratou ko Waikato—ara  te kohuru, te tutu,

 te whakararuraru noa iho i te motu.

   Ko Meiha Rapata me Kapene Poata me

 Ngatiporou e 200 tenei kua tae mai kei te

 Reinga i te Wairoa nei. I whakatika mai

 ratou i Tauranga  i te 14 o nga  ra o

  Hanuere, he kimi i a te Kooti. Itakahia

  katoatia e ratou te whenua ki uta; nga

 maunga, nga pari, nga awa, nga aha atu—

  ko te Kooti kaore ratou i kite. Engari ko

  etahi tangata o te Urewera i mau i a

  ratou. I tae ratou ki Waioeka, ki Opo-

  tiki, ki Waimana, ki Tawhana, ki Maunga

  Pohata, ki hea atu.

    Kai te riri kino tonu te riri ki o Wi

  Wi. Engari ko  Parihi kaore ano kia

  hinga. Hei  totahi nupepa korerotia ai

  nga korero,



  He mea ta na HEMI WURU i te whare ta nupepa 

                    Nepia  nei