|
loading...|
|
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 7, Number 4. 02 May 1871 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE
WAKA MAORI
O AHURIRI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "
No, 4. ] NEPIA, TUREI, MEI 2, 1871. [VoL. VII.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA
TUHI MAI.
KUA tae mai nga reta a Paora Rerepu mo
Hoani te Wainohu raua ko Tu Kupu. Kaore
e pai tena tu korero mo roto i te nupepa nei.
Engari me haere a Paora Rerepu ki tetahi Kai
Whakawa pakeha kia whakawakia aua, ta-
ngata.
Tena kua tukua atu nga nupepa ki a Are-
katera Te Wera o Ohinemutu Taupo i runga
i taua tono— kua tae mai tana mea i homai
ai.
TE RIRI KI O WI WI.
KUA mate a Wi Wi—kua horo a
Parihi (Paris). Ko nga parepare
katoa o waho o te taone kua tukua
mai ki te Puruhiana—he mea ata
tuku marire. Ko te te kau ma iwa
o nga ra o Pepuere te ra i whaka-
ritea hei tomokanga mo te Puru-
hiana ki roto ki te taone. Ki hai i
mate te taone i runga i te patu. He
nui rawa te mate o nga tangata i
roto i te taone i te hemo kai. E tae
ana ki te rua rau ki te toru rau nga
mea e mate rawa ana i te rangi ko-
tahi, ia rangi ia rangi. He kuri, he
kiore, he aha noa utu te kai. Ma
te aha koa te manawanui o te Wi
Wi. Ko te tino taone nui rawa
tena o Wi Wi ko Parihi; ko te
manawa tonu ia o tena whenua. Ko
nga pu katoa, nga raiwhara tini noa
me nga pu repo kua tukua katoatia
mai ki te Puruhiana. Kaore ano
he riri o te ao o mua iho kia rite ki
tenei riri te nui o te tangata i mate
o tetahi o tetahi. E ki ra ko tena
iwi rangatira nui whakaharahara a
Wi Wi kua hinga! Kua pena inai-
anei me te tangata kua maha ona
tunga i te mata kei raro kei te whe-
nua e ngaoraora ana e aue ana i roto
i te puehu. He tokomaha nga pa-
keha e mahara ana ka tata tatou ki
te mutunga o te ao—e mea ana ra-
tou ko te timatanga tenei o nga riri
nui o te mutunga i mua mai o te pu-
tanga mai o te Karaiti e korerotia
ana i roto i te Karaipiture. Kei a
Matiu Upoko 24, 6—" A e rongo
koutou ki nga taua, ki nga rongo
taua; kia tupato kei ohooho koutou
—me rite katoa ano enei mea, ekore
hoki e mea wawe te mutunga. E
whakatika hoki tetahi iwi, ko tetahi
rangatiranga ki tetahi rangatira-
tanga; a e puta te po mate
kai; te mate turoro, me te ngaueue
whenua i te tini o te wahi—ko te
timatanga anei katoa o nga whaka-
mamae. " Tetahi kei nga Whakaki-
tenga Upoko 16, 14—" Ko nga wai-
rua hoki ratou o nga rewera, e mahi
ana i nga merekara, e haere atu ana
ki nga Kingi o te whenua o te ao
katoa hoki, kia huihuia ratou ki te
taua o tera ra nui o te Atua Kaha
rawa. Na ka haere atu ahau (a te
Karaiti, ) ano he tahae. Ka hari a
ia e mataara ana, e tiaki ana i ona
kakahu, kei haere kau ia, a ka kitea
tona whakama. " He nui ke atu
nga kupu whakaatu mai a nga poro-
piti o te Paipera, ara a Raniera a
Ihaia, a katou atu hoki, mo nga riri
me nga mate o mua mai o te mu-
tunga. Ko tenei e noho tupato una
nga iwi o te ao i tenei takiwa, e
noho awangawanga aua. Ko nga
pu pai rawa, ko nga matauranga ka-
toa, ko nga mea kaha katoa hei wha-
O
kamate tangata i kimihia e nga to-
O
hunga mohio rawa o te ao i nga tau
O
inaha kua hori nei, ko nga kaipuke
rino ekore nei e taea e te mata, ko
enei mea katoa, kei nga iwi o Uropi
i tenei takiwa. Ki aua matou i te
nupepa ote 19 o Hanuere: —"'Ha-
parangi ana nga whenua katoa i te
haruru o te mahi—te patu o te hama,
te tatangi o nga mahini tima nei ki
te hanga pu me te tini atu o nga
mea mo te riri, te tahu mata, te
hanga hera (shells), rakete, me te
aha noa atu. " Ka, ko te ahua tonu
tenei o nga iwi i tenei takiwa.
I te riri kua hori nei he nui ra-
pea te kaha o nga tangata o taua ta-
one o Parihi, otira o Wi Wi katoa e
ona riringa maha. He nui nga pare
kura o taua riri i te timatatanga tae-
noa te mutunga; ekore e taea te
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
korero; ko nga tangata i mate i te
hoari, i te mata, i te takahi a te
hoiho, i te huka raua ko te makariri,
i te hemo kai tetahi, ekore e taea e
te ngakau te whakaaro—nga tane
me nga wahine me nga tamariki i
horongia katoatia e te taniwha nei e
te mate. Ki hai i noho noa nga
tangata o Parihi ki roto ki to ratou
taone tatari marire ai ki te mate.
Ka nui ano nga kokiritanga mai ki
waho e tona, mano tini o te tangata
ki te patu i te Puruhiana e awhi ana
i te taone, me te rere tonu nga ma-
ta me nga hera o nga pu nui i te ao
i te po; a he nui rawa ano o te Pu-
ruhiana i mate—ma wai e tatou, ko
te kirikiri rapea o tatahi te rite. He
ana te manawa, oho ana te mauri, o
nga iwi o Uropi katoa i te tirohanga
atu ki tenei whawhai—puta ana te
aroha o te ao katoa. He nui ano
nga taone ke atu kei te Wi Wi ano
e mau ana; otira ka mutu tenei te
riri pea, kua whakaaetia hoki e te
Kawanatanga o Wi Wi nga tono a
te Puruhiana. Ko etahi ano o nga
rangatira me te iwi e mea ana kia
riri tonu kia taea te mutunga; otira
ka riro i to te tokomaha kia whaka-
mutua, kia whakaaetia ta te Puru-
hiana e tono ana—ara kia tukua ki
a Puruhia tetahi wahi o te kainga o
Wi Wi. Ka rua nga Porowini nui
me ona taone me ona tangata me
ona mea katoa o aua Porowini ka
tukua ki raro ki te Rangatiratanga
o Puruhia. Ka rua te kau hoki nga
kaipuke manuwao me ana pu me
ana aha noa atu o runga ka tukua
ano ki a Puruhia; me nga pauna
moni hoki rahi ake i te miriona hei
whakarite mo nga moni a Puruhia i
pau i ana hoia, i nga mahi katoa atu
hoki i runga i tenei whawhai. He
mate nui tenei mo Wi Wi. Tena e
rite aua kaipuke e 20 me ana pu
me ana aha ki te kotahi miriona
moni. He mea riro anake enei mea
i a te Puruhiana. Tera atu hoki
ona mate o Wi Wi i roto i a ia ake
ano, ara ko ana rawa nui i pau i ru-
nga i te riri i te mano o nga huarahi
e pau ai i runga i tena mahi; ko ona
taone hoki i pakaru kino, ko nga
whare ko etahi atu mea whakapaipai
hoki ka pau i te ahi ka kino i te pu-
hanga; ko nga rerewei kua pakaru-
tia kua kino; ko nga motu rakau
me nga whakatupuranga rakau wha-
kapaipai hei haereerenga mo te ta-
ngata kua hinga kua tuaia kua wha-
kakinongia; ko nga maara kai kua
kino kua kore he kai; ko nga ta-
ngata he tini noa kua mate; ko nga
mea e ora ana e noho hemo kai ana
e noho pouri ana ki ona whanaunga
kua matemate: tangi ana te matua
ki te tamaiti, tangi ana te tamaiti ki
te matua; tangi ana te tane ki te
wahine, tangi ana te wahine ki te
tane kua ngaro. Tera hoki tetahi
kainga no Wi Wi kei Inia, e mea
ana Puruhia kia riro ano i a ia taua
kainga. Te mea i taimaha rawa ai
te whiu a Puruhia i a Wi Wi he
mea no Wi Wi te take o te riri,
nana te timatanga. Otira he maua-
hara no aua iwi no mua iho—i ma-
te ano raua i o raua riringa o mua,
tetahi me tetahi. Ko tenei ekore e
tae wawe a Wi Wi ki te ahua o tona
oranga rae tona rangatiratanga o
mua atu o te whawhai. Kia maha
nga tau ka taea te pera, kei tetahi
whakatupuranga rapea — he kohi-
kohi moni te mahi inana i roto i nga
tau maha e takoto ake nei. No te
whakaaetanga ka whakaae a Wi Wi
ki nga tono a te Puruhiana katahi
ka whakatuwheratea nga huarahi
hei putanga atu mo te kai me te
tangata ki te taone. Katahi ka ta-
huri nga iwi katoa ki te tuku kai
ma Wi Wi; e rere tonu ana ki reira
nga kaipuke uta kai o ia whenua o
ia whenua. E rima te kau nga ka-
ata tomo tonu i te kai, he mea hoatu
na nga pakeha o Ranana i Ingarani,
i puta ki roto ki te taone i te rangi
kotahi i runga i te rerewei. Ko nga
hoia hoki o Puruhia, nana nei i patu
i te taone, no te mutunga o te riri
ki hai i mauahara, tahuri ana ki te
hoatu i etahi o a ratou kai ma tona
hoa riri—ki hai i whakaaro ki to ra-
tou mate hoki i te iti o te kai i a ra-
tou (he kai taua hoki), hoatu tonu
etahi ma te hoa riri. He whakaaro
rangatira tenei. Ko nga iwi katoa
hoki o te ao kai te kohikohi moni
inaianei he oranga mo te Wi Wi—
ko Merikana ko Ingarani, ko nga
pakeha hoki o enei motu o Po Ha-
kene, o Merepana, o hea atu. E 1d
ana hoki nga pakeha o Niu Tirani
kia kohikohi ano ratou. E pai ana
ki te pera.
Kua oti atu te ta nga korero i ru-
nga ake nei katahi ka puta mai ano
he korero i te meera o muri nei—
koia tenei. No te tahi o nga ra o
Maehe ka tomokia a Parihi e nga
hoia o Puruhia—e tona mano tini.
Ko nga hoia o Wi Wi o roto o te
taone ki te whakawatea i nga hua-
rahi koi tutu te mano o te tangata
koi ahua kino ki nga Puruhiana, koi
tupu ano he kino. Kua ahua hia-
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
nga hoki etahi o nga tangata o te
taone, kua puta nga ki kia tutu ra-
tou kia riri kia pehea. No te tomo-
kanga atu o nga mano tini o te hoia
o Puruhia ki te taone ka ata haere
marire ratou a tae atu ana ki ona
wahi hei nohoanga mo ratou—ko
nga hoia o Wi Wi ki te whakawatea
haere i nga huarahi i haere ai. Tera
te nuinga o te tangata e kanga ana
mai e korero kino ana mai ki te Pu-
ruhiana, e karanga ana; —" Taihoa.
Mea ake ka tae atu matou ki to
koutou kainga patu ai. " Heoi ra.
ko te waha anake—ko te patu kaore
i tae ki te patu. E toru nga ra i no-
ho ai te Puruhiana ki te taone, ka
oti nga korero ka hokihoki atu ki
waho. Ko etahi kua hoki rawa ki
ona kainga, ko etahi kai te noho to-
nu hei kai pupuri i etahi wahi o te
whenua kia rite nga moni hei homai
tangi ma Wi Wi ki a Puruhia ka
hoki ai ka whakawatea i te kainga.
E rere ana nga Kooti (kaata nei) o
te rerewei ki te kawe i nga mano
tuakiko o te Puruhiana ki tona kai-
nga ki Teamani, ka tutaki pu i te-
tahi tima i te huanui e to mai ana i
etahi kaata uta taonga, ka rere
tonu mai taua tima me nga ka-
ata i muri ki runga ki nga kooti
i nga turoro, ka pakaru rawa te
kau ma iwa o aua kooti, pota-
pota noa, ka matemate nga turoro—
kaore ano kia mohiotia ehia ranei
nga mea i mate. Ko te Kingi o
Puruhia kua hoki ki tona kainga.
Ko Naporeona, te rangatira o Wi
Wi i riro herehere i te timatanga o
te riri, e haere ana ki Ingarani noho
ai, kei reira hoki tona wahine me
tona tama. Ko nga herehere o te-
tahi taha o tetahi taha ka tukua ka-
toatia kia hoki ki o ratou kainga.
Ko nga moni hei hoatutanga ma
Wi Wi ki a Puruhia; —E rua rau
ma waru miriona, e toru rau e toru
te kau ma toru mano, e toru rau e
toru te kau ma turu pauna ! ! Tau-
kiiri ! koe te nui o te moni ? Ekore
e mohiotia e koutou te nui o enei
moni. Me penei te whakaatu e
ahua mohio ai koutou—ara, ki te
mea ka tatau te tangata kotahi i aua
moni, ki te waru haora o te rangi e
tatau ana, ia rangi ia rangi, tatau
tonu i roto i aua haora i te Ratapu
me nga ra noa, kauaka rawa e ta te
manawa, penei ka taea te rua tau e
tatau ana ka mutu ai! E mea ana
a Puruhia me rite i a Wi Wi enei
moni i roto i nga tau e toru. Te-
tahi mate o Wi Wi inaianei kei te
riri ki a ratou ano. Ko tetahi hunga
e mea ana me hoki a Naporeona hei
rangatira mo ratou, otira he tokoiti
rawa nga mea e pai ana ki a ia, ko
etahi e mea ana ki nga uri o nga
Kingi o mua: ko etahi e mea ana
ki tana tangata atu i pai ai. Kua
hihinga rawa ratou, a e riri tonu
ano i roto i te taone i te wa i rere
mai te meera. Akuanei ki te riro
i te hunga tutu te kaha, katahi te
mate nui mo Wi Wi ekore e toe
nga hanga me nga moni te muru,
ekore e ora te wahine me te tamaiti.
E korerotia ana ki te kore e kaha te
Kawanatanga ki te pehi i aua kino
ka hoki ano te Puruhiana ki roto ki
te taone hei kai tiaki i te pai.
Heoi ra, he nui rawa te mate o
Wi Wi i runga i enei mea katoa.
Ka nui te aroha o nga iwi katoa;
ko nga taone nui o Uropi kai te
kohikohi moni hei moni whakaora i
nga mea mate i te hemokai, i te
hauaitu, i te aha noa atu. Kotahi
te taone kei Amerika, ko Niu taka
te ingoa, kua tae ona moni kua oti
te kohikohi ki te kotahi rau e iwa
te kau ma ono mano pauna inaianei.
Tera pea e kohikohi nga pakeha o
konei. Mehemea i pai nga maori o
tenei motu ki te hoatu i tetahi hiki-
pene, e pai ana. Hei rongo nui
tena mo tenei iwi mo te Maori—ka
panuitia hoki ki nga nupepa pakeha
ka puta atu te rongo ki tawhiti.
Ehara i te mea e whakaarotia ana e
ora a Wi Wi i nga moni a nga hoa
maori—e mohiotia ana hoki kaore
he nui o te moni i a koutou. Otira
ko te rongo o te aroha kia puta, kia
tu tahi koutou i te taha o etahi iwi
o te ao ki runga ki tenei mahi—
ahakoa iti te moni e pai ana i te
aroha ka puta. Mehemea i kotahi
tonu te herengi a te tangata, penei
rupeke katoa nga maori o te motu
ki te pera kua nui te moni. Mehe-
mea e hiahia ana ki te pera, ko te
tikanga pai he whakatu komiti i
tena kainga i tena kainga hei wha-
kahaere i te mahi. Ka whai moni
ka tukua atu ki te Kawanatanga o
Niu Tirani mana e hoatu ki o Wi
Wi. Ka panuitia hoki nga kainga
me nga tangata i kohikohi ki tenei nu-
pepa me nga nupepa pakeha. Otira
he ki noa atu tenei, kei a koutou te
whakaaro. Engari he mahi atawhai
ia—ko le mahi tenei e paingia ana
e te Atua.
NGA POOTITANGA MAORI.
KUA oti te panui i te " Kahiti o Niu Ti-
rani" o te 10 o nga ra o Maehe nga ingoa
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
o nga rangatira maori kua tu hei tangata
•
mo roto i te Runanga, Nui o te motu nei,
ara; —ko Karaitiana Takamoana mo te
Takiwha Whaka-te-Rawhiti; ko Wi Pa-
rata mo te Takiwha. Whaka-te-Rato; ko
Wiremu Katene mo te Takiwha Whaka-
te-Raki; ko Hori Kerei Taiaroa mo Ota-
kou. K ki ana hei te 22 o nga ra o Mei e
takoto ake nei ka hui taua Runanga.
TAMAKI.
Ko Te Peeti o Manawatu, ko Hohepa
Paewai me etahi atu tangata o Tamaki,
tenei kua tae mai ki Pakohai. Na te
pukapuka a Karaitiana Takamoana M. H. R.
i tiki atu, ho korero mo te hokonga o Ta-
maki ki te Kawanatanga. Kia tae mai a
Karaitiana i Turanga ka korero ai i tana
korero. Ki ta matou titiro e pai ana kia
hokona taua ngaherehere ki te Kawana-
tanga kia mahia nga mahi a te pakeha
ki reira — ara ko taua hanga hou
ko te Rerewei. Kaore rawa he tikanga o
taua whenua ki nga tangata nana ki te
waiho kia takoto kau ana. Inaianei kaore
he putanga mo nga kai a nga tangata ki
nga makete kia riro ai i te hoko—ma te
rerewei katahi ka tika. Otira e rongo
ana matou kai te tohe nga tangata kia nui
rawa he utu mo taua whenua. Ekore e
taea ta ratou e hiahia ana. Me whakaaro
ratou he whenua kei uta, kei waenganui
tonu o te moutere. Ehara ia i te mea nui
i tona ahua inaianei. Ma nga ruaki a te
pakeha e nui ai taua whenua apopo, e
whai tikanga ai: nga wahi i te pakeha me
nga waihoki e roherohea aua e nga maori
mo te pupuri—ara nga mahi Rori rae nga
Rerewei me nga aha noa atu. Mehemea na
etahi pakeha noaiho taua whenua ekoro ra-
tou e tino whakaaro ki nga moni tuatahi o te
hokonga ko tena anake hei painga mo ra-
tou; engari ka whakaaro ki nga moni o te
Kawanatanga ka whakapaua ki reira; ka
whakaaro ki nga moni reti e riro mai i
nga tau katoa mo nga paamu e retia ana
me ka oti nga rori me nga rerewei; ki nga
moni hoki e puta mai i roto i nga mahi
huhua rae ka whakanohoia te whenua i te
tangata. Ko tona ahua inaianei kaore
tahi he tikanga. Ekore e mahana te
tangata i te harakeke i tona ahua e tupu
noa iho aua i waenga repo; engari ma te
mahi ka mahana ai—me haro me whatu ki
te kahu katahi ka mahana. Ki te kore e
riro taua whenua inaianei, tena marire
ano tona takiwa e riro ai, ekore e mau.
No konei ka ki matou e pai aua kia hoho-
ro te tuku kia kite nga kaumatua i a ratou
e ora ana i te ao noi. He nui nga mano
eka kua whakaaetia o te Kawanatanga kia
waiho ki nga maori. He tikanga pai rawa
tena—kia kite tahi hoki, te pakeha me te
maori, i te ora e puta mai ana i runga i
nga mahi.
Kua oti noa atu te ta nga korero i runga
ake nei i mua atu o te hui ki Tamaki hei te
korero mo taua whenua kia hokona ki te
Kawanatanga. Otira ki hai i ata oti te
nupepa ka rokohanga e taua hui i te wha
o nga ra o Aperira nei. No reira ka ma-
hue te mahi i te nupepa ka haere
te Kai Tuhi ratou ko Raka Kai
Whakawa, ko Karaitiana Takamoana, ko
te Peeti o Manawatu, me etahi atu, ka
haere katoa ki te Takapau. I reira ano
a Ngatimaru, a Ngaitahu, a Ngatimu-
tuahi, me Rangitane, me nga iwi katoa
atu nana taua whenua. Ka wha nga ra e
noho ana i reira e korero ana, a ki hai i
rite te korero—kaore i whakaaetia nga
moni a te Kawanatanga te Kau ma wha
mano. Ko nga moni e tonoa ana e ratou
he kaipuke rapea mana e uta e taea ai. Te
whakaaro nga iwi he nui nga huarahi hei
paunga mo etahi atu moni nui a te Kawana-
tanga ki runga ki te whakapaitanga i taua
whenua me he mea i riro mai; ara i nga ru-
ritanga, i nga rori, me nga arawhata i nga
awanunui me tera mahi nui ko te Rerewei—
kei runga ake tena mahi i nga mahi katoa.
Ehara enei whakapaitanga i te mea rao te
pakeha anake, engari mo ratou tahi ko
nga maori; no to mea hoki he nui nga
mano eka i kiia kia waiho ma nga maori.
Ko aua eka e waihotia ana ma nga mahi a
te pakeha e kiia ai ka whai tikanga—ma
te tokomaha hoki o te pakeha kia noho i
te taha. Ko tenei e takoto kau ana taua
whenua, kaore he tikanga e kitea ana o
runga. I te mutunga o te hui ka tuhitu-
hia nga ingoa o nga tangata ki te puka-
puka mo nga moni a te Kawanatanga kua
tangohia e ratou hei taunaha ki runga ki
taua whenua, me nga moni i pau i te ruri-
tanga i te tukunga ki te Kooti, me nga
ahatanga atu i runga i taua mahi. Te
tikanga o taua pukapuka he whakaae na
nga tangata kia whakahokia ano e ratou
aua moru katoa ki te Kawanatanga a te wa
e tonoa ai. Ko tenei kai te takoto marire
taua korero hoko, tena ano pea tona ta-
kiwa e korerotia ai ano. Engari ko te
Rerewei ekore e mahia inaianei. Kei tera
whakatupuranga noa atu pea te mahia ai,
kia riro mai hoki te whenua.
TE MAKARINI.
E korerotia ana kei nga ra timatanga o
Mei ka tae mai Te Makarini ki Nepia nei.
Tena e koa nga pakeha me nga Maori o
konei kia kite i a ia; ka roa hoki ia e
ngaro atu ana i konei. Tena ia kai te
whakaaro mai ki a tatou ki ona hoa ta-
whito, otira he nui no ona raruraru ki te
whakahaere i nga mahi o te motu, ki te
korero hoki ki nga iwi o te taha ki Wai-
kato i kore ai e puta wawe mai ki konei.
Tetahi mea i roa ai he korero ki nga ta-
ngata o Waihou mo te Meera mai ki Tau-
ranga i whakakaha e te Hira ratou ko ona
hoa o Waikato. E rongo ana matou kua
whakaae a Wi Hopihona mana te Meera
mai i Waihou haere mai ki Katikati—ka
tae mai ki reira ma te pakeha e kawe mai
ki Tauranga. Ko te whenua ko te Aroha
e ki ana kua oti te whakawa i
roto i te Kooti Whakawa Whenua
Maori—kua tumau ki a Ngatimaru, ki a
Ngatipaoa, me Ngatitamatera. I te 24 o
nga ra o Maehe ka tu te hui ki a te Maka-
rini i Parawai i te taha ki Waihou. Hui
katoa nga tangata i taua hui ka taea pea
te 300 Ka korero a W. H. Taipari,
Karaitiana o Ohinemuri, Hotereni, Wi
Hopihona o Ohinemuri, Rapana, Te
Whare Ki; Eru no Ngatimaru me etahi
atu rangatira. A ratou korero he karanga
ki a Te Makarini, ki to ratou matua e ki
ana ratou; he whakahe ki te mahi a te
Hira mo tona katinga i nga rori mo te
Meera; he ki kia whakatuwheratia a Te
Aroha kia nohoia e te pakeha. Mo te pai
anake a ratou korero, mo te aroha, mo te
hapai i te Ture. Ka ki a te Makarini
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
ekore ia e pai ki te mahi a Te Hira, ekore
ia e pai kia kore te Meera. Kaore ano
matou nga tangata o Nepia nei kia ata
rongo ki a ratou korero, otira ko te ara
tenei o te korero ko te pai. Koia enei
nga mahi i roa atu ai te ngaronga o Te
Makarini i a tatou.
AKARANA.
I TE marama kua hori nei ka nui te mate
o Akarana i te marangai. E korerotia ana
kaore ano he marangai o mua iho i taua
kainga i rite ki taua marangai te kaha o
te hau. He maha nga whare i hinga—
tutahi te whare Karakia i pakaru rawa.
Ko nga kaipuke e tu ana i reira i pae ki uta
etahi a pakaru rawa ana. Ko etahi o nga
mea i te moana i makaia nga utanga ki te
wai kia mama ai—ko etahi o nga tangata
na te ngaru e whati ana ki runga kaipuke
i kahaki atu, riro atu ana. Ehara i te
hanga te mate ki waho ki te moana, ki uta
hoki.
TONGARIRO.
KOTAHI te pakeha o Taupo kua eke ki ru-
nga rawa ki te tihi o Tongariro. Titiro
iho ana ia ki roto ki te waro o te maunga
e tuwhera ana. hohonu tonu atu. Rere
ake ana te whakamataku i te auahi, i te
mamaoa, i te haruru, i te puia, i te poha-
tu, i te ngarehu, i te pouritanga, i te hau-
nga, i te aha noa atu. Ka mutu, hoki ana
mai ia ki raro ka tae ora mai ki ona hoa i
te kainga o te Heu Heu i Tokanu. Toko-
rua aua pakeha i haere, ko tetahi ka wha-
no ka eke ka hoki mai—ko tetahi anake i
tae ki runga rawa.
TURANGA.
E korero mai ana etahi tangata o Tu-
ranga ko a ratou whenua e pau ana i te
pakeha te whakawai, i te patipati, i te
aha. Kahore matou e mohio ana ki te
pono o enei korero, i te peheatanga ranei.
Otira kua oti e matou te whakaatu i mua
tenei te Ture kua whakaturia e te Kawa-
natanga i runga i te tono a nga tangata o
Heretaunga, he Ture whakahaere i nga
Retinga me nga Hokonga whenua Maori
kia tika ai te mahi; kia kore ai e riro
kuare nga whenua i runga i te ngahau o
te kai waipiro, i te aha atu—kia riro rawa
atu e riro ana i runga i te tika. Na, kua
mohio koutou e hiahia ana te Kawana-
tanga kia haere tika aua mahi. Na kou-
tou te kore kaore e tono ki te Kawana-
tanga kia whakaturia taua Ture ki Tu-
ranga. Kua tu hoki ki konei ki Here-
taunga, ko te Komihana hei whakahaere
kei konei e noho ana.
HE WHARANGI TUWHERA. MA NGA
HOA WHI MAHI.
Te Wairoa, Maehe 13, 1871.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
Ka tuhi atu au kia rongo mai oku hoa
pakeha, maori hoki, ki nga raru i pa mai
ki a matou i tenei haerenga ki te kimi i a
te Kooti i timata i te tahi o nga ra o
Hanuere 1871. No te wha o nga ra o
Maehe i timata ai te mate kai o matou ka-
toa. Ka hoki tenei ki muri.
No te 13 o nga ra o Hanuere i whaka-
tika ai matou ki Waerengaahika. Te 14
o nga ra ka tae ake a Kapene Poata, ka
tukua nga kai, ka tu waewae te ope—ka
kitea te nui o te ope, 171. Ka hoki a
Poata ki Turanganui, ka haere te ope ka
moe ki Kauangaroa. Te 15 o nga ra ka
noho ano i reira, na te ua hoki. Te 16 o
nga ra ka haere atu ki Waikohu. I reira
te ope e noho ana ka tae ake te reta a
Poata kia tatari atu te ope ki a ia.; e toru
nga ra i tatari ai ki a ia. Te 19 o nga ra
ka tae mai a ia, i te 20 ka haere ka moe
ki Waihuka. E toru nga ra e toru nga po
i haere ai i roto i taua wai kino; mate iho
nga kai, nga paura, nga tangata hoki. Te
23 o nga ra ka moe ki Makihoi. He pa
tawhito Ienei no mua, no Marukakoa—te
kau ma toru nga whakapaparanga ka tae
iho ki au. Mei noho a te Kooti ki roto i
taua pa e kore e ora. I te 24 ka moe ki
Arahe; i te 25 ka moe ki Motu. I te 26
ka tae ki Puhinui. Ka marama i konei te
titiro ki te Wera, ki te wahi e noho nei a
te Kooti. I te 27 ka haere te kokiri a
Meiha Rapata, ka mahue ko matou ki Pu-
hinui ano—he mate noku. Ka tae atu a
Meiha Rapata, o te Hotene, ki te pa o te
Kooti, kaore tahi he tangata; kua mahue
noa atu taua pa i te hokinga atu i Uawa. I
te 28 ka hoki mai etahi o taua kokiri ki te
tiki mai i a matou; ka haere atu matou ka
moe ki te Hukinga o Waioeka; i te 29 ka
tae atu ki a Meiha Rapata—he Ratapu taua
ra. Te 3O ka haere. atu i roto i Waioeka;
ka hurihia ano ko tetahi ona pa ko Puke
Rangiora te ingoa, kaore be tangata o roto;
moe rawa atu ko Kaohunui, ka kitea nga
tapuae tangata. I te 31 ka haere atu ka
moe ki Otaane—ka kitea te umu kai a te
Hau Hau. Pepuere 1, 1871. Ka haere ka
wahia nga huarahi kia rua; kotahi ma
uta, kotahi ma ro wai, hui atu ki Ma-
raetai — kei reira ka ngaro aua tapuae
i a matou. Ko aua tangata i mahue
i a te Kooti i te whatinga atu i Uawa, e
rapu haere ana ano ratou i a te Kooti. Ka
puta te kupu a Meiha Rapata kia noho ma-
tou i reira i te wahi kai, kia ora hoki nga
tangata i te mate ngenge i te kino o taua
wai. I te rua o nga ra ka haere a Kapene
Poata me tona 80 tangata ki te tiki kai i
Opotiki. Ite 4 ka haere matou ka moe
ki Kairakau; i te 5 ka haere ka moe ki te-
tahi wahi o Waioeka, ko Mangoio te ingoa
—he Ratapu taua ra. I te 6 ka pikitia te
maunga nui, moe rawa atu i te hukinga o
Waiotahe. I te 7 ka haere atu ka tae ki
te Waimana, ka noho i reira—he pititi te
kai o taua kainga. I te S ka tae mai te
tangata a Tamaikoha ki a matou. Ka
tonoa atu e Meiha Rapata kia haere mai ia
kia kite matou i a ia. Ka tae mai ia ka
tu matou ki te korero ki a ia; he pai
anake a matou korero ki a ia. Ka tu mai
hoki a ia ki te korero. E rua te tu o ana
korero—ko tona Kingi, ko te noho pai. I
te 9 ka tae mai a Poata ratou ko tona iwi
me nga kai. Ka tu waawae i reira ki a
Tamaikoha. Ka kitea rapea te mahi a to
rahi i taua ra—te haka, te pukana, te wha-
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
tero. Ana! Mihi ana taua tangata ! Ka
uru mai hoki a te Whakatohea ki roto i a
matou, e 20 ratou. Ka puta te kupu s
Tamaikoha ki te arahi i a matou ki nga
wahi o Maunga Pohatu, me ona boa. Ka
whakaaetia e matou. I te 11 ka haere ma-
tou, moe atu ki Omahuru. I te 12 ka
haere ka moe ki Tauwharemanuka, he
Ratapu taua ra. Ka kitea e matou nga
tangata o te Kooti i reira; ko te Harawira
Whanautaua, no Ngatiporou taua tangata;
ko etahi no Ngaiterangi, ko nga ingoa ko
Poti, ko We—no ratou nga tapuae i kitea
ra e matou i Waioeka. Ka riro mai i a
matou to matou, ara a te Harawira me tana
pu ano. I reira ano matou ka tae mai te
Poohi o Maunga Pohatu. Te kupu, kia
kaua te waewae hu e haere atu ma reira—
na Renata Purewa taua reta ki a Tamai-
koha. Te 13, ka haere atu ra ka tae ki
Tawhana ka moe ki reira. Ka tae mai ano
Le tangata ki a matou kia kaua matou e
haere atu ma reira. Otira ka puta te kupu
a Tamaikoha kia noho tonu matou i reira;
ka tukua taua tangata ki Tauaki—ka noho
ano matou i Tawhana i te 14 o nga ra. I
te 15 o nga ra ka tu waewae ano te ope—
ka kitea i reira te pai o te mahi a te ope.
Ka mutu ka haere, moe atu ki Taurawha-
rona. Ka tae mai te Poohi ki a matou i te
huarahi kua riro a te Urewera, kua oma i
a matou, kei Ruatahuna. Te 16 o nga ra
ka haere atu ka tae ki Tauaki—he pa no
te Urewera. He iti nga tangata i noho
iho i runga i a matou reta ki a ratou kia
noho. Ka tukua nga Poohi ki Toreatai ki
a Kereru kia noho tuai i Toreatai kia kite
matou i tona iwi i reira. Ko Kereru i oma
ki Ruatahuna. Te 17 o nga ra ka tae ma-
tou ki Toreatai ka kite matou i nga tangata
i reira. Te 18 ka noho matou i reira. I
te 19 ka kitea te pahi o te Kooti e nga he-
teri. Ka ki a te Urewera ehara i a te
Kooti, no ratou ano—he mahinga taahu
hei whare rao ratou. Ka ki a Tamaikoha,
"kahore, no te Kooti ano. " Hunahuna
tonu a te Urewera—ta te kanohi rua pai
rapea. Kei konei ka puta te kupu a te
Meiha; —" E Ngatiporou, ko te tapuae tenei
o te Kooti! Whaia!" No taua ra ano ka oma
mai tetahi wahine ka korero na te Kooti
ano taua pahi. Ko te Horoweka te ingoa
o taua wahi, ka moe matou ki reira. Kei
konei, i taua ra ano, ka tukua te heteri e
toru te kau ki te rapu i te huarahi o te
Kooti; a ahiahi noa kua tae mai ratou kua
kitea ano te huarahi me te kainga. Te 20
o nga ra ka haere ka moe ki Whakatiko.
I te 21 ka haere, ki hai i roa ka ngaro te ara
o te Hau Hau, ka kimihia ka kitea, ka
haere ano matou ka whai i runga i te hua-
rahi o te Hau Hau, ka tae atu ki roto ki te
awa ko Anini te ingoa—ka timata te ua.
Ki taku whakaaro he tinihanga te Kawana-
tanga o te Urewera—he kaki mohokura; —
" E pa ana a roto, e ke ana waho. " Te 22
kei roto i te ngahere nui, ka tae ki tetahi
wehenga o Hangaroa, ko Tinakore te ingoa.
Ka toru nga ra i noho ai matou ki reira, be
nui no te marangai—te 26 ka haere.
Ehara i te mea he pai no te rangi i haere
ai, engari he pau no te kai. Ka timata i
konei te kore o te kai; —"Ka kai hoki ki
te Kirikiri, ka kai ki te Ponga, ka kai ki te
Mamaku, ka kai ki te Ngarara whakawae,
ka kai ki te Pananehu. " Hei kona ra e te
aoturoa e ! Ka kawe ano i konei te kaha.
Hei aba te hemo kai ? E mea hoki te
tangata ko tona waka kia u ki uta. Me
aba, i te mahi tohu a te Atua e ranea nei
ki runga i tana iwi. Ka tukua nga heteri,
ki hai i roa kua hoki mai ratou ka korero
kua kitea e ratou te mahinga kai a te Hau
Hau me te ahi ano. Ka tineia i konei te
ahi, hei waenganui po rawa ka ka. Ka
rawa ake kua tuahurutia te kiri. Ka
whakatauki i konei; —"Nau mai ra e te
po e!" Ka tohu nga rangatira i konei
rao te toa. Ka mutu ka puaki te kupu a
te Meiha kia homai he tohu ki runga i te
ope—hei te tohu whero, kei patu rua.
Ka haehaetia i konei te paraikete a Kapene
Potae raua ko tona wahine, a rato katoa te
ope. Te 27, ka haere atu i roto i Wai-
maha, he wehenga no Hangaroa. Ka tukua
te heteri ki te rapu i te wahi i noho ai a te
Kooti, ara i ona kainga i ona ara. No te
ahiahi ka hoki mai ki a matou. Ka kite
ratou i tetahi waerenga riwai, oti rawa i a
ratou te hauhake. Pai ana te whakaaro o
nga heteri nei; —" Mei tukua te parakaeo
ki waenga e, ko te aba e whara ki etahi! "
No te rongo o tenei waerenga katahi ka
matutu ake te whakaaro. Kua timata noa
ake rapea te mate kai—he aba rapea i ko-
rerotia ai. I te 28 o nga ra ka tae atu ki
te heteri, ka ora te ngakau. Ka tuhaina
nga riwai, kihai i rite ki te ora o te tangata.
Ka haere atu i reira ki tetahi wehenga o
Hangaroa, ko Ngutuwera te ingoa, e tika
ana ki Maungatupore—te wahi e noho nei
a te Kooti. Ka moe matou i reira, he nui
hoki te ua—ana! parati ana! Rere ana
te waipuke i runga rakau. Ka toru nga
mate, ko te ahi kore i te awatea, ko te mate
kai, ko te makariri—aue ! nau mai ra e te
po e! Ka turi te hoi o te taringa; be nui
atu rapea te mate kai—"Ka be a Ta-
maroto i konei; " he rawa, he aba te kai e
ora ai te whakaaro ? Kaore he whaka-
tauki o mua i ngaro i te mahara te tiki atu.
E rite ana ki te waka maori i ngaro ki
waenga moana, kimi noa ana kei hea a uta,
kei hea be ora ? Anana ! pokaikaha noa,
he moana ki te moana, he tuawhenua ki te
tuawhenua—to raua rite tonu tena. Kei
konei ka puta te kupu a Kapene Poata
kia haere ki te Wairoa ki te tiki kai.
Ka hangaia te arawhata, ko te more
tutuki ki waenga o te awa, ko te kauru
ki te tihi o tetahi rakau. Na konei i
whai huarahi ai ki tua o te awa, a ora
katoa mat matou i te waipuke. Ko te
mate ano ia o te kai, mau tonu; ehara
i te hanga—atarua ana te tangata ki
roto i nga kanohi. Ka ki ra i te ki a te
tamaiti i haere ki te whenua tawhiti; —
" Tokohia ranei nga pononga utu a taku
matua e ora ana i te taro, tena ko ahau ka
mate nei i te hemo kai!" Ruka 15, 17.
E ki ana hoki te whakatauki maori: —" He
roa ta te Atua, he poto ta te kai. " E hoa
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
ma ehara i te hanga te mate kai o tenei
haerenga—kei whea he haere hei rite!
Me he rongoa whakamate kei roto i nga
pua rakau e kainga pokanoatia nei e te ope
ka mate ano. Mei mate pea te ope nei; —
" Ko te kai tuturi pea a Ruamaikao ki ne-
hera"—koia nei ki muri nei. E hoa ma e
rua nga nanakia o te ara nei—he puta te-
tahi, be arohata tetahi. Ekore rawa e
puta te tangata momona i taua ara—ko te
arohata me eke whakauaua te tangata. Ka
whiti matou i te awa nei ka timata te karo
aruhe. Ka moe ano ki Hangaroa. Ka
tukua a Poata, ratou ko ona boa kia haere
ki te Wairoa ki te tiki o ma te ope—kua
kaha kore hoki te ope ki te haere i te nui
o te mate kai. Ka whakatauki i konei; —
" Toku momo koi noho a haere i tenei ara. "
Tetahi: —" Tena rawa pea te kai e kainga
ana e te poaka. " Ka titi te marama ka
whakatauki ano: —"Te ata marama o te
ngahuru. " Ka moe ano matou i reira, ko
Pounui te ingoa o taua wahi. Ka
haere atu ka moe ki Piopio. Ko te ra
tenei i marara ai te moe a te ope—3O, 40,
20, 10, 5, ki ia wahi ki ia wahi moe atu ai.
Te 4 o nga ra o Maehe ka haere atu me te
kake haere tonu te mate o te kai—he tawa
te kai i puta a ki te aoturoa. Ko te haere
i marara noa ki te kimi oranga mo ratou.
Ekore e mutu te korero o te mate kai, ka
waiho ano hei korero ki ana hua. Te 5,
ka noho ano matou i reira, he nui hoki no
te ua—ka pau ano nga pititi o reira te kai
i nga ra e rua. Te 6, ka haere ano ki te
rapu pititi, kaore tahi i kitea; me te puke
ano te awa i te nui o te waipuke. Katahi
ka haere ki te Reinga, katahi ka kite i te
aporo. He nui te koa o te ope i te kitenga
i te kai, ka ora ake te ngakau i konei.
Kua tae atu tetahi o matou ki Ruakituri,
ko te Rakiroa te ingoa. Ka kite matou i
nga kuia i nga koroua e noho ana i reira;
he nui o ratou kai i puta mai ki a matou—
be riwai, he taha poaka. He tino kauma-
tua taua hunga. Kua tae a Kapene Hotene
ki Whakapunake, kua kite ia i te riwai—
he nui te riwai ki reira. Te 7, ka haere
katoa te ope ki reira ki te tiki kat ma ma-
tou. Ko etahi ki te rapu poaka, ko etahi
i whiwhi ko etahi kaore—engari ko te ri-
wai ka nui. Katahi ano te haere i kitea ai
te raru i pa ki a Ngatiporou—i rite ano
tenei kino ki ta te Kooti kino. Ka haere
ano etahi ki te kimi poaka ka tupono ki
nga hipi e iwa, ka ora ano matou. Ka rite
hoki ki nga ra o te matekaitanga; iti haere
ana te kai, iti haere ana hoki te puku—me
tenei hoki, nuku ana te kai nuku ana te
puku. Tena e hangai nei ki te takapu o
te kai—ehara! tu ana mai a puku i tawhiti!
I te 9 o nga ra ka haere atu ahau anake me
aku hoia 62 ki Opouwiti ki te patu poaka
—ehara i te hanga. Ka noho tonu a Meiha
Rapata raua ko Kapene Hotene i te Rei-
nga. Ka tae mai hoki nga tangata i haere
i a Poata ki te tiki kai i te Wairoa me nga
kai ano. I te 10 o nga ra ka noho ano i
Opouwiti ka tae mai ano he kai ma matou,
he mea whakahoki mai na Rapata i te Hei-
nga. Ka mutu.
Na HENARE POTAE.
[No muri iho i te tuhinga o tenei reta
ka whakatika ano taua ope ka haere ano ki
te whai i a te Kooti. A, no te Ratapu, te
26 o nga ra o Maehe, ka tae mai ki a te
Omana i Nepia nei te rongo o taua ope—
he mea tuku mai na Rapata. I taua takiwa
i Oriwha taua ope e noho ana—he kainga
tenei e tata ana ki Waikaremoana. Kua
kite ratou i nga tapuae o etahi a te Kooti.
Katahi ka whaia; ka mau tetahi tangata ko
Tautata tona ingoa. Nana i haere ke i ona
hoa, tupono tonu nga heteri a Rapata ki
taua tangata, ka hopukia. Ka whakaatu
mai taua tangata ko te Kooti me ona ta-
ngata kei Te Haupapa e noho ana—he
kainga kei waenga o Turanga o Maunga-
powhatu. Kua riro taua tangata hei kai
arahi i te ope a Rapata. No te 24 o Maehe
i whakatika atu ai te ope i Oriwha, be haere
ki te pa o te Kooti. He pai ra kia mau
taua ngarara. ]
Tenei nga korero o muri mai nei. I te
3O te kau o Maehe kua tae a Kopata me
tona taua ki Te Haupapa—he mahinga ta-
whito taua Haupapa, e rua, e toru ranei,
nga pa kei reira. Ko Kakivvhahuni te pa
o Te Kooti kei te taha o te awa o Haupapa
e tu ana. Rokohanga atu kaore be tangata
i taua pa. Katahi ka anga te taua ki Mao-
komuharangi, he pa no Anaru Matete. He
pikitanga poupou ki te toka te ara ki taua
pa. He wahine i runga i te toka e tu ana
hei heteri. No te kitenga mai i te taua e
piki atu ana ka hamama te waha ki te ka-
ranga: —" Aue ! ko te Whanaariki! Ko te
Whanaariki! " Heoi, oma atu ana nga ta-
ngata, ngaro atu ana ki ro ngahere. I whaia
ano, ko etahi i mau, ko Anaru Matete i
puta. Ko Wharekopai, he pa ano i taua
whenua, i riro mai ki te taua me nga tangata
o roto. Hui katoa nga tangata i mau e 27
—ko Hotana, ko Tamati te Rangituawaru
etahi, ko te Kooti kaore i kitea. Na nga
herehere i whakaatu i tetahi ana i ro nga-
here he nohoanga no te Kooti; tae rawa
atu nga kai whai ki te kohanga kua rere te
manu. Heoi nga mea i roto i taua ana, e
ono nga pu, be kariri, he waati, kotahi
pauna moni koura nei, kotahi te herengi,
he poaka mate he mea rongoa ki roto ki te
honi pi nei, me te pukapuka karakia a te
Kooti. E rima nga pa i tukitukia e te taua,
i tahuna atu hoki pea ki te ahi; ko nga
maara kai katoa hoki i whakakinongia—
otira ki hai i pakari nga kai, he mea mahi
hou. Ki ana nga herehere kaore ratou i
mohio ki te wahi e huna ana te Kooti. I
rongo ratou e korero aua ia kia haere ia ki
Tahunatau, he kainga kei te ara ki te
Reinga, i ki kia haere ki reira kia taia ona
tangata ki te moko. I te 2 o nga ra o
Aperira ka tukua nga kokiri ki te kimi
haere i a te Kooti ki ro ngahere. Ki hai i
puta nga kokiri i te ua, i te waipuke. Ko-
tahi te tangata i mau. E ki ana taua ta-
ngata i te kimi ano ia i te Kooti, kaore ia i
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
kite i te wahi e huna ana. Ka maha nga
ra e noho ana te taua, ka nui te mate o
ratou i te matao, i te un, i te hemo kai—he
aruhe he rakau te kai. Ko o ratou tinana
ka panoni katoa e te mato, e te whewhe e
te pakiwhara e te aha noa atu. Heoi, hoki
ana mai ki Turanga. Ko te Kooti e kore-
rotia ana tokoiwa tonu ona tangata e
haere tahi ana i a ia—e rite ana ratou ki te
weka e omaoma haere ana ki nga wahi kino
noho ai.
Te Teko, Awa o te Atua,
Maehe 20, 1871.
KI A. TE KAI TUHI o TE WAKA. MAORI.
E hoa, tenakoe. Kua tae mui nga pa-
nui i tukua mai nei e koe ki a matou i enei
marama ka pahure nei—ka nui te hari o
toku ngakau. E hoa, taku kupu ki a koe
perehitia mai o matou ingoa ko toku ko-
miti Runanga. He mea kohiri ko nga
tangata mohio o tenei takiwa—kotahi te
kau ma rua tangata—hei tirotiro i nga
hara o to matou kainga. Mehemea ka
pakeke te tangata e hara ana, ko matou te
kai tuku atu i taua tangata hara ki te aro-
aro o te Ture, ara o te Kai Whakawa.
Mau e tuhi mau o matou ingoa ki tetahi
wharangi o te nupepa e tukua ana mai ki a
matou. Ko nga ingoa enei ki raro nei: —
PATU WHITIKI, Tumuaki ORUNUI,
RAIMONA, Karaka tuhituhi, PUTUTU,
WETINI, HOANI,
WHARE AUAHI, RENATA,
TAIAWA, PAETAWA,
KAMIRA, HATARAKA
PATUTAHORA.
Ko nga ingoa o nga tangata whakahaere
i te hapu i nga tangata te kau ma rua o to-
ku Runanga koia enei: —
RAWIRI TUKIWAHO
HUM v TUNU
PITA TE TORANGI
HAPI TE KAUI
HOHAIA TE TAIKI.
Heoi ano—na to hoa pono
Na PATU WHITIKI,
Haihana.
Te Haroto, Aperira 5, 1871.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
E HOA. Mau e tuku atu tenei reta kia kite
nga hoa i tawhiti. Ara ko te taenga o te
Heu Hou raua ko Kingi ki Whatawata i
Tuhua. Kua hoki mai tenei raua ki Taupo.
Ko te take o ta raua haere he
haere ki te hui a Matuahu. Te 18 o nga
ra o Maehe 1871, te ra i tu ai taua hui.
Ko te kupu tenei a Matuahu; —" Me hoki
katoa a Ngatituwharetoa ki Taupo. " Ka
ki atu a Te Heu Heu raua ko Kingi; —
"Ae, ka hoki ake nei maua ki Taupo. "
Ka tu te hui ki Tapuaeharuru hei whakao-
tinga mo nga korero o taua hui a Te Hau
Hau. Hai reira ka mohiotia te otinga o
nga korero, hai reira ka tukua atu ano
tetahi kupu kia rongo o tatou hoa i tawhiti.
E hoa he korero ahuareka ano tenei.
Tokorua nga tangata mohio kai konei ki te
korero a te waea ropi nei no Ngatima-
niapoto—ko Katana tetahi, ko Penetito
tetahi. Ka mahia e raua taua waea he mea
whitikitiki ki te harakeke, a wha te kau
tieni te tawhiti o tetahi o tetahi—mohio
tonu raua ki a raua korero. Kite ana nga
tauhou i te mohio a aua maia nei. Ko te
pakeha ko Kapene Arani o Tarawera i kite.
I tuku korero ano taua Kapene ki taua
waea, be mea hoki nanakia kite ia i te tika.
Ki ana a Kapene Arani—ae, ka nui te pai
o te waea. Otira i whakapai katoa te
tangata ki taua mahi. Ko nga reta
o taua waea he whika—te tahi he
a, te rua be e, te toru he i, te wha he o,
te rima he u, te ono he ha, a tae atu ki te
tekau ma wha. Ka mutu.
Na HORI TAURI.
Mohaka, Maehe 27, 1871.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
E hoa. He panui tenei naku kia rongo
mai koutou katoa kai a Paora Rerepu te
Ture whanako moni. Te take o taua
Ture, ki te hara tetahi tangata ki tetahi
wahine taka kau e toru te kau pauna hei
utunga tua te tane ki a Paora Rerepu. Te
take i panuitia at e au tenei Ture he kore
kaore ano kia mohiotia ake i nga Ture
katoa nei; tuku iho ki nga Ture a te
pakeha, tuku iho hoki ki tenei takiwa me
te kore tou hoki. Ki taku whakaaro ki
tenei Ture hei kimi moni mana hei hoki
rama.
Na, TIAKI KEITE RETI.
Rangatira, Wharekauri,
Maehe 4, 1871.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
E hoa tenakoe. Mau tenei reta e tuku
atu ki te Perehi. He kupu poroporoake
tenei na matou ki to matou matua ki a
Kapene Tamati—be kupu mihi, he kupu
tangi. Haere atu ra e koro, koutou ko au
tamariki. Whakangaro atu ra i a matou
ko o tamariki—whakangaro atu ra e koro i
tenei motu. Haere atu ra ki tera wahi
noho mai ai. Ma te Atua koe e tiaki,
mana koe e whakawhiwhi ki nga mea pai o
te tinana o te Wairua. Ma te Ariki tatou
e manaaki, mana tatou e tiaki. Ahakoa e
koro, ma matou e mihi ki o haerenga, ki o
haumiringa, ki o hoahoatanga ki a matou
ko o tamariki me o hoa i te mate. E rite
ana tou ngaromanga atu i a matou ki o
matou matua kua paremo atu nei—kowai
hua ai e kite atu hoki matou i a koe. Heoi
ano.
Na matou na nga Moriori
Na HIRIWANU TAPU, TE KARAKA PAWA,
APIMEREKE TE IKA, TE RORETANA,
TE WETINI TARA, HOROMONA MAKAO,
na matou e toru te kau atu tangata o te
Moriori.
Whangapoua Karamana,
Aperira, 1871.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
E hoa. I enei wa ano kia whiwhi koe
ki te pai i runga i au mahi me au whaka-
haere tika e te Kai Tuhi o Te Waka
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI.
Maori o Ahuriri. Tera ano Le kitenga no-
ku i etahi o au nupepa i nga takiwa kua
mahue ki muri. Ka nui te pai o nga
korero e mau ra i aua nupepa. Na reira
ka kaingakau hoki ahau kia tukua mai e
koe etehi nupepa o taua Waka Maori ki a
au. A, i nga taima katoa e hoe ai taua
Waka me hoe mai tetehi ki au i konei.
Na MOHI MANGAKAHIA.
[Tena te Waka Maori tomo tonu i te
kai e hoea atu aua ki a koe. E pai ana
kia tae ora atu, kia kore e tahuri i te ara.
Mau hoki e homai etahi utanga mo tenei
Waka—ara me tuhituhi mai e koe nga
korero pono e rongona ana e koe o kona
hei korero mo roto i te Waka nei. ]
Waipawa, Maehe 28, 1871.
KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.
E hoa. Me tuku e koe ki te nupepa tenei
reta. Tenei kua tae mai te nupepa wha-
kaatu mai i te haerenga o Wi te Wheoro
raua ko Wi Patene ki Tokangamutu. Ka
pai a raua korero, no te mea he ki wha-
kaora tangata ta raua ki. Ina te kore ko
te korero a Waikato. E rere ana tena
whakaaro ki te waro i rere ai a Maruiwi
—e 70 kotahi tonu te waro i mate ai.
Koia hoki me Waikato ka pera inaianei.
Tokowha nga rangatira e korero pai ana ki
a Wi ma. E mahara ana ena tangata ki
te ora. Tena ko Manuhiri kaore rawa he
whakaoranga mo te tangata i roto i ana
mahara. He aha ra a te Kingi i tuku ai
ma ana tangata anake te korero ki a Te
Wheoro raua ko Wi Patene; te tu ake
tonu a ia ki te whakaputa ki mana kia mo-
hio ai tatou ki tana whakaaro. E hoa he
iwi waowao a Waikato, kaore e mahara ki
te moro a te Kawana he moro taimaha ki
te wahi i te rakau. Tetahi, kaore te wai
maori i te mea hei whakangaro i te moana
nui, i te waitai. Ko te wai maori e ngaro
i te waitai. Ka pena hoki te pakeha raua
ko te maori.
Na HETA TIKI.
Te Teko, Awa o te Atua,
Maehe 20, 1871.
KI A TE KARINI.
TE KAI TUHI o TE WAKA MAOEI.
E hoa. Taia atu tenei reta ki nga Ma-
kau Rau aroha nui e tuhi mai nei i nga
korero o te motu i nga mate hoki o te ao;
ara ki o tatou hoa maori, pakeha hoki, e
mate kohuru ana i nga mahi kino a Wai-
kato raua ko te Kooti. Ki o tatou wha-
naunga hoki ki a Wi Wi raua ko Puruhia
e puhia mai ra e te hau, e uaina mai ra e
te ua, e tokia mai ra nga kiri e te anu ma-
tao. E hoa ma, tena koutou te hunga i
kite i te matenga o to tatou kaumatua, o
te Puni. Nana te Ture aroha i kite tua-
tahi mo nga pakeha tuatahi ki Niu Tirani
nei. E hoa ma, e te Kawanatanga, tena
koutou. Tenei toku aroha me aku poro-
poro aki ka tukua atu i raro i te atawhai o
te Kawanatanga ki a matou ki nga maori.
E nga mate tara whare haere atu—nga
mate kia tu haere ra. Tenei te whaka-
tauki a oku tupuna: —"Nga mate i To-
ngariro me tangi atu i Kawerau; nga mate
i Kawerau me tangi mai i Tongariro. " E
hoa ma, he tamaiti pani ahau. Kua mate
toku matua tane me toku matua wahine.
Ko Paora Te Mai toku matua, i mate tu-
roro ia i te tau 1861. No ana matua te
aroha ki te pakeha, tuku iho ki a ia aroha
tonu ki nga pakeha o tenei kainga o te
Awa o te Atua. Koia toku aroha e mau
nei ki nga hoa pakeha; a ma te mate noa
ano ka wareware ai te aroha i a hau ki
nga pakeha, ki toku matua hoki. He
waiata aroha tenei naku: —
Noho noa ka whana whakaora noa,
Penei au i te Tawamutu ki taku matua
kore,
A, wehea kei noho hoki au i te ao.
Tirohia mai e to kanohi e he ana hoki anei—
Ka Kere, nate tainga nei, na Kahiti,
E noho mai ra hei whiti whare ki a te
Puhera i.
E hoa ma he whakaatu tenei naku i nga
mahi o taku kainga. Ko te mira muka
kei te Umuhika, na matou ko oku matua.
Kei te mahi tonu inaianei, ko nga tama-
riki maori nga kai mahi. Kua mutu te
mahi a nga pakeha; kua titiro hoki te
rangatira o te mira kua mohio nga maori o
tenei hapu o te Tawera ki nga mahi pa-
keha me nga tikanga katoa e whiwhi ai te
pani me te rawakore ki te rawa. He wha-
katu i te toa—he mea kohi te moni na nga
tane na nga wahine na nga tamariki e rua
pauna te moni a te tangata. No te tahi o
nga ra o Noema 1868 ka timatatia ko Ra-
wiri Tukiwaho te kai hoko i taua toa, me
te piki haere ake te moni. No te 12 o
Aperira 1870 ka whakaaro te komiti o
taua toa kia wahia te moni. Ka tu te
puiha poaka, kau, me etahi atu kai. Ko
Hataraka te kai hoko o taua puiha inaia-
nei. Ko ahau me oku hoa ano o enei
hapu e rua, o te Tawera o te Pahi Poto,
kei te mahi hoia—e 50 matou kei te hoa
mo Kapene Pirihi hei tiaki i tenei takiwa,
hei kari hoki i te rori—ka whano ka oti.
Koia tenei nga mahi o tenei kainga. Te
mea i runga ake o enei mahi ko te whai
anake i nga tangata kohuru me te kawe
ano i te rongo pai a te Kawanatanga ki
nga rohe a nga iwi Hau Hau.
Ki te tae atu tenei reta ahakoa te kino
o taku reta i te mangu tonu mau e tuku
atu ki te nupepa. Na to koutou hoa pono
e tu nei i raro i te maru o Te Kuini Wiki-
toria.
Na PATU WHITIKI,
Haihana.
[Ko etahi o nga kupu o tenei reta ki
hai i ata marama. Ka tuhi mai te ta-
ngata kia marama nga reta kia mohiotia
ai. ]
HE PANUITANGA.
No ROTO I TE KAHITI o MAEHE 10, 1871.
Ko nga takiwa i raro iho nei kua oti te
Panui e Te Kawana hei takiwa i runga i
nga ritenga o " Te Ture mo te Hoko Wai-
piro o te tau 1870, " ara: —
Mangonui, Maketu,
Pehwhairangi, Opotiki,
Kaipara, Waiapu,
Hauraki, Wairoa,
Tauranga, Taupo,
Whaingaroa, Whanganui ki roto.
—No te 21 o nga ra o Tihema 1870 i puta
|
|
10 10 |
▲back to top |
26 \_\_\_\_\_TE WAKA MAOEI O AHURIRI.
ai te Panui a Te Kawana mo enei Takiwa.
KO TETAHI TENEI.
Kua puta te ki a Te Kawana i roto i
tonu Runanga ake kia mana ano te Ture o
te tau 1847 e arai ana i te hoko Waipiro ki
te tangata Maori i roto i nga takiwa ka
whakahuatia nga ingoa ki raro iho nei,
ara:—
Akarana, Taranaki,
Waiuku, Nepia,
Papakura, Waipukurau,
Onehunga, Whanganui,
Koromaene, Otaki,
Waikato, Wairarapa,
Whangarei, Werengitana.
Ko te taha ki te Rato o Katapere i te
Waipounamu.
[Te ritenga o te Ture o te tau 1870 he
mea ma te nuinga o nga tangata o te kainga
e ki kia kaua e whakaaetia te hoko waipiro
i to ratou kainga katahi ka kore e whaka-
aetia. Te ritenga o te Ture o te tau 1847
he whakakore rawa i te hoko Waipiro ki
nga tangata maori. He Ture tawhito
tenei.]
MO TE HOKO.
HE PURUTONE rongoa witi. E Iwa
pene mo te pauna. Kei te whare
hoko rongoa i ko atu o to te NUTANA i
Nepia.
Na KOINGI.
He mea ta na TINIWIRI me MORETINI me etahi i te
I whare ta nupepa i Nepia nei.