TE

WAKA MAORI

                 O   AHURIRI.

      "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. "

; No, 6"      NEPIA, WENEREI, HUNE   21, 1871. [VoL. VII.

HE KUPU  ATU ENEI KI NGA. HOA

            TUHI MAI.

Ko  te pukapuka a nga tangata o Porangahau

mo  a ratou whenua kia tuaruatia te wha-

kawa, kaore he tikanga i a matou mo tena,

mea  e tuhituhi ai te tangata i ena tu korero

ki  te nupepa — kei te Kooti  Whakawa

Whenua  te whakaaro.

  Tenei kua  tae mai te reta a Renata  te

Rahuinuioheka o  Porangahau, he korero i nga

kororo o te hui ki Wai ninipa i nga ra whaka-

mutunga  o Maehe  kua hori nei mo te tangiha-

 nga ki a Piripi Te Apatu. Kua tawhitotia

 tana korero inaianei—ekore e o ki te nupepa

 nei i te huhua o nga korero ke atu. Heoi nga

 korero o taua reta mo te nui o te kui i taua

 hui—kaore he tikanga Iu- am.

   Tenei hoki nga reta a Te Matenga Tukare-

 aha o Nuhaka me Mangai Uhu Uhu o To

 Aute; he tangi ki te matenga o Wi Wi, he

 ki kia kohikohi moni nga tangata ahakoa

 hikipene hei putanga, mo te arotia. Mehemea

 i tahuri nga iwi maori katoa o to motu ki te

 pera e pai ana—tena he tangata kotahi, ekore

 e tika.

   Tenei ano kua tae mai nga reta a Are Te

 Wera i tuhia mai i Waikato; a, To Kohari

 Wi  Patene; me ta Hepata Turingenge he ra-

 ngatira no Ngatitewehi o Aotea; taihoa pea

 e taia atu, he tomo no tenei waka.





 KA  nui rawa te mate o tena iwi o

 te Wi Wi  inaianei. Hua noa kati

 he mate mona ko tona matenga i a

 te Puruhiana. Ko  tenei ko ia ano

 kai te patu i a ia, ko te Puruhiana

 kai te matakitaki kau i tana mahi e

 titoki nei ratou i a ratou. I te mu-

 tunga ra ano o te riri o te Puruhiana

 ka tomokia e ratou te taone nui o

 Wi  Wi, a Parihi. Ki hai  i roa e

 noho ana ka hoki mai ki waho ka

 waiho ano te taone ki a WI Wi. kua

 whakaaetia hoki nga tono a te Pu-

 ruhiana hei maunga rongo. Katahi

 ka hoki te nuinga o te Puruhiana ki

 to ratou kainga, ko etahi i noho i o

 Wi  Wi  ki te tiaki i nga taone kia

 ata oti nga whakaritenga i whaka-

 ritea ai. Taua  riri o te Puruhiana

 e ono marama e riri ana (ara 180 nga

 ra), no te timatanga tae noa ki te

 whakamutunga. Nga parekura o

 taua riri hui katoa ka kotahi rau e

 rima te kau ma ono—te kau ma

 whitu  o aua parekura he parekura

 nui rawa. Nga taone me nga kainga,

 parepare o Wi Wi i riro ki a ratou

 e rua te kau ma ono nga pu nui i

riro e ono mano e whitu rau; nga

kara (paraki nei) o te Wi Wi i riro

kotahi rau e rua te kau; nga apiha

o te Wi Wi i riro herehere ka kotahi

te kau ma tahi mano e ono rau e

rima te kau; nga herehere o nga

hoia noaiho e  toru rau  e ono  te

kau ma toru mano! Ko  nga mea

i tino mate mawai e tatau! Anana!

kei  hea  te riri kia  rite ki  tenei

te nui o te mate i roto i nga ma-

rama  e ono!  Otira ki hai i ngata

te puku riri o te Wi Wi. Ki hai

ano  kia ata puta te Puruhiana ki

waho  o Parihi kai runga ano te iwi

ra (a Wi Wi) e tutu ana e riri ana

ki a ratou ano. E  rua rau mano

nga  hoia o ratou i tahuri ki te Ka-

wanatanga  patu  ai. Inaianei kua

 nui haere taua riri; e tohe ana tetahi

kia riro i a ia te mana o te whenua,

 e tohe  ana tetahi kia  riro i a ia.

Kua  nui nga parekura—he riri tonu

tana mahi i tena ra i tena ra, i ahua

 rite tahi te kaha. Otira, i tenei ta-

 kiwa e ki ana, tera e riro i te taha

 Kawanatanga  te otinga—ko  etahi

 kainga i nohoia e te hunga tutu,

 kua taea e te Kawanatanga, i taea

 rapea i runga i te uaua, i te mate.

 Ko Parihi kei taua hunga tutu e

 mau tonu ana—e rua rau mano o

 taua iwi kei roto i te taone, rahi ake

 ranei. Ko  te Kawanatanga  kei

 waho e awhi ana i taua taone. Ko

 etahi parepare me etahi kainga  o

 waho rawa kei a te Kawanatanga.

 Ko  tenei, e riri tonu ana i te ao i te

 po—e  kokiri tonu ana nga tangata

 o roto o te taone ki waho riri ai ona

 mano tini. He nui ano nga tangata

 kai roto i te taone e pai ana ki te

 taha Kawanatanga, otira he mataku

 ki te hunga tutu. E ki ana ka taea

 te taone apopo ake nei ka rere ratou

 ki roto ki te Kawanatanga. Te

 mahi a te iwi tutu he to i nga ta-

 ngata katoa  o te taone ki roto ki a

     

 ratou riri ki te Kawanatanga—ka

 kore e rongo ka herea, he mea ano

 ka patua rawatia. Ko  nga minita

 me nga tangata whakapono e tino

                TE  WAKA MAORI  O AHURIRI.

kinongia ana e ratou. Kotahi  te

Pihopa i whiua kinotia e ratou ki te

wipu—a, i ki hoki ratou ka patua

rawatia taua Pihopa ka kore e homai

e te Kawanatanga, e te Hahi ranei,

nga moni e hia ra mano pauna kia

whakaorangia ai. He nui nga mahi

kino a taua hunga—ko Hatana tonu

kai te whakahau  i a ratou. Otira

meake te taone taea ai e te Kawa-

natanga; he nui o  ratou kua riro

herehere i te taha Kawanatanga—

he  nui hoki nga, mea kua mate

                                            

rawa, o tetahi taha, o tetahi taha

ano. Ko  te Puruhiana e ki ana

ka  kore e hohoro te taea te taone

e te Kawanatanga ka uru ano ratou

ki  te riri, ka huaki  ki te taone.

 Ki te penei, ki te uru ano te Puru-

 hiana ki taua riri, e maharatia ana

tena e whakahokia mai e ratou (e te

 Puruhiana) a Naporeona ka whaka-

 turia ano ko ia hei Kingi mo Wi Wi.

 Kua  taea pea tenei te taone e te

 taha Kawanatanga—waiho, hei te  i

 putanga mai o tera meera te rongo

 ai tatou.

                       



      TE HUI KI PAKOHAI.

 No  te Wenerei, to 24 o Mei kua taha nei,

 ka tae a te Makarini ki Pakohai i Here-

  taunga kiu kite i nga tangata maori o reira.

  Ko nga  rangatira maori i hui mai ki taua

  kainga  kia kite i a ia ko Karaitiana Taka-

  moana, M. H. R. ko Henare Tomoana, ko

  Manaena, ko  Renata  Kawepo. ko Paora

  Kaiwhata, ku te Waka Kawatini. ku wai

  tangata atu. Ko   etahi o nga pakeha me

  nga wahine rangatira hoki o Nepia i haere

  ano ki reira ki te matakitaki te hui. Ekore

  rawa  e pau i a matou te tahi i nga korero

  katoa a nga tangata—ahakoa ru i te kupu

  kotahi ka  puta hei whakatau.

    Ko  te WAKA  KAWATINI

        Ka mutu tana ka korero ko KARAITIANA

    TAKAMOANA. Ko etahi enei o ana kupu: —

" Taku mahara kia kotahi te rangi tinana

hei korerotanga mo tatou, kia ata korero ai

—ko  tenei ekore e taea. Kua kite koe i

to matou pakehatanga, to matou whainga ki

nga tikanga a te pakeha e ora ai e whui

rawa  ai te tangata. Otira ekore e whai iwi

enei pakehatanga e mahia nei—he korenga

putake. Kua kite koe i te wa e kore ana

te mahi pakeha; ka  kimihia e matou ka

 mahia te mira, ka tangohia nga mahini, nga

 parau, nga whare pakeha, nga aha atu, hei

 whakamatau noa  atu—ki  hai hoki i ata

 tika. Ko  tenei kua kite tonu au ekore e

 taea te whakapakeha, kua kore be matua—

 tera e mate te whakapakeha. Ki taku e

 mohio ana te mea e taea ai te whakapakeha

 me mohio te maori ki te reo pakeha. Me-

 hemea ka homai he Kura e te Kawanatanga

 hei ako reo pakeha ki o matou tamariki,

 tena e kite—katahi ka tika matou. Ko

 enei Kura a nga Minita he reo maori anake

 te reo. Kaore he ara atu mo matou 1d te

 rumu o te pakeha—tera ke atu tona rumu

 e  noho mai nei ia. Me  reo pakeha ka

 mohiotia ai nga tikanga a te pakeha e ngaro

 ana  i a matou—nga   tikanga i tika ai ia.

 Hei  reira ka kitea nga tangata he, nga ta-

 ngata tika—ka kake nga mea matou, ka

 he  nga mea be. Kaore  tahi be tangata

 maori  i puta ki te oranga i runga i nga

 tikanga ako a nga kai whakaako maori a

  nga minita. Ma te Kawanatanga e homai

  pea be Kura, katahi ka kitea he mataura-

  nga. Minita rawa nga minita maori i tana

  minitatanga, ko te Whakapono anake kei a

  ia, ko te matauranga kei te minita pakeha

  anake. Mehemea be Kura pakeha ko nga

  tangata e haere  ki reira hei tangata tika,

  ekore e uru ki nga mahi whawhai, ki te

  Hau Hau, ki nga mahi tutu noa atu. Ko

  nga mea anake ekore e haere ki te Kura

  hei Hau Hau pea—he  kuare hoki. " Tera

  atu hoki nga kupu a  Karaitiana, he roa.

  Ka  mea ia ki nga whawhai o tenei motu, Le

  mea tika kia tukua ma nga maori ano e

  whakahaere i tana whawhai kia mate  te

  Hau  Hau. Ko te riri anake i nga maori,

   ko te whakahaere i kore—na   reira tetahi

  wahi i he ai. Tana whakaaro i mua me

   whiriwhiri nga tangata kino mo te kawe ki

   Wharekauri—ko   etahi me  waiho. Ka

   whakaputa ia ki tona tunga hei tangata mo

   te Parimata, ki tona ngakau koretanga ki

   taua mahi i mua. Ko tenei ekore ia e haere

   ki reira hei whakapakoko, ka korero ia i

   ana whakaaro—mo  Tareha tenei kupu ana.

   Ka whakahe ia ki nga mahi moketi a nga

   tangata i riro ai te whenua. Ko  tetahi

   korero ara ko te whenua mo Ngatikahu-

   ngunu i Tauranga me whakarite e te Maka-

    rini, kia kati te ki i runga i te waha a te

   tangata; —" Tenei te whenua ma nga ta-

   ngata kei Turanga"—ko  Rongowhakaata

    ki te ki kaore. Ka riri ia mo te korenga

    kaore i tangohia katoatia te whenua a te

   Hau  Hau. Ka toru nga take o ana korero;

   ko nga moni o te whawhai ki Taupo; ko

   te whenua mo nga maori i Turanga; ko te

    whakahaere o nga whawhai.

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

  Katahi ka  korero TE  MAKARINI, ka

mea: —"  Kai te mahara tonu au ki te aroha

o nga kaumatua ki au i toku taenga tua-

tahi mai ki tenei kainga; ki to ratou hiahia

kia noho he pakeha i roto i a ratou, koi tu-

whera hoki tenei kainga hei unga mui mo

nga iwi tutu, koi kawea mai he kino ki

konei e etahi iwi o te motu. I whakaatu-

ria ano e au i reira ai te whakaaro o te Ka-

wanatanga  ki runga ki te whakanohanga

pakeha ki nga kainga maori. Ka nui ano

 taku aroha i te matenga o Porokoru me

etahi atu kaumatua o tana hapu—kua kitea

 to ratou manaakitanga  i te pakeha. E

 mohio ana au kai te pena ano o koutou

 whakaaro pai ki te pakeha me o ratou, a ka

 whai tonu ano koutou ki te tauira kua oti

 te whakatakoto e ratou. Ko  te kupu a

 Karaitiana mo te kore korero a Tareha ki

 te Parimata ki hai i tika. I te korero tonu

 ano ia i  reira—a i  ata  whakarangona

 paitia ana korero e  te Runanga. I  pai

 hoki tona  ahua ki  reira, i ahua ranga-

 tira tonu—no reira hoki ka whakamiharotia

 ia e nga tangata o te Parimata. Mehemea

 i korero auau tonu ia i runga i nga tikanga

 katoa i roto i te tokomaha o te tangata e

 whakaputa  ana ia tangata i taua korero, ia

 tangata i tana korero, penei pea ka kiia he

 hoha. Mo nga korero a Karaitiana mo te

 whakahaeretanga o te whawhai, mo te ka-

 wenga o nga herehere ki Wharekauri, me

 etahi atu tikanga, e pai ana—e pai ana kia

 whakapuaki  te tangata i ana whakaaro ki

 runga  ki nga mea  katoa. Otira mo  te

 whakahaere o te whawhai, me mohio kou-

  tou tera atu etahi iwi o te motu hei wha-

 kaarotanga mo te Kawanatanga—tana i pai

  ai, tana i whakaaro ai, ta era iwi. Ko nga

 iwi i hiahia mana ano e whakahaere i nga

  ritenga o tana whawhai i whakaaetia ano e

  te Kawanatanga tetahi wahi—ara nga wahi

  i ahei ai te pera. Kaore he whenua i ta-

  ngohia e te Kawanatanga i enei whawhai i

  muri nei. Heoi  ta te Kawanatanga, ka

  whawhai kino, ka waiho whenua. Engari

  ko taku whakaritenga mo ta koutou tono

  whenua ki Turanga ka whakaotia ano. Ka

  tika to kupu mo nga Kura. E tino wha-

  katika ana au ki to hiahia ki runga ki tena

  ritenga, no te mea ko te arawhata tena e

  taea ai e koutou te rumu pakeha—kaore

  he ara ke atu e taea ai. Ka rite i a kou-

  tou tetahi wahi o nga moni e oti ai taua

  mahi, penei ma te Kawanatanga hoki tetahi

  wahi e apiti—no  te mea e tino kitea ana

  me reo pakeha e tae ai koutou ki te matau-

  ranga. Ma  te reo Ingarihi e whakangaro

  e ngaro ai nga raruraru i roto i nga iwi e

  rua—te pakeha me te maori. Ka pena ka

  piki nga tamariki maori, ka haere tahi i te

  pakeha. Tera nga iwi kiri pango, ka rongo

  pea koutou, kei Inia—he   iwi nui atu te

  matauranga i ta koutou. He iwi kua ta-

  koto noa atu ara Ture me ana Rongo nui i

  roto i ana pukapuka ake ano; he iwi kua

  whai taone nui rawa, penei me ta te pa-

  keha; he iwi mohio rawa ki te whaihanga

  mahini, me nga mea ahu whenua katoa; he

  iwi mohio ki te whaihanga pu me te paura,

me te aba noa atu—no te paanga mat ka

noho tahi i te pakeha, katahi ratou ka kite

ekore ratou e kake ki te kore e mohiotia

te reo Ingarihi. Inaianei kua kake rawa

ratou, kua waiho etahi hei tino Kai Wha-

kawa penei me to te Hupirimi Kooti, ko

etahi kua tu hei minita, hei roia, hei ranga-

tira hoko taonga, hei tohunga hanga mahini

me  nga mea nui atu e taea ana e te matau-

ranga o te tangata—na   te reo Ingarihi i

taea ai e ratou enei mea katoa. Kua kitea

 e ratou nga painga o te matauranga ki te reo

 e whakakite ana ki a ratou etahi whakaaro

 hou mo ratou, te reo e whakatata ana te rawa

 ki o ratou taha kia taea ai te whatoro atu e

 ratou. Ko etahi Kura hei ako i nga maori

 kua oti te whakatu i etahi wahi o Niu Ti-

 rani, ko etahi e whaihangatia ana inaianei.

 Koia ano tena, ma te reo Ingarihi ka kake

 nga tamariki maori i roto i nga pakeha, ka

 tika hoki ratou hei tangata whakakite i nga

 whakaaro o nga iwi maori i roto i nga Pari-

 mata o te Koroni—katika hoki ratou hei

 tangata mahi i nga mahi a te Kawanatanga

 e mahia ana i naianei e te pakeha anake. "

 Ka mutu i konei nga tino kupu a te Maka-

 rini. Tera atu ano etahi o ana korero mo

 te urunga o nga tangata maori ki te Pari-

 mata  hei hoa mo te pakeha ki te whakata-

 koto tikanga mo te motu.

    Katahi ka haere nga pakeha ki te kai i

 roto i te whare o Karaitiana—ko nga wa-

 hine  pakeha i Imi ki tetahi whare kai ai.

 No  te mutunga o te kai ka hoki katoa mai

  ki Nepia nei.



      TE HUI KI WAIOHIKI.

  TETAHI kainga i haere ai te Makarini ko

  Waiohiki—te  kainga o Tareha. I hui nga

  tangata ki reira kia kite i a te Makarini i te

           

  Parairei, te 26 o Mei, kua taha nei. Ko

  Tareha, ko te Hapuku, ko wai atu tangata,

  i reira katoa. No te taenga atu o te Ma-

  karini ka korero a TE WAKA TAKAHARI.

  Ka tangi taua koro ki a te Makarini. Ka

  ki ko te Makarini hei maramatanga mo ra-

  tau, hei whakatika i nga he, hei whakaora i

  nga mate. Ka whakaputa ki nga kauma-

  tua kua mate, nga hoa o te Makarini; na

  ratou i hoatu te whenua ki a ia, na ratou i

  karanga te pakeha ki Heretaunga—ko Po-

  rokoru te whakamutunga. He oha a Tare-

  ha raua ko te Makarini no aua kaumatua,

  he tirohanga kanohi no ratou. Na te Ma-

  karini i homai te pakeha rae nga Ture, a

  paingia aua e ratou. Engari ko te Kooti

  Whakawa  Whenua  Maori e whakahengia

  ana  e ratou—na   reira i ngaro ai a ratou

  whenua, na reira i ahei ai etahi o ratou te

  hoko i te whenua ki te pakeha. Me mutu

  te Kooti Whakawa Whenua—me   whaka-

  tumau  ki a ratou nga toenga o a ratou

  whenua. Ko nga whenua mo ratou i Tu-

  ranga me homai. Penei tonu te korero a

  taua tangata. Mo ana whenua  tonu ana

  korero kua pau e ia ano te hoko.

    Kai runga ko WIRIHANA TE MAMAE.

  Ko ana korero he pera ano—mo nga whe-

  nua kua hokona e ratou. He whakakino ki

               TE  WAKA  MAORI O AHURIRI.

te Kooti Whakawa Whenua Maori, he tono

kia whakakorea, he pau no te whenua i nga

tangata tokorua tokotoru ranei te hoko.

  Katahi ka korero a TAMI TUKI. He

pena ano te ara o ana korero—mo te whe-

 nua raua ko te Kooti. Otira, ka mea id, e

 taea hoki te aha ?—na ratou ano, ehara i te

 tangata.

   Kai runga ko HEMI TAKA. Ka mea ia,

ka riro te whenua ka kai riri nga tangata i

muri iho. E ki ana etahi tangata nana i

hoko te whenua—na  ratou ko tona hapu.

E  tika ana, nana i whakaae te Kooti Wha-

 kawa Whenua, nana a Petani i hoko mo

 nga patara waipiro e rua. E tapa hoki te

 aha? Ekore e rongo nga tamariki. Penei

 tonu ana korero.

   Katahi ka korero a TAREHA, ki a te Ma-

 karini, ka mea: —

  " Ka mutu tonu te whakatauki a nga kau-

 matua ki a koe. Ka tika te whakaatu i a

 ratou mate ki a koe. Koia enei tonu nga

 korero ki a koe kua tae mai ua koe kia

 kite i a matou. Ko nga tino korero mo

 nga tikanga o te motu nei koia ena i tae

 atu na koe ki Pakohai. Ko tenei na mo

 konei, heoi nei ano nga korero. E  titiro

 ana au he tangi ta nga kaumatua mo a ra-

 tou whenua kua pau. Kati, maku e wai-

 ata te waiata mo to ratou tangi. " Hei

 konei ka waiata te katoa. Koia tenei te

 waiata: —

 Taku turanga ake i te ihi whare 1d Hautea

     nunui.

 Me  te kai aohia te roimata iara.

 Kai aku kamo e. rae aha atu au e,

 I te taina nana i pa mai—

 Me noho tonu au e.

   " Na—nga mate e ki nei o taua kauma-

 tua, me aha. Hei aha ena be, ena mate?

 Ka ratou nana i karanga he pakeha—a, e

 noho nei. Ka mate nga kaumatua o mua

 ka  karanga: —' Hei kona ra, kia atawhai

 ki o  tatou taonga—nga  pakeha. '  Ka

  mate tetahi, he pena tonu  te karanga.

  Kia ahatia, ka tango nga tangata i nga

 taonga a te pakeha hei mate mona—e pai

  ana, na ratou ano. Kati ano  kia haere

  mai ki konei kia kite i a matou—e pai aua

  tenei, ka nui te pai. Mo te kupu a te ta-

  ngata moku, mo toku ahua i te Parimata,

  kaore au i whakaaro hei tangata au mo te

  Parimata. Nau ano te ki i Kohimarama

  i mua kia noho te maori ki te Runanga—a

  ka whakarongo matou i muri kua oti i a

  koe. Otira kaore au i mohio ko au te tangata

  e kaiwhiria—ua te Hapuku  au i to ki te

  Poti, a ka tu au. E  mohio ana au Le

  mahi ano ta taua ki reira. I korero ano

  au mo Turanga mo hea atu hoki. 1 puta

  ano aku korero i runga i nga tikanga i

  reira. Engari i taku hokinga mai kaore

  au i korero ki konei. Ka ui nga tangata

  ki au ka ki atu au, ' kaore au e mohio

  ana, kai te pakeha  tonu e mohio  ana. '

  Kua  ki atu au ki a koe ki reira me mutu

  au, he mate hoki toku tinana ekore au e

  kaha. I tenei pootitanga i muri nei kaore

   au i haere atu. I mea au ma Karaitiana,

   ma tetahi atu ranei, te mahi. 1 ki atu

  ano au i te Parimata na te rama i riro ai

   te whenua. " Tera atu te roanga o a Ta-

  reha ana korero, mo ana whenua kua ho-

   kona e ia, mo ana mate, mo ana aba atu.

     Ka mutu te korero a Tareha ka ui te

   Makarini ki a TE HAPUKI me  kore ana

korero. Katahi ka  whakatika ake  taua

koro ka waiata penei na: —

Aue!  taukuri, ka kino ra nge au—-

Te kai haere nei, kai kinikini ana koe e hika

    i au

Te  tau o taku ate.



 Ko te ki ra hoki e ora te tangata

Ia Haere, i a Kahukura—Kahukura uri kore.

Te whai koha a o matua a te Makarini ki a-

    matou—

Ka  tuku ai koe kia haere i te ara i a Hine-

     titama

 No te taunga ki raro ra ka kai mai te tangata

     ko Hinenuitepo e.

   E ki. e ui mai ana koe ki te korero i au?

 Ae ra, he korero taku. He aha i kore ai ?

 Ho ki tau he tangata ware au, kia kore

 aku korero ? Ahakoa ki te tangata na Po-

 rokoru, na etahi atu kaumatua hoki, i ka-

 ranga te pakeka ki Heretaunga—ehara,

 naku, naku ra. Ae ra, ka ki au naku, na

 te Hapuku, te ika nui o te moana, nana i

 karanga te pakeha ki Heretaunga me ona

 mate. Ho  hoha noku ki te haro whitau

 hei hoko mea maku i nga kai hoko, na

 reira ka karanga atu au ki a Te Hirawa-

 nui kia tonoa mai he pakeha  ki konei.

 Naku ano hoki tera kainga a Wairarapa i

 riro ai. '' Katahi ka korero te Hapuku ki

 ona whenua kua hokona e ia; ka korero ki

 ona mate ki ona raruraru ki ona aha atu—

 ka roa noa atu e korero ana.

   Katahi ka  tu ko TE  MAKARINI ki te

 whakahoki i nga korero a nga tangata, ka

 mea: —

   I te ata whakarongo au ki a koutou ko-

 rero katoa mo nga whenua me nga mate.

 I te timatanga o taku korero i mua ki nga

 iwi maori o Ahuriri mo te hoko o a ratou

  whenua ka ata korerotia mariretia e au ki

  a Te Hapuku (te tangata i korero tuatahi

  au), me etahi atu rangatira, ka ata ki atu

  au i taua takiwa ekore te Kawanatanga e

  hoatu he utu nui mo te whenua i reira ai;

  engari ko nga wahi e waiho ana i a ratou

  ka taonganuitia i runga i nga mahi pake-

  ha; nga rori, nga arawhata, me etahi atu

  mahi, a te wa e oti ai aua mahi—tetahi i

  te nuinga haeretanga o te pakeha. Na,

  kua tika katoa ena korero aku—he mea

  iti nga moni i utua ai te whenua i te tua-

  tahi, he mea nui nga painga kua kitea i

  muri. Kua  oti hoki te ata ki atu ki a

  koutou ki reira ko te whenua e utua ana

  ki a koutou ki te herengi kotahi mo te eka

  ku nekehia ake te utu mo te eka me ka

  hokona  atu e  te Kawanatanga ki  te

  pakeha—i  whakaaturia hoki  ki a kou-

  tou  ko  te tikanga  e pera  ai  ko te

  whakanohanga ki te pakeha me te mahinga

  i ana maki whakawhairawa i runga i te

  whenua. Tena kai te mahara pea te Ha-

   puku, me etahi atu o koutou e noho nei,

   ki nga korerotanga i taua takiwa mo te

   utu o te whenua, me nga rori, me etahi

   atu tikanga mo te whenua. Ko tenei kua

   mohiotia e te whakaaro tera ano e puta

   etahi raruraru mea noaiho nei i roto i a

   koutou ko nga pakeha, i te mea hoki kai

   te kore tetahi e mohio ki te reo o tetahi—

   otira be ahakoa tena, i mau ano te rongo i

   roto i a koutou ko te pakeha, i whakahoa

   ano koutou tetahi ki tetahi. Kua mana

   ano i a koutou te taha ki a koutou, ara ko

   a koutou ki manaaki i te pakeha; a ko te

   nuinga hoki o te pakeha kai te whakami-

   haro ki a koutou, kai te whakaaro tonu ki to

  koutou manaaki i a ratou i roto i nga taima

               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

kua hori nei. Tera ano te Kawanatanga

e kimihia tetahi tikanga (i tana e taea ai)

e ora ai koutou i etahi o nga raruraru o te

whenua e ki nei koutou—a ki te homai he

kupu  whakamahara tikanga e o koutou

rangatira, tera e hurihurihia e whakaaro-

ngia e te Kawanatanga. Ki  taku wha-

kaaro ake ano, te tino take o ena mate me

ena raruraru kua pa nei ki a koutou, he

rama—ehara i te Kooti Whenua me etahi

mea e ki nei koutou. Kua ako noa atu au

ki nga rangatira maori ki runga ki tenei

ritenga, ara te kai rama—ko tenei katahi

pea koutou ka tupato, kua kite hoki i te

raru i runga i taua mahi. Tenei te tikanga.

Mehemea  i tino whai koutou nga maori ki

nga mahi  whakawhairawa, mehemea i

pehi koutou i nga hiahia kino o te ngakau,

mehemea  i kore koutou e tango i te wai-

piro hei whakawairangi i a koutou, me te

whakapau noa atu hoki koutou i a koutou

rawa i runga i nga mea utu nui hanga

noaiho nei; penei kua noho pai koutou i

te taha o te pakeha, kua kore rawa e riro

o koutou whenua—ko tenei na koutou ano

tetahi wahi. Te mahi tika ma nga ranga-

tira o koutou, he pehi i enei whakaaro i

roto i tona iwi, i tona iwi; he pupuri i nga

tangata kua rere ki runga ki nga mahi he

e aratakina aua te tangata ki te rawakore-

tanga  raua ko te mate—ka   peneitia he

tikanga ka ora, ka kore ka mate ano. Na,

kei a koutou tonu ano te whakaaro e ta-

koto ai he tikanga mo koutou; kei a kou-

tou te whakaaro kia roherohea nga wahi

whenua hei mau ki a koutou—a ka ki atu

au ki a koutou inaianei ki te hiahia kou-

tou ki te hoko whenua a muri ake nei, me

ata hurihuri te whakaaro i te tuatahi; me

mohio koutou kei a koutou anake ano te

tikanga e mau tonu ai nga whenua e mau

ana i a koutou inaianei. Ko nga whenna

mo  koutou  i Turanga kai te maharatia

ano. I Po Neke ano Te Moananui, me

 Karaitiana me Ropata, i te wa i whaka-

 ritea ai he  tikanga—otira   ki  te kitea

 he he  inaianei i runga i  taua  mea

 me  ata titiro marire be  tikanga e oti

 pai ai. Ko nga kupu a  te tangata mo

 Tareha, mo tona haerenga ki te Parimata,

 ki hai i tika ki taku titiro. I kaha ano ia

 ki te whakaputa ki te Kawanatanga nga

 tikanga mo tona kainga, mo nga iwi katoa

 hoki o te Rawhiti Kua rongo koutou i

 tenei rangi e rite ana tona whakaaro ki

 toku mo te tino take i riro ai o koutou

 whenua. Ko  te ahua o te nuinga o nga

 iwi inaianei i tenei motu e ahua pai ana, e

 nui haere ana te Rongo me te Kotahitanga

 ki te pakeha. I te tau kua hori nei kua

 rere mai etahi iwi ki roto ki te Kawana-

 tanga, a e whakapai ana ratou ki nga tika-

 nga o te Kawanatanga e mahia nei. He

 pai kia iti haere nga raruraru me nga he

 kua kitea e tatou i roto i nga tau kua hori

 atu nei, a kia we hoki te kite nga iwi i nga

 painga e puta mai ana i runga i te whaka-

 kotahitanga ki te pakeha ki te whakatu-

 whera i te whenua  kia nohoia e te ta-

 ngata. "

   Katahi ka korero a Te Makarini i ana

 haerenga ki era wahi o te motu nei. No

 te mutunga o te korero ka kai nga pakeha

 i te kai a Tareha, muri iho ka hoki mai ki

 Nepia. \_\_\_\_



                   Pakohai, Mei, 1871.

 KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAOBI.

   E  hoa, tena ka hoatu e au nga paku

 kitakita nei hei utanga mo ta taua waka mo

Takitimu—me   waiho te ingoa o te nupepa

ko Takitimu.

  Ehara i te hanga te nui o te kai o tenei

tau. Ki hai hoki i taea te tango te taewa

ki tahaki i te nui, i te ngenge hoki o nga

tangata mahi. He uaua kau ianei kia mahi

tonu, a taea ana te tau e mahi ana ? Tena

ko te tangata, e mahi ana e whakaaro ana

ki tona ngenge. Ko nga mea i riro mai ki

tahaki he tangata ano e rua mano  kete

taewa i riro mai ki te rua; he tangata ano

e wha mano, he kotahi mano, be waru rau.

Ko  te kaute tenei o nga  witi, o nga oti,

paare hoki, o tenei whenua o Heretaunga.

No Pakohai 768; Te Kohupatiki 542; Te

Karamu   1267; Matahiwi  649; Owhiti

564; Omahu  741; Ngahape 450; Moteo

692; Te  Waiohiki 354—kui katoa 6027.

                Na MANAENA TINI.

   [Ko etahi o nga kupu  o tenei reta i

mahue—he   kapi no te nupepa. ]





           Hotereni Taone, Hauraki,

                Mei 18, 1871.

KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.



   E hoa, tena koe. He  kupu atu tenei

naku ki a koe mo to waka e hoe nei ki nga

tauranga o Hauraki ki te kawe mai i nga

utanga o runga, o raro, o tera tai o te tua-

whenua, a whawhe noa te motu nei. Ka

nui tuku whakamoemiti atu ki nga tikanga

o to nupepa nei—ki te whakamara ma i nga

whakaaro o nga maori katoa o te motu, kia

kaua ratou e waiho kia noho pouri ana ki

nga  tikanga e mahia ana i tahaki atu i a

ratou. Heoi ano hoki ta te maori e mohio

ai ko nga ritenga o tana kainga ake anake

ano—engari  ma te hoe tonu mai  o tenei

waka  ka marama ai ratou ki nga ritenga o

 te kainga o ia tangata, o nga whenua tutata,

o nga whenua tawhiti. Hoea  mai ra to

waka  hei tirohanga ma nga kanohi o nga

 maori kia whai whakaaro ai ratou ki nga

mea  pai mo ratou ki te ao nei; penei hoki

me  te waka e tau iho i te rangi nei, e kiia

ana, " Ko te Waka   o Tamarereti"—kua

homai nei hoki e te Atua hei tirohanga ma

nga kanohi o nga tangata katoa, kiu anga

 atu o ratou kanohi ki a ia.

   E hoa, whakaungia mai ki au to waka,

kia  tango ahau  i tetahi utanga maku o

runga. Me whakakapi e au te turanga o

 taku pehanga  ki tetahi wahi  utanga  o

 konei. Heoi ano.



     Na to hoa, na

               TE WIRIKIHANA,

           Kia Whakamaori o Hauraki.

   [Tena kua riro atu ta matou waka ki a

 koe. Ko to wahi utanga i homai ai koe no

 Hauraki kua  oti te whakatakoto i tetahi

 wahi o te waka nei—ara, kua  oti te ta i

 tetahi rarangi o te nupepa nei. Ki te pai

 koe me homai tonu e koe he utanga no tena

 wahi mo to tatou nei waka. ]





   Kua tauria nga pakeha katoa o te motu

 nei i tenei tau. Nga tangata o Po Neke,

 hui ki nga wahine me  nga tamariki, ka

 7, 890; no nga takiwa ki uta atu o te taone

                TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

ka 2, 629; no Heretaunga i Petoni nei ha-

ere ki te Taita ka 2, 175; no Wairarapa ka

3, 570; no Manawatu ka 1, 005; no Rangi-

tikei ka 2, 269; no Whanganui ka 4, 444—

hui katoa o te Porowini o Weretana ka rua

te kau ma toru mano, e iwa rau e waru te

kau ma rua. Nga pakeha o te Porowini o

Akarana ka toru te kau ma rima mano, e

rima rau ma rua nga taane; e rua te kau

ma ono mano, e waru rau e toru te kau ma

toru nga wahine—hui  katoa ka 62, 335 o te

Porowini o Akarana. Nga pakeha o Ka-

taperi (Canterbury) Te Whangaraupo  i o

Ngaitahu ka wha te kau ma ona mano, e

waru rau ma tahi—hui katoa no enei Poro-

wini e toru ka taea te Kotahi rau e toru te

kau ma toru mano, kotahi rau kotahi te kau

ma waru tangata. Ahakoa nui enei tangata

kaore e pahika atu i nga hoia o te tohu ko-

tahi tonu i roto i nga parekura o te riri o

Wi  Wi  raua ko te Puruhiana. Ko era

Porowini etoru ko Taranaki, ko Haake Pei,

ko  Otakou, kaore ano kia kitea e matou te

 kaute o nga tangata—he nui rawa pea kei

 Otakou.



   Ka tata te Kai hau kai a Ngatihori (Te

 Waka Kawatini me Karaitiana Takamoana)

 ki nga tangata o Tangoio o Arapawanui.

 Ko nga kai whakahoki mai a era iwi kai te

 mahia mai ano—e ki ana ka nui rawa te

 kai o aua iwi kua takoto, te kahu, te aha

 noa atu. Ki  a matou, ki te pakeha nei,

 he momou rawa tenei mahi—akuanei aua

 iwi te noho rawakore ai i muri iho.



   Ko nga iwi o Whakatane ko Ngatiawa,

 ko Apanui ratou ko tona iwi kai te mate i

 te kai i tenei takiwa—he riro no nga. kai i

 te waipuke i te tau kua taha nei. Kotahi

 rau nga kete taewa a Renata Kawepo kua

tukuna atu i runga i te Runa (te tima o te

 Kawanatanga) ma  taua iwi. Ki te kitea he

 kaipuke, e mea ana nga rangatira maori o

 Heretaunga, a Tareha a te Hapuku me

 etahi atu, kia mahia nuitia be kai ma nga

 iwi o taua kainga.



   E  mea ana te pakeha i te mira paraoa i

 Nepia nei ki nga maori o Heretaunga kia

 kaua e waiho a ratou witi kia roa e tu ana

 i ro peeke. E ki ana kia rua atu marama

 i tenei takiwa e tu ana i ro peeke kua

 kino, kua kawa—ka hurihia, kawa tonu iho

 ki te paraoa, kaore e hokona e te pakeha.

 Ko  etahi peeke i tae mai ki tona mira i era

 wiki he pena hoki, kua tawhitotia. E hia-

 hia ana ia ki te hoko witi inaianei; e mea

 ana kia kawea atu be witi mo tona mira.



   Ko  Meiha Rapata Wahawaha me ona

 hoia e 200 kai te kimi ano i a te Kooti—

 kei te takiwa ki te Reinga, ki Maungapo-

 hatu hoki, e haere ana. Ko Kapene Pirihi

 hoki me te Arawa kua tae ki Waikaremoana

  e kimi ana ano i a te Kooti.



    E mea ana te Kawanatanga kia hangaia

 he tima mo te moana i Taupo. Te roa o

  taua tima me ka oti, 75 putu; te whanui

 12 putu; te hohonu o roto e 5 putu; te

 hohonutanga ki roto ki te wai e 3 putu e 8

 inihi.

                              

         HAURAKI.





 He  mea  tuhi mai  na  te  Wirikihana o

                Hauraki.

   E  rua tahi nga take e mahia ana i Hau-

 raki i naianei. Ko nga iwi katoa o Hau-

 raki, ara a Ngatimaru, a Ngaitamatera,

 kua riro ki roto ki Ohinemuri—ki te Aroha

 hoki. Ko  te take i haere ai nga iwi nei,

 he tango i Te Aroha  tetahi (he whenua

 tena kua oti i te Kooti Whakawa Whenua

 Maori  te whakatuturu ki a  ratou); ko

 tetahi take i haere ai ratou he whakahaere

 i nga tikanga mo te  Meera i katia e te

  Hira—ko  te Paki Komihana tetahi i haere i

  a ratou.

    Te taenga atu o nga iwi ki te Aroha

  kahore he tangata hei whakatete ki a ratou

  mo taua whenua. Kua  kiia a Ngatihaua

  (ko te iwi tena i tautohe ki a Ngatimaru

  ma mo te Aroha i te Kooti Whakawa i

  Akarana), kua kiia e Tawhiao kia mutu,

  kia kaua e whakatete—i  penei hoki tana

  ki, "kaore ia e  pai kia mate te tangata i

  runga i te whenua  o te tangata. " Heoi

  ano—tango  ana a Ngatimaru ma  i tona

  whenua ki a ia ano, hoki mai ana ki Ohine-

  muri. Te taenga mai o ratou ki Ohinemuri

  katahi ka tu te korero mo te Meera—po

  noa ao noa, po noa ao noa, wiki noa, wiki

  noa e  korero ana, kaore i rite. Taea ana

  te huhi, taea ana te ngenge, i tena tangata i

  a te Hira raua ko tona tuahine ko Mere

  Kuru. Engari he  maha nga rangatira o

  Ohinemuri e pai ana ki tena mea ki te

  Meera. E  kite ana hoki ratou  i tetahi

  painga mo ratou ki roto ki tena mahi; he

  kawe pukapuka ma ratou, ma nga pakeha

  hoki—ko  te taha Hau Hau anake e kino

  ana. Kua turi pea inaianei te taringa o te

  Kawanatanga i te korerotanga. Tena pea

  e kawea tonutia e ia tona Meera—hei aha

  mana  a Te Hira ?  Oti, kia araia koia e te

  tangata kotahi nga mea pai mo te toko-

  maha?  Ka mutu tena.

    I roto i nga marama kua pahure ake nei

  i heke iho te rongo mo te koura o tenei

  whenua, katata  ka kitea nuitia  inaianei.

  Kotahi te Kereme  (Claim) i tino nui ai te

  koura—ko    " Karitonia"  te ingoa. E

  whakaaria tonutia mai ana i roto i te Peke

  o  Niu Tirani nga kowhatu  o roto o taua

  Kereme—he  koura kau, kahore he kowhatu

  o roto, he oneone, he aha. Ko te tangata

  e whai hea ana i roto i taua Kereme, kia

   kotahi Kiripi (Scrip) hea, e  puta ana te

  moni  mana e whitu pauna (£7) i te wiki

  kotahi, ia wiki ia wiki. Ka maha nga hea

   o te tangata ka hira noa atu te moni mana.





   He mea ta na TINIWIRI me MORETINI me etahi i te

            whare ta nupepa i Nepia nei.