|
loading...|
|
Te Waka Maori o Niu Tirani 1871-1877: Volume 8, Number 12. 19 June 1872 |
|
|
1 81 |
▲back to top |
TE WAKA MAOEI
O NIU TIRANI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.] PO NEKE, WENEREI, HUNE 19, 1872. [No. 12.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Ko nga tangata enei kua homai moni i muri nei mo o ratou
nupepa :—
£ s. d.
Reihana Tarahaea o Waimate ... ... O 10 O
Peneti Pana o Hokianga ... ... ... 010 O
Arekatera Te Wera o Ohinemutu (mo nga
tau e rua) ... ... ... ... 1 O O
Ka tika rawa te whakaaro o enei tangata. Kahore ano hoki
he nupepa i tae ki a ratou, katahi ano ka tukua atu. Hei tauira
tenei mo era tangata e whiwhi ana i te nupepa.
E mea ana a Ihaia Porutu kia taia e matou te reta i tukua
mai e Te Petatone ki a ia ; otira ki ta matou whakaaro e rite
aua nga kupu o roto ki nga kupu o era ki a Wi Tako raua ko te
Rauparaha. I tuhia ai enei kupu ki konei he mea kia mohiotia
ai te taenga mai o taua reta aroha ki to matou hoa tawhito ki a
Ihaia Porutu.
HE KORERO MO NGA WHENUA KUA
TUKUA KI TE PAKEHA.
KUA rongo matou e hapahapainga ana e te ngutu
tangata, te tikanga o nga whenua i hokona i mua,
E hara i te mea e korero nuitia ana. Kao, e
rangi e ahua komuhumuhu ana te putanga o te
kupu. Koia matou i -whakaaro ai me ta ki Te
Waka Maori nga putake i nohoia ai tenei whenua
a Niu Tirani e te pakeha; me te hokonga, me te
whakatuturutanga o etahi o nga whenua ki te
pakeha. I mua, i te mea kahore ano tenei
whakatupuranga i whanau noa, ka rere mai nga
kaipuke wero tohora ki enei motu. Te take o ta
ratou Haere mai he hua no te tohora o te tahataha.
Ara i kino te tangata Maori—i kino—i kino—a,
kua pai. Ka kumea te pakeha ki uta. Noho
tahi ana te kiri pango, me te kiri ma. Na wai
ra, ka parekareka te korero a nga pakeha, mo te
whai rawa o tenei iwi o te pakeha, eke noa atu
etahi o nga rangatira o Niu Tirani nga kaipuke,
noho rawa atu i Poihakena—ko etahi i whiti rawa
ki tawahi, ki Ingarani. Whakamanuwhiritia ana
aua rangatira e nga tangata nunui o tawahi.
Manaakitia ana whakawhiwhia ana ki te taonga,
whakahokia paitia mai ana ki to ratou motu. Ka
titiro nga tangata Maori, koia, he iwi whai rawa
te pakeha. Katahi ka puta he whakaaro ma nga
tangata Maori, kia whakatuturutia te noho o te
pakeha. Ka tukua te whenua. Ka moe nga
wahine Maori i te pakeha, ka puta nga uri. Ko
etahi pakeha haere mai me o ratou wahine i
tawahi, ka whanau nga tamariki, ka tuturu
te noho. Ka whakaaro nga pakeha, heoi ano
te mea e tuturu ai nga whenua ki a ratou
me hoko; kia tika ai ta ratou noho, kia
tuturu ai hold nga whenua ki o ratou tamariki.
Whakaae tonu nga tangata nana nga whenua. I
mahara hoki nga tangata maori i aua ra e hara te
whenua i te tino taonga, e rangi ko te pakeha te
taonga—ko te pakeha hoki te kai kukume mai,
i nga mea e manakohia ana e te tangata maori.
Ko te utu mo te whenua i aua ra, he pu, he paura
he kohua, he kutikuti me era atu mea. Kihai i
roa kua whiwhi katoa nga iwi o nga motu nei i te
pakeha, mai ano i raro a—puta noa ki runga.
Whiwhi ana hoki te pakeha o the whenua. Kahore
i mahara te tangata maori ki te iti o te utu i aua
ra—he taonga nunui era ki a ratou " he taonga no
te kete iti a Mariao." Kua koa tana ngakau, no
te mea kua noho tonu ki tona taha, te kai whatu-
kakahu mona, kua whiwhi ia ki tona taonga nui
ki te pakeha. Hoko ana te pakeha i te whenua
a—tae noa mai te Kawanatanga ki enei motu. Ka
|
|
2 82 |
▲back to top |
/
82 TE WAKA MAOEI O NIU TIRANI.
puta te whakaro o te Kawanatanga, kia whaka-
wakia katoatia nga whenua i kiia e te pakeha kua
riro i a ratou. Whakawakia ana. Haere ana
nga kaumatua nana i tuku nga whenua ki te '.
pakeha, ki te aroaro o nga kai whakawa. Ka
pataia te tukunga o te whenua—nga rohe—me
nga utu i puta—ahakoa ririki te taonga, whakaaetia
katoatia ana. Ka tohea ano e te Kaiwhakaora
ka ki : " Koia—he pono to tukunga i te whenua,
le tuturu rawa? " Ae kua taka rawa ahau i
runga i te whenua nei." Penei tonu te tikanga
—ko te nuinga o nga whenua i whakaaetia,
ae iti rawa nga mea i whakahekia—a he he ano.
Na, e hoa ma titiro koutou ki te tika, me te
marama o ta nga kaumatua. Mana tonu, a, e
mana nei taea noatia tenei ra. Kahore i kome-
metia te iti o te utu. Kahore i takahia e ratou
be mea i mahia i raro i te ra e whiti ana. Kati
tena.
I muri i era hokonga, ka timata te hoko whenua
a te Kawanatanga, hei whenua mo nga pakeha i
haere mai ki te noho i nga motu nei. Ko o
ratou whenua tupuna i waiho atu noho ana i roto
i te tangata maori, ano he iwi kotahi. E hara i
te mea i hokona katoatia nga whenua. Kahore, i
ata wehewehea ano etahi pihi pai hei whenua
tuturu mo nga tangata maori. Ko aua whenua i
naianei kua nui rawa nga tikanga pai e puta mai
ana i roto. Te take, kua nohoia e te pakeha
tetahi taha, me tetahi taha—kua mahia ki te pamu,
rere mai ana te tika ki nga whenua i potakatia.
I tera ra, kahore he kupu penei. " E ! he kore
rawa te utu" Horahia ana nga taonga o te
pakeha ki te aroaro o te tangata maori—titiro
ana e pai ana, riro ana i te tangata maori nga
taonga a te pakeha—riro ana te whenua a te
tangata maori i te pakeha—tuhituhia iho ki te
pukapuka nga rohe o nga whenua me te whaka-
aetanga. Mutu ana i reira.
Mana tonu nga tukunga whenua a nga kauma-
tua taea noatia tenei ra. Ta matou patai tenei ki
a koutou e tenei whakatupuranga tangata : E tika
ana ranei te whakahe a nga tamariki i te mahi
a nga kaumatua ? E tika ana ranei ta koutou
whakakorekore i tenei ra i a koutou tukunga o
mua ? Ka tika ranei tenei kupu hei whakatika-
tika i a koutou, " E he kuare matou i era ra, inai-
anei kua mohio." Ki ta matou titiro, e kore rawa
koutou e whakatikaia ki tena kupu, no te me i te
ra o te hokonga, whakaae ana te tangata maori,
whakaae ana hoki te pakeha. E hara tenei i te
tahae. E mohio ana tatou katoa, na te pakeha i
nui ai te utu mo nga whenua. Mehemea kahore
he pakeha, hei aha ena whenua ? No hea e hoki
mai ki a koe tetahi painga.
Ko te ture tuku whenua, e hara i te mea no
naianei—no mua noa atu—na koutou ano na te
tangata maori. He maha nga whenna i tukua e te
maori ki a ratou whaka-maori—haunga hoki nga
whenua i haere i runga i te pakuha. I utua ano e
koutou te whenua ki te pounamu, ki te kahuwaero
ki te waka, ki nga taonga nunui a te tangata
Maori. He maha nga whenua i haere i runga i te
aroha. E hara i te mea he iwi kotahi nana tenei
ture—na katoa, timata mai i a Ngapuhi, paku noa
atu ki runga. E mana tonu ana aua tukunga, a,
taea noatia tenei ra. Mehemea ka whakatika mai
nga tangata riana te putake o te whenua ki te
whakahe, ka kiia e koutou he tangata tutua, he
tangata rora. Ae ra, e tika ana taua kupu. Ko
te mea i puwhania i te waha, tena ano ranei e
whakahokia mai ? Ko nga mea i oatitia tikatia e
nga kaumatua e kore e taea te wewete.
KAI te mahi tonu nga Kai Huri o te Kawanatanga
ki te ruri i te whenua i Otaki haere atu ki Mana-
watu. Ko te whenua i Wainui haere atu ki Wai-
kanae ki Otaki kua oti te mahi. E nui ana ta
matou whakapai ki te whakaaro o Ngatiawa e noho
mai nei i Waikanae, ratou ko Tamihana Te Rau-
paraha, mo a ratou rohe. He rohe tautohe hoki
na ratou. I te timatanga o te mahi a te Kai Ruri
i riri ano ratou tetahi ki tetahi—kia kaua tetahi e
takahi i te rohe a tetahi. Muri iho ka kite ratou
i te whakaaro tika kia waiho ma te Kooti Wha-
kawa e whakatuturu i a ratou rohe. Katahi ka
waiho te Kai Ruri kia mahi marire ana, a whaka-
takototia ana e ia ta Ngatiawa rohe i te tuatahi,
muri iho ta Ngatitoa i a Tamihana te Rauparaha
—kei te Kooti te whakatuturutanga. Ko etahi o
Ngatiraukawa e mea ana kia kaua e porotakatia
to ratou whenua, ta tena hapu ta tena hapu
engari me haere nga rohe i waho, i Kukutauaki
tae noa ki Manawatu, haere tonu hoki i runga i
te maunga i Tararua, kia huihui o ratou whakaaro
kia kotahi ki te whawhai i roto i te Kooti ki nga
iwi o waho—ara ki a Rangitane, ki a Ngatiapa,
me etahi atu. A, o mea ana kia oti te whakawa
pera katahi ka ruritia nga tawaha ki ia hapu ki ia
hapu o ratou. No te meatanga a te Kai Huri kia
tinitia te awa.ki Otaki haere atu ki uta ka riri
ratou ka whakamutua te mahi—no muri mai, no
te korerotanga o te Karini ki a ratou, ka tukua
ano te mahi kia mahia ana. Na, e he ana tenei
mahi whakararuraru, he rawa. Na ratou te kupu
ki a Te Hupiritene kia tukua atu he Kai Ruri, no
te tukunga atu ka tahuri ratou ka whakararuraru
i te mahi. Kua whakaae au te pakeha kia ruritia
e au to ratou whenua, kei au ano te tikanga o te
ahua o te mahi, kei au hoki te tohungatanga, kaua
ratou e whakararuraru mai. Engari kei te Kooti
katahi ratou ka korero, kei reira rawa he mahinga
ma ratou. Ka mea ratou i reira ai kia whaka-
wakia ko nga rohe anake o waho, e pai ana : kei
a ratou e mohio ana; ki te mea ranei ratou kia
whakawakia ta ia hapu tana wahi, e pai ana ano—
i te mea hoki kua oti te mapi. I whakaae ai te
Hupiritene kia tukua atu he Kai Ruri, mo runga
i to ratou kupu hoko i tetahi wahi o te whenua ki
a ia; na e tika ana kia porotakatia te ruritanga
kia tika ai te hoko a te tangata hoko, me te pupuri
a te tangata pupuri. Ko tenei me kati te whaka-
raruraru ; me waiho kia mahia te mapi kia tika ai
te mahi a te Kooti apopo ake nei.
|
|
3 83 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 83
Ko Muaupoko hoki me pena ano ratou. Kua
tae mai tana panui mo Horowhenua ki te Kai
Whakawa; na me waiho e ratou te Kai Ruri kia
mahi ana, kia oti pai ai te raruraru o tena kainga.
Kei takoto he tonu tena whenua, ka penei menga
tau kua hori nei—he maha noa nga hui maori
kaore i oti te mahi, ko te kai anake i pau.
TE MATE KOROPUTAPUTA.—Kua kite pea nga
tangata maori i roto i nga nupepa o mua ara i to
" Karere Maori" i etahi korero whakatupato mo
tenei mate whakawehiwehi mo te koroputaputa, he
whakaaro no matou kua, warewaretia pea aua kupu
whakatupato i tuhi ai matou i etahi whakaaro mo
taua mate. Kua rongo katoa nga maori me okaoka
te tangata e te takuta, ekore e pangia e tenei mate,
na, ka tohe rawa atu matou ki a koutou ki nga
hoa maori kia kaua e ngoikore ki te haere ki nga
takuta koutou ko a koutou wahine ko a koutou
tamariki kia werowerohia mo tenei mate. Ko te
tino take i whakamahara ai matou i nga tangata
maori kia tere tonu ki te hopu i tenei oranga nui,
ko taua mate kua kitea ki konei ki Po Neke nei.
Kotahi te pakeha i pangia e taua mate otira kihai i
tino ngau kino ki roto ki a ia, hei aha koa tena me
tahuri nga mea e ora ana me tango i to mea hei arai
atu i taua mate i a ratou. A, haunga tena, me horoi
tonu te tangata i tona kiri i ia ra i ia ra, mo horoi
hoki i ona kakahu—he mea kino rawa hoki te paru,
ko te paru hoki te tino putake o nga tini mate. He
maha no nga kupu whakatupato o mua koia ai i koro
e whakaroaina he korero ma matou inaianei; engari
kahore matou i pai kia noho puku i te mea kua kitea
taua mato nanakia rawa i waenganui i a tatou, koi ki
hoki o matou hoa maori " kahore koutou i whaka-
marama mai ki a matou." Mehemea ka rokohina kei
te noho tupato te iwi maori ekore rawa e nui te
kino ; engari mehemea ka mangere ekoro rawa e
mohiotia te mutunga. Kia mahara rapea koutou o
o matou hoa maori ki a matou kupu whakatupato i
runga ake nei, kei ki koutou i ngoikore matou ki te
whakapuaki i o matou whakaaro ki a koutou mo
tenei mate mo te koroputaputa.
TE HUI KI NEPIA I TE 24 O MEI.
I TERA putanga o te Nupepa i ki matou ka taia nga
korero o te hui ki Nepia i te 24 o Mei; kahore hoki i
tae mai aua korero i reira, katahi ano ka tae mai to
nupepa o Heretaunga, heoi ka tangohia mai nga rongo
o te hui hei titiro iho ma nga hoa Maori i nga wahi
katoa o Niu Tirani.
I te tekau ma tahi o nga haora o te ata ka huihui
katoa nga Waranatia o Nepia, me te maha hoki o nga
tangata ke atu, maori, pakeha, hoki. Ka mutu te
whakatutu i nga Waranatia katahi ka tu ake ta ratou
rangatira 1d te hoatu i nga tohu toa ki nga mea i
kitea to ratou maia i roto i nga whawhai kua pahure
ake nei. Ko te ingoa o Henare Tomoana te mea
i karangatia i te tuatahi, katahi ka tu mai a Henare
ki te aroaro o te rangatira o nga Waranatia ka
panuitia e taua rangatira nga mahi maia a Henare
me tana piri pono ki a Kuini Wikitoria me te
Kawanatanga. Ka mutu tena katahi ka hoatu e taua
rangatira te hoari ki a Henare. Ko taua hoari he
mea tuku mai e Te Kuini ma Henare he hoari pai
whakaharahara. Katahi taua rangatira ka ki ki a
Henare : " Na te Kuini tonu i tuku mai tenei hoari
mau he tohu whakahonore rawa tenei i te hoia. "Kia
ora tonu koe hei kai-mau i tenei hoari; tukua iho i
muri i a koe ki au uri kia mahara tonu ai ratou ki te
whakahonoretanga a te Kuini i to ratou tupuna." Ka
mutu tana korero katahi ka rangona te reo o te
whakaminenga ki te hipihipi hure. Katahi a Henare
ka whakahoki kupu ka whakawhetai ki te kai homai
i te hoari ka whakaarahia ka karanga ia: " E ma ana
e kanapa ana te mata o te hoari nei inaianei, whai-
hoki ko taku piri pono ki a Te Kuini ka mau tonu."
Ko Raka kai-whakawa (S. Locke, Esq., R.M.) te
Kai-whakamaori o nga korero. Tera ano etahi
pakeha i riro i a ratou nga tohu toa mo ta ratou
inaia ki Ngatapa ki era atu parekura. Ka mutu
tenei wahi o te mahi mo taua ra ka haere nga
Waranatia he wahi ke ki te pupuhi i nga purepo me
nga pu Maori hoki.
I tenei taima kua huihui nga tangata Maori e 300
i waho o te whare nui i whakaritea mo ratou. He
mea whakapaipai a roto a waho hoki ki to kara ki te
rau rakau. Ko taua whare i whakaritea hei whare
kai ma nga Maori i karangatia ki reira e nga pakeha
ki te whakahonore i to ra i whanau ai te Kuini;
tetahi tikanga hoki o taua hui, ho hakari na nga
pakeha o Ahuriri ki o ratou hoa Maori hei whakahoki
i nga tini atawhai a nga Maori ki nga pakeha o
Heretaunga. E rima nga teepu, 1S6 nga Maori i noho
ki te kai.; ko Te Roori (J. Rhodes, Esq.) tia tiamana.
Ka mutu te kai ka whakakiia nga karaihe ki te waiua
ka tu ako ko
TE ROORI (J. Rhodes, Esq.) kai ki: E aku hoa, e
aku hoa piri pono ki a Te Kuini. Ka nui taku koa
mo taku kitenga i a koutou i runga i tenei tikanga
pai. Na nui taku whakapai ki a koutou mo to pai o
ta koutou whakahoki mai i to karanga a nga pakeha.
Kahore e taea te hui penei me i karangatia i roto i
nga tau kua pahure ake nei. He maha o koutou kei
to mohio he mano tini o nga tamariki a To Kuini kei
te whakapai ki a ia i tenei rangi penei me tatou e
whakapai nei; tena rapea me inu tatou i tetahi karaihe
whakahonore ki a To Kuini mo ana tamariki.
Ka mutu to korero a, Te Roori katahi ka hapainga
te reo o te hui ki te hipihipi hure. Ka, mutu tena ka
tu ko
TE HIIRI Kai-whakawa (II. B. Sealy, Esq., R.M.),
Ka ki ia : Maku te karunga tuarua mo tenei rangi.
Kua waiho maku o whakapuaki i etahi kupu whaka-
pai mo tetahi rangatira e whakahonoretia una e koutou
katoa, kua nui tana koa mehemea i kite ia i tenei
huihuinga. Ahakoa kua kito te Kawana i a, koutou
mo etahi ata o nga iwi o Niu Tirani, kahoro ano iu i
kite i to hui penei. Ko te tikanga hoki a nga hui a
nga maori ki te aroaro o te Kawana. he korero i nga
tikanga o nga tautohetohe me nga mea pera. Tena
ko tenei, e huihui ana tatou i tenei rangi ho teina he
tuakana ; ko nga tangata maori o Heretaunga nga
mea tuatahi ki te whakaako ki a matou i te tikanga o
nga hui o te maori ratou ko te pakeha, He kara-
nga tenei ki a koutou katoa kia whakahonoretia te
Kawana.
Kei runga ko RENATA : Ka nui taku whakapai mo
nga korero o tenei rangi. Ko taku whakaaro e rite
aua ki to te Kawana, me o nga pakeha katoa kua hui
mai i tenei rangi, kia whakahoa tetahi ki tetahi. Te
take i haere mai ai matou ki tenei hui he whakaatu i
ta matou piri pono ki a to Kuini, i ta matou whaka-
hoa ki nga pakeha. Ko te tikanga hoki a te Maori
mehemea he tikanga nui o korerotia ana ka karanga-
tia he hui hei korero ; heoi ko ta matou haerenga mai
ki konei i tenei rangi he tohu no ta matou piri pono
ki a Te Kuini. Ka nui ta matou whakapai me ta
matou whakawhetai mo tenei hakari. Kei ia iwi tona
tikanga ake, waiho ma matou tenei hei tohu mo to
tatou whakahoatanga. Ko te take i koro ai he wha-
whai ki Heretaunga ko te piri pono a te Maori ki Te
Kuini o Ingarani. E whakapai ana ahau ki nga
korero katoa kua puakina i tenei rangi, heoi ka
karanga ahau kia whakahonoretia te Hupiritene me
nga pakeha o Nepia.
Kei runga ko TE WIRIHANA (J. N. Wilson, Esq.) :
He tu ake taku he kupu mihi ki nga Rangatira
Maori o tenei Porowini, engari me matua whakama-
|
|
4 84 |
▲back to top |
84 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
rama ahau i te take i huihui penei ai tatou. I nga
wahi katoa e iri ai te kara o Ingarani kei reira ka
huihui katoa nga tangata a te Kuini ki te mihi atu
ki to ratou rangatira. No tenei rangi kua whiwhi a
Henare Tomoana i tetahi koha nui whakaharahara
ara i te hoari na tona Kuini i tuku mai mana Ko
nga rangatira katoa o Ahuriri, a Renata, a Karaitiana,
a Te Hapuku me te maha noa atu he hoa pono na te
pakeha. Engari haunga te whakahoatanga kua kitea
ano tetahi whakaaro a Karaitiana raua ko Renata e
mohiotia ai te nui o to raua hiahia kia tupu ai te pai
i roto i nga iwi e rua. Kua nui te kaha o ta raua
mahi ki te whakaako i nga tamariki. Ko tenei hui-
huinga hei tohu mo te whakakotahitanga o nga iwi e
rua. Ka nui toku hiahia kia tu he hui pena ma
tatou, i ia tau i ia tau.
Kei runga ko HENARE TOMOANA : Ka tu ake ahau
ki te whakawhetai atu ki nga pakeha mo a ratou
kupu mihi ki a matou. He hoa aroha tonu nga maori
o Ahuriri ki te pakeha taea noatia tenei ra. I te
takiwa o te whawhai ki Waitara i piri pono matou ki
a Te Kuini, a i roto i te takiwa o te whawhai ki
Wakito i u tonu ta matou whakahoatanga ki nga
pakeha. Pena tonu inaianei, ko taua tu ano. I te
taima o te whawhai kua mutu ake nei ko Pawhakairo
te kainga i hui ai matou ki te whakapuaki a
matou kupu whakahoa ki a koutou katoa, heoi
ko taku kupu inaianei kia ora a Te Kuini,
kia ora hoki nga pakeha. Ka nui taku koa mo nga
kupu kua puakina i tenei rangi. He tika rawa te ki
ma enei tu hui ka u rawa ai nga whakaaro aroha a
tetahi iwi ki tetahi. Kihai nga maori o Ahuriri i
rite ki nga maori o etahi atu wahi i oati nei ki a Te
Kuini no muri ka tahuri ki whawhai ka ana iwi. Ka
nui taku hiahia kia penei tonu te atawhai a nga
pakeha |ki nga maori me ta ratou atawhai i tenei
rangi. I haere mai matou ki konei inaianei kia kitea
ai te pono o to matou piri ki a Te Kuini, kia kite
hoki i te mahi a nga Waranatia. Kia ora tonu nga
pakeha
Ka mutu tera wahi o nga mahi o te ra i konei.
katahi ka homai he kai hou, he pereti hou, he maripi
hou me era atu tu mea ki runga ki nga teepu ka noho
ano etahi atu maori, kotahi rau pea, ki te kai, pena
ano hoki te tikanga me te wahi tuatahi o te hakari.
Ka nui rawa te ngahau o taua hui, ka nui rawa hoki
te pai kia huihui penei nga maori me nga pakeha o
te motu i runga i te ngakau whakakotahi.
[Ko nga korero o runga ake nei he mea whaka-
maori mai i tetahi o nga nupepa pakeha o Ahuriri
i tukua mai ki a matou i reira.]
Na, haunga te hakari ki nga kaumatua i karangatia
ano tetahi huihuinga hei ngahau ma nga tamariki
Maori o Ahuriri i te 24 o Mei kua hori nei. Ko nga
tamariki i tae ki te taone o Nepia e 70, e SO ranei no
te kura ki Pakowhai. I taka ano he kai ma ratou ki
te whare kura i te taone i reira hoki nga pakeha e
mahi ana pera me ta ratou mahi i te hakari ki nga
kaumatua. E ki ana te nupepa o Ahuriri ehara i te
hanga te pai o te ahua o nga tamariki Maori, me to
ratou mohio hoki ki nga tikanga o te pakeha, he
tangata mohio hoki te rangatira o te Kura i Pako-
whai ki te whakaako tika i nga tamariki. Ka mutu te
kai ka haere ki te takaro te tamariki Maori ngatahi
me nga tamariki pakeha, a, po noa te ra katahi ka
hoki ki a ratou kainga.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Te Horo, Hune 10, 1872.
E hoa, he reta tenei i raro nei i tuhia mai e Te
Petatone ki au i tona kainga e noho mai nei ia i
[ngarani. Ka tukua atu e au te kape ki a koe kia
taia ki " Te Waka Maori" kia kite nga tangata, kia
rongo hoki ki te reo o te hoa tawhito i puta mai i
tera taha o te moana.
Na TAMIHANA TE RAUPARAHA.
Ingarani, Maehe 28, 1872.
KI A TAMIHANA TE RAUPARAHA,—
E hoa, tena koe. Tena koutou ko te iwi katoa—
korua hoki ko Huta. He mihi noa ake tenei naku ;
he mea kei ki koe kua mawehe atu te tinana kua
mawehe atu hoki te whakaaro. Kao—kei te mau
tonu te whakaaro me te aroha ; e kore e mutu, kore
rawa.
Tenei au te whakarongo nei ki nga korero o to
tatou moutere, me te hari o te ngakau ki te mutunga
nei o te kino, ara, o te whawhai. Heoti. He kupu
tenei naku ki a koe ki taku hoa tuturu o mua iho—
ki te puta he whakaaro tuhia mai. E kore au e ngoi-
kore ki te whakahoki i to reta, ahakoa roa te moana
e takoto ake nei. E kore e mahue te whakaaro a te
matua ki ana tamariki; waihoki ko tenei, e kore e
mahue te ngakau, aroha ki aku hoa maori i Otaki, i
Manawatu, i Rangitikei, i Whanganui, i Wairarapa, i
nga wahi katoa o Poneke.
He reta whakamahara atu tenei naku ki a koe. Ka
mutu.
Na to hoa aroha.
Na Te PETATONE.
[E pai ana te tuhi mai a Te Petatone ki ona hoa
maori i noho tahi ai i mahi tahi ai ratou i tona
nohoanga i tenei kainga. Ko etahi o ana hoa maori,
pakeha hoki, i haere tahi i a ia i tenei ao kua ngaro i
muri nei—kaa waiho ona whanaunga kia noho pouri
ana i te ao nei. E tangi ana a Te Petatone ki a Tami-
hana raua ko Ruta. Kaore ano kia rongo kua mate
a Ruta. Kia tae atu te rongo ki a ia apopo ka nui
ano te pouri. He wahine a Kuta e pouritia ana tona
matenga e ona hoa katoa, no te mea hoki kaore he
wahine maori i kitea e matou kia rite ki a ia—kore
rawa atu. He wahine ngawari, he wahine manaaki
tangata, he wahine matau rawa ki te whakahaere i nga
tikanga me nga mahi i roto i to raua whare—me te
wahine pakeha rangatira nei ano tona ahua. He ahua
tonu no te tangata pai, he mate—e kore e waiho kia
noho ana i roto i te kino o tenei ao. Mehemea he
wahine kino pea e kore e mate wawe ; penei e ora
tonu ana hei kai whakararuraru, i tona tane. Ko nga
mea e mate nuitia ana e te tangata ka tangohia—e
tika ana hoki tera, kia kore hoki e u tonu te whaka-
aro o te tangata ki nga mea o tenei ao. E tangi tonu
ana a Tamihana ki taua wahine inaianei ano—e kore
e mutu tona aroha. Ko te ahua o taua wahine kei
roto i tona whare i te Horo e iri ana, ano ko te
tangata tonu te rite—te ahua me te rahi. Me te mea
e titiro ora mai ana nga kanohi ki te tangata. Ko
tetahi take tenei i mau. tonu ai te aroha o Tamihana,
he titiro tonu mai no nga kanohi o taua ahua ki a ia
e noho pouaru mai nei i roto i tona whare. Ko ia
hoki ko Tamihana e rite ana ano ki tona wahiue te
ata whakahaere i nga mea katoa o tona whare me tona
kainga—ano he whare pakeha, he kainga pakeha te
ahua.—No te 10 o nga ra o Hurae, 1871, i mate ai a
Ruta.]
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Nga wehenga (wahi o te Waotu).
Mei 12, 1872.
TE hui i tu. ki Ngawehenga—i Ngawehengatia ai te
ingoa, he wehewehenga no te Waotu no Matanuku,
koia a Ngawehenga. I tu taua hui i te 12 o Mei i te
tau 1872. Te take o taua hui he hakari mo te hahu-
nga o Te Rei te Paehua, ara he pure mo tona hahu-
nga. Ko taua tangata ko Te Rei te Paehua he
. rangatira nui no tona iwi, ko ia te Kai-whakahaere i
|
|
5 85 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 85
nga ture ki runga ki tona iwi me ona hapu hoki.
Tona iwi ko Ngatiraukawa, te ingoa o tona hapu ko
Ngatikapu. I mate ia i runga i enei mahi ki Akarana
i te 8 o nga ra o Mei 1870, i tanumia ia ki reira a
taka noa nga tau e rua, katahi ka hahua mai ona
wheua ka haria mai ki Ngawehenga, wahi o te Waotu.
No te taenga mai ki konei katahi ka karangatia te
hui, ara te hakari, te pure mo taua hahunga mai.
Katahi ka mahia te kai e ona iwi,—ka kitea i konei
te kai nei te paraoa, te ti, te huka, te poaka, te hei-
hei, te take, rae te manu ngaherehere—te kuku, te
kaka, te koko; me nga mea o te waitai, te ika, te
kuku, te pipi; nga mea o te waimaori, te tuna te
inanga, te koura me te tini noa iho o nga kai, haere
te mea mata, haere te mea maoa. Hui katoa nga kai
i te whakatoputanga e 246. Ko nga tangata i haere
mai ki taua hui i te tauranga ai e 3G5, ko o ratou
hoiho eke e 240. He nui te inihi o te tangata ki a
Te Rei te Paehua i roto i ana kupa taki i to takiwa
kahore ano i rite te taima mo to kainga i to hakari.
No te taenga ki te haora i whakaritea ai hei kainga,
katahi ka hui ki roto ki te whare—te ingoa o taua
whare te Kapu-manawa-whiti. Te mea noa ano ka
rupeke noa ki runga ki te teepu, ko te kai kua oti noa
ake te whakatakoto ki runga ki te teepu. Te mea noa
ano ka rite noa te noho a te tangata, kei runga ko te
tohunga karakia mo nga kai, katahi ku kurukurua te
teepu, katahi ka whakatika katoa nga tangata ki runga
ka karakia te tohunga, ka mutu ka noho ki to kai.
Ka mutu te kai a tera hunga ku puta ki waho, ka
whakatapokoria ano, ko taua tikanga ano i to te tua-
tahi, a poto noa nga tangata e 365.
No te mutunga o te hakari katahi ka turia te
korero mo nga mahi a Te Rei te Paehua i tona oranga;
otira mo te tini noa iho o nga korero a te tangata.
He tini nga naahi i puta i tenei huihuinga tangata.
Ka mutu,
Na HORI NGAWHARE,
Ka KEREKEHA TE PAEHUA,
Na KAMERIERA HERETAUNGA,
(Kai tuhituhi).
Ki a te Kai Tuhi o Te Waka Maori.
Taharoa, Whangarei, Hune 10, 1872.
E hoa e te kai-tuhi o Te. Waka Maori, tena koe.
He tukunga atu tenei i nga utanga mo to waka nei.
mau e tuku atu ki te panui kia kite o matou hoa
maori, hoa pakeha hoki i nga mea e kite nei matou i
te kino. Koia tenei, ko nga tutu ope a nga ranga-
tira ki nga haere ki nga hui, pau noa taku kai i enei
mahi, me whakamutu enei mahi. Na, e o matou hoa
i runga, i raro, me mutu nga haere e rima tekau,
kotahi rau i runga i te tono mo te tangata kotahi,
tokorua ranei.
E Hone, ki te karanga atu ahau ki a koe kia haere
mai koe ko tou kotahi, kei pokanoa hoki a Haki ki te
haere mai, ka mate koe i te hiakai. He kotahi ano
au ki toku kainga, he torutoru aku kai hei oranga
mo aku tamariki. Nau te kawenga mai e Hone i te
rima tekau. Pau katoa aku kai haere ana koe.
Waiho mate iho matou ko aku tamariki. E rua
wiki o to ope e noho ai ki taku kainga, aku mea i
pau—e 20 poaka, 1 tana riwai, e 3O kete kumara,
e 3 kau i patua, e 4 i hokoa hei hoko rama, e 3 nga
hoiho i hokoa ano ki te rama. Ko te ki tenei moku:
Katahi ano te tino tangata ko Pita. Ko te utu tenei
ki au mo aku mea kua pau ekore e taea a Pita.
Ekore ahau e pai ki tenei. Ko ta matou whakaaro
tenei, me titiro tatou ki o tatou hoa pakeha, ki ana
mahi, ki ana tikanga hoki hei matauranga mo tatou.
Tukua atu enei korero e koe ki Te Waka Maori,
ahakoa he, ahakoa tika.
Na ERU NEHUA,
Na RIWI TAIKAWA.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Parikino,
Hune 4, 1872.
E hoa e Te Kai tuhi o Te Waka. Maori, e whakapai
aua ahau ki a Te Makarini me ona hoa pakeha, maori
hoki i roto i te Paremata.
E hoa e te Kawanatanga tena koe. E whakamo-
emiti ana toku ngakau mo a koutou whakahaere.
Katahi ano ka marama te whakahaere o nga ture mo
te ao katoa ki tenei Kawanatanga. Kahore matou,
nga iwi maori, e marama ana ki nga ture i era atu
Kawanatanga. Tena pea kia rua o koutou tapoko-
tanga ki roto ki te Paremete katahi ano ka tino
marama.
E hoa e Wi Parata, kia ora tonu koe hei hanga
tikanga mo nga iwi e rua—pakeha, maori. Kua tae
mai a koutou reta whakaatu mo nga mahi nunui a te
pakeha, nga rori, nga rerewe, me nga kura, me etahi
atu mahi a te pakeha. Kua whakaaetia ano te rori i
te tau 1869 mo to rerewe hoki, nga reti me nga hoko
whenua, ekore hoki e pai kia waiho te whenua kia
takoto puihi ana. Ko te kura ki Whanganui, kei te
ata hurihuri matou i te whenua hei tunga mo taua
kura. Ka haere tonu ahau i nga huarahi a toku
mataa, ekoro hoki o pai kia whakarerea o te tamaiti
tona papu, ki te mahue ka mate. E hoa ma ko to
tatou raruraru, tautohe whenua ranei, me era atu
raruraru me kawe ki te ture, kia kitea te tangata e
tika i roto i nga tautohe.
E hoa ma, e nga iwi o te ao, me titiro tatou ki a
rehua ki to niata kihai i ka rua. Kaua tatou e haere
ki nga mahi i raruraru a ngu tangata porangi. Kia
tika ki te aroaro o te ture.
Kati,
Na TAPA TE RANGIMAREHUA.
Ki a Te Kai tuhi o te Waka Maori.
Whanganui,
Hune 10, 1872.
E hoa,—Tena koe. Mau e tuku atu taku kupu kia
taia ki Te Waka Maori hei titiro ma nga hoa aroha.
E hoa ma, kati nga korero raruraru, kua puta te pai
inaianei i nga ra o tenei Kawanatanga. Hanga te
pai, kia puta ko te pai, ara mahia nga rori, tukua te
waea kia haere ana ; kimihia te koura hei taonga mo
tatou, kia ahua rite ai hoki tatou ki te pakeha, kia
puta ai he matauranga mo tatou kia tu ai hoki te pai
me te oranga i roto i te maru o te ture o Kuini, koi
uru tatou ki nga mahi kuware o Hatana. Kati tena.
E hoa kua tae mat te nupepa ki au mo nga tangata
i tuku moni mo te nupepa. E pai ana.
Kati.
Na ATEREA PUHIKOIKOI.
KUA kite matou i roto i te nupepa pakeha i tetahi
korero mo tetahi manu i kitea ki Mangawhero he
kainga e tata ana ki Whanganui. He tito pea taua
korero, inahoki kahore he kupu mai o a matou hoa
Maori o taua kainga. E kiia ana he manu nui whaka-
harahara, he moa pea—he tamati nana i kite. No te
taenga atu o nga pakeke ki te wahi i kitea ai, ko nga
tapuwae anake. Mehemea ka kite nga maori i taua
manu kia kaha ki te whai ki te hopu notemea ki to
matou whakaaro he taonga tera ma te kai hopu. He
rongo kau ta tenei whakatupuranga i te ingoa o te
moa,—no nga whakatupuranga o mua nga tangata
nana i kite, hei mea whakamiharo rawa mehemea ka
kitea inaianei taua manu rongo nui; kia manawanui
hoki te kai hopu ki te tiaki i tana taonga ki te
whakamatakitaki ki nga tini taone o te ao.
|
|
6 86 |
▲back to top |
86 TE WAKA MAOEI O NIU TIRANI.
TE NEHUNGA O PIHOPA WIARI.
Po Neke, Hune 11, 1872.
Ko te huinga o te pakeha ki te amo i to ratou tupa-
paku i a te Pihopa Wiari o te Hahi Katorika, ka
whakahaerea ki nga tiriti, o Werengitane, tae noa atu
ki tera pito, ara ki Wirihi-tiriti. Ka huri mai, te
hokinga mai ki tona whare kei reira e nehu ana, kei
roto ano i tona Whare-karakia te urupa.
Ko nga tangata nana i hapai haere te tupapaku
kotahi mano te kai hapai, ko te iwi nui tonu ki
muri ake ; otira kahore i mohiotia notemea i ki tonu
te taone, kahore kia kitea te whenua. Katahi te mea
whakamiharo hei titiro ma te kanohi, hei whaka-
moemiti ma te ngakau ki te nui rawa o te tangi o
tenei iwi o te pakeha ki tona tupapaku. Ko nga
tangata o nga hahi katoa rupeke katoa ki te kawe i
taua tupapaku ki te urupa; te take i nui ai te aroha
o te pakeha, he pai o nga ritenga a taua Pihopa, he
tangi ki te tangata, he mihi ki te Maori he pai o nga
whakaaro. Ko te nuinga tenei o te arohatanga o te
pakeha ki taua Pihopa.
Na, i puta ano te whakaaro o te Kawanatanga kia
haere mai nga tangata Maori ki Poneke nei kia uru
tahi ki te kawenga i taua tupapaku nei. Kua oti te
ritenga mo nga whare hei nohoanga mo nga Maori,
kahore kia tae mai i te ra horoi nei. Heoi tenei, ko
nga tangata Maori i haere i taua huihuinga kotahi
tekau ano, he hauhau anake, hei aha koa he kotahi
whanatu. Na, ki taku mahara ma nga tangata o Po
Neke nei e awhina o ratou, matua pakeha, kahore nei
kia kitea he tangata kia kotahi.
Heoi ka mutu. He tangi ki a te Pihopa: Haere
ra e koro, e pai ana te ara i haere ai koe, he ara nui
no mua, na ou tipuna ; i hanga hei ara haerenga atu
mo Ana i whakarite ai.
HE WAIATA TANGI AROHA KI TE KAUMATUA KUA MATARA
ATU NEI I ANA TAMAHIKI.
Haere ra e matahi ma ;
Te hanga te Atua ko uira i te rangi;
Te tira o Tawhaki i noho ra ia kukumaura.
Nana te torea i noho ra ia te akauroa;
Nana te karoro i noho ra ia Hinewhango ;
Nana te mehotangauru te mehoeke.
Ka tae Tawhaki ki te pu o te toi ;
Ka kake Tawhaki i te rangi tuatahi ;
Ka kake Tawhaki i te rangi tuarua;
Ka tae ki runga ra i rokohanga atu ra te whanau a Punga
E noko ana i tona whare i te akaaka tapu o Tane.
Mauria mai nei ko te whatu i te roro ;
E tutu i te taumata ki Pukekitauranga;
No te taunga o nga whatu ki raro ka horo katoa
Te Aitanga-a-Punga ki te moana.
Whai atu koutou te hanga te Atua e kai matahi nei,
Kotahi ano ia te whenua i tawhiti;
I heke iho i runga te Atua
Whakingi ai ki te mamae takoto nei ;
No te mimititanga mouteretere tenei whenua.
Tu ana mai te motu ki Marikena;
Tu ana mai te motu ki Oropi;
Te maunga o te waka a Noa i tawhiti.
Heoi ano, ka rautu.
Na TETAHI HOA MAOEI.
Kua tae mai te rongo o te matenga o Penaina
Rawiri, he rangatira no Ngatimahanga. I hemo ia
ki Awhitu Manukau i te 12 o nga ra o Mei, 1872.
I tangihia paitia ia e ona whanaunga i tona hemonga.