|
loading...|
|
Te Waka Maori o Niu Tirani 1871-1877: Volume 8, Number 15. 14 August 1872 |
|
|
1 95 |
▲back to top |
TE WAKA MAOEI
O NIU TIRANI.
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.] PO NEKE, WENEREI, AKUHATA 14, 1872. [No. 15.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAL
Ko nga tangata enei kei raro nei kua homai moni i muri nei
mo a ratou nupepa, ara :—
£ s. d.
Ko Wiremu Kerei, Amuri Bluff, Marlbo-
rough ... ... ... ... ... O 10 O
Ko Te Akepa, Amuri Bluff... ... ... O 10 O
Hoani Taipua, Otaki... ... ... ... O 10 O
F. H. Meinertzhagen, Waimarama, Napier O 10 O
W. K. Chambers, Te Mata, Napier... ... 1 O O
Hone Mohi Tawhai, Waima, Hokianga ... O 10 O
Aperaniko Taiawhio. Whanganui ... ... O 10 O
Pouri Wharehuia, Whanganui ... ... O 10 O
Horima Katene, Whanganui ... ... O 10 O
Hare Ropata Tamumu. Whanganui ... O 10 O
Hapurona Tohikura, Whanganui ... ... O 10 O
Hirini Rawiri Taiwhanga ... ... ... O 10 O
Wi Parata, M.H.R. ... ... ... ... O 10 O
Metua, no nga hoia kei Runanga, Taupo ... O 10 O
Eruera Kaitui, Temuka, Canterbury ... O 5 O
John William Pohotu, Blenheim, Marl-
borough ... ... ... ... ... O 5 O
John Enoka, Blenheim, Marlborough ... O 5 O
Emutini Teoka, Havelock, Marlborough ... O 5 O
Wirihana Maui, Wairau, Blenheim ... O 10 O
Ko Rewi Taikawa o Whangarei e tuhi mai ana
kua tuku moni mai in i te Poutapeta o Whangarei
10s. herengi. Kaore ano kia tae mai ki a matou aua moni.
Tena .i tukua mai e koe ki a wai? Ko wai to ingoa o te
tangata i tuhia e koe ki waho o te takai? Te tikanga pai me
hoatu te moni a to tangata ki nga Kai Whakawa pakeha, ki
etahi atu rangatira pakeha ranei, o noho ana i o koutou kainga,
mana e tuku mai ki a " To Kai Tuhi o Te Waka Maori ki IV
Neke." A, ka hoatu pera to moni a te tangata me tuhi mai ano
ia ka whakaatu mai i tona ingoa kia mohiotia ai mo te whaka-
hoki ki roto ki te nupepa.
Tena te nupepa ka riro atu 1d Te Harawira te Waikai o
Little River Katapere Porowini (Otautahi) Mana a tuku mai
te 10s.
He kupu atu tenei ki nga tangata tango nupepa. Kei mea
koutou ki te roa o te putanga o tenei nupepa. He ngaro no te
Kai Tuhi ki nga mahi a Ngatiraukawa, ratou ko Muaupoko, ko
Ngatiapa, ko Rangitane, mo nga whenua e ruritia ana kia
Kootitia. No tona hokinga mai ki te taone nei ka raruraru
ano ia ki nga mahi huiuui o puta mai ana i runga i te huinga
o te Paremete. Ki te kore e puta wawe tetahi nupepa me
mohio koutou he raruraru te take.
He maha ano enei reta a nga hoa tuhi mai kai to takoto i n
matou—e kore e eke ki runga ki tenei waka.
Kua tae mai te reta a Kereama Herangi" o to Wairau. E ki
mai anu kaore ratou nga tangata o te pito whakararo o tena
motu o To Waipoanamu i pai ki te ritenga o to Hui a Taiaroa
ki Kaiapoi i te 3O o Maehe, 1872. E ki ana i whakaturia
noatia atu o Ngaitahu etahi tangata ki ta ratou Runanga kaore
nei i Pootitia utu e te iwi. No muri ka karangatia o to iwi
tetahi hui ki Motueka i te 24 o Hune, ka whakaturia i reira
ko To Matenga—ta ratou tangata i pai ai. Na, o ui mai ana ki
ta matou whakaaro, ta to pakeha. Ko ta matou whakahoki,
koia tena he Pooti ta to pakeha. Otira kei a koutou tona mahi,
ma koutou e mahi utu.
Kua tao mai te reta a Te Peeti To Aweawe o Rangitane he
whakaatu mai i te reta, a Te Petitone ki a ia, me tana whaka-
hoki. E mea ana kia taia atu e matou. Kua taia atu e matou
nga reta u te Petitone ki etahi tangata, heoi o rite tahi ana aua
rotu nga korero o roto. Tetahi o kore e o ki tenei nupepa.
Kei tera nupepa te puta ai te reta a Hirini Rawiri Tai-
whanga.
He kupu tenei naku, na te Kai Tuhi o te nupepa nei, ki nga
tangata tuhi mai. He maha nga reta e puta mai ana ki konei
mo te nupepa nei kaore e tika mai ki au. K puta ana etahi ki
te Kai Tu o to nupepa, ko etahi e puta ana ki era atu tangata o
te Kawanatanga, ma ratou o kawe mai ki un. Ka tutakina e
au ho tangata i te huanui ka ki mai,—"Tenei to reta mo to
nupepa kua tao ke mui ki au;" haere kau ana au ki roto ki etahi
rumu o te Tari ka karanga mai," " Tenei nga rota mau kei
konei e takoto ana." Na, e mea ana au akuanei to ngaro ai
etahi o nga reta mehemea ka penei tonu te ritenga. Engari kia.
tika te tukunga mai, no te men hoki he moni kei rot > i etahi o
aua reta. Me tuhi mai penei na,—"Ki a to Kai Tuhi o Te
Waku Maori, Wellington," kia haere tika mai ai.
Tena te nupepa ka riro atu ki a Hare Kopa o Wairewa. Mo
tuku mai e ia te moni. Taihoa tona reta e ta.
TE PAREMETE.
No te Turei te 16 o nga ra o Hurae, 1872, ka hui te
Runanga o Te Paremete ki Po Neke, i te rua o nga
haora o te awatea.
Katahi ka panuitia e Te Kawana ana korero. Ka
whakaputa ia ki to matenga o te tama o Te Kuini ka
whano nei ka ngaro rawa, ki to whakawhetaitanga
hoki o nga iwi katoa o te ao ki tona oranga ake ; ki
te rangimarietanga o tenei motu i tenei takiwa, i
nga iwi kua hoki katoa mai ki roto ki te pai noho ai;
ki te kakenga haeretanga o nga mahi tohungatanga
|
|
2 96 |
▲back to top |
96 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
nga mahi whakawhairawa i te motu nei; ki nga
rerewei hei whakatuwhera i te whenua, hei nohoanga
mo nga heke hou e kawea mai ana i nga whenua i
luropi; ki nga Ture hou e meatia ana kia whaka-
turia : ki etahi atu ritenga hoki. E kore e utaina
ki runga ki tenei Waka aua korero katoa, no
te mea kua taia atu ki tetahi pukapuka reo Maori
kua tukua 1d nga iwi maori katoa o te motu hei titiro
ma ratou. Heoi tena.
Katahi ka mahi te Runanga. Ka haere te korero
a nga mema i runga i nga mahi o te taha pakeha,
kaore i eke te korero ki runga ki nga ritenga o te
taha maori, tae noa ki to Parairei te 19 o nga ra o
Hurae. I taua ra ka korerotia te korero
KlA URU HE TANGATA MAORI KI TERA WEHENGA O
TE RUNANGA.
Ka tu ko WI PARATA.—I whakaputaina e au
tenei patai inaianei no te mea kua whakaaetia taua
tikanga i tera huinga o te Runanga. Ki taku
whakaaro ho tikanga nui tenei. Tokowha tonu
matou kei tenei Whare ; a he aha i kore ai e tukua
he Maori ki tera Whare ? Kua roa tenei takiwa i
muri mai nei o tera huinga o te Runanga, a kaore
ano matou kia rongo kai te pehea te Kawanatanga—e
whakaae ana ranei, e pehea ana ranei ? E mea ana
au me whakaae te Makarini kitenei tikanga, no te
mea e whakaaro nui ana nga Maori ki tenei tikanga,
nui ana to ratou hiahia kia whakaaetia. Na he ui
taku ki a te Makarini—kua pehea te whakahaere a
te Kawanatanga inaianei e mana ai te kupu a te
Runanga i tera tau, ara;—" He mea tika kia uru he
Maori Id tera wehenga o te Runanga?"
TE MAKARINI. — Ka ki ia kua whakaaro ano te
Kawanatanga ki taua kupu; a e whakatika ana ratou
kia uru he tangata Maori ki tera wehenga o te
Runanga. Mea ake ka meatia nga ritenga e taea ai
te whakauru i nga maori tokorua ki taua wehenga o
te Runanga.
Hurae 24th, 1872.
TUBE KOOTI WHENUA MAOBI.
Ka ui a Wi PARATA i tenei rangi ki te Minita mo te
taha Maori mehemea e mea ana te Kawanatanga kia
whakakitea mai ki te Runanga tetahi Ture Kooti
Whenua Maori i tenei huinga o te Paremete? I tera
huinga i timatatia ano he Ture pera i tera wehenga o
te Runanga, puta rawa mai taua Ture ki tenei Whare
kua tata ki te mutunga o te Paremete, no reira
kaore i whai takiwa hei whakaotinga i taua Ture.
E titiro ana ia kaore he kupu a te Kawana i roto
i ona korero ki te Runanga kia whakaturia he Ture
pera i tenei huinga o te Paremete. He tikanga nui
tenei kia hohoro te whakaputa mai he Ture pera
kia: marama nga. Maori ki runga ki a ratou mahi.
Inaianei, i te ahua o te Ture i tenei takiwa, kaore e
marama nga Maori ki a ratou mahi, e whakahaere
ana i raro i te Ture tuatahi, i raro i nga Ture o muri
ranei.
Ka mea a TE MAKARINI, e whakaritea ana e kimihia
. ana e te Kawanatanga tetahi Ture Whenua Maori e
marama ai nga Ture tawhito. Engari e kore ia e
ahei te ki era e puta mai taua Ture i tenei huinga o
te Runanga, no te mea e hiahia ana te Kawanatanga
kia kohikohia mai he tino matauranga mo ratou i nga
wahi katoa o te motu, i nga iwi Maori hoki, ki runga
ki tenei tikanga nui. Tena e kite a Wi Parata i te
ahua o taua Ture i mua mai o te whakaputanga mai
ki te Runanga nei. E kore e taea e te Kawana-
tanga te whakaae kia whakaputaina ki roto ki te
Paremete inaianei tenei mea whakaaro nui i te mea e
ngaro ana i a ratou nga matauranga o te motu ki-
runga ki taua tikanga—no te mea hoki kaore he mea
nui atu i tenei te uaua hei whakaarotanga mo te
Runanga. He maha nga tikanga uaua kei roto i
tenei mea, he maha hoki nga raruraru me nga wha-
kaaro ke i roto i nga iwi Maori ake ano mo
runga i taua mea—a, e mea ana te Kawanatanga kia
ata whakaarongia tetahi Ture e marama ai enei uaua
me enei raruraru katoa.
Hurae, 1872.
NGA WHENUA I RIRO I RUNGA I TE RAU o TE
PATU.
Kai runga ko WI PARATA.—Ka ki ia te mea i
whakaputa ia i tenei korero he hiahia no nga iwi
maori o toua takiwa kia whakahokia nga whenua
pera ki a ratou. I ki nga pakeha he hara no nga
maori i tangohia ai nga whenua. Otira ki hai ano i
whakawakia e kitea ai te tika o aua korero. Mehemea
i whakawakia kua kitea te mea he te mea tika. No
runga i taua korero kua mauahara te iwi pakeha ki
te tangata maori. Mehemea i noho te Pakeha nae te
Maori i runga i te moana, a ka kitea te hara o nga
maori penei e kore e taea e te pakeha te tango i te
moana Tetahi take i puta i a ia tenei korero, he
mea kaore i maharatia i te takiwa i korero ai a
Kawana Paraone raua ko te Makarini i Kohimarama
ki te aroha o te Kuini ki nga maori. I reira ka
panuitia e Kawana Paraone te Tiriti o Waitangi me
nga Ture tawhito ki nga rangatira i hui ki tona
aroaro. Ahakoa ki te Runanga nei he Ture tawhito
ena, kua mahue inaianei, me ki ia i tana ki kaore ano
ia kia kite noa i nga Ture hou nana i whakamahue.
Heoi ano nga mea kua whakamaoritia ki nga maori
ko te Tiriti o Waitangi me te Hui ki Kohimarama.
Ko ena kei te maori ano, kei tona reo maori nei ano.
Na ko aua korero e mea ana e kore e tika kia homai
nga mea taumaha ki runga ki te Maori. Me korero
ia i etahi o nga kupu a te Makarini i taua hui ki
Kohimarama. Ka mea te Makarini i reira;—" Kua
tiakina nga tangata Maori kei tikina mai e tetahi
hoa riri iwi ke." Te tikanga o taua kupu mo nga
iwi ke, he mea ka tiakina nga Maori kei takahia
e te iwi poka noa mai. Otira ko wai te iwi i poka
mai ki te takahi? Heoi te hunga i pera ko te
hunga i whakaritea hei tiaki i nga Maori. Mehemea
i pai te ahua mai o etahi o nga tangata o te Kuini
ki etahi o nga tangata o te Kuini (ara nga Maori)
penei kua kore e kitea nga raruraru, o tenei motu.
Kua kore e puta nga he mehemea i rite te whaka-
haeretanga o nga mea i whakaaetia ki nga Maori ki
ta nga minita o te Hahi i whakaatu mai ai. No te
whakanuinga haeretanga o nga Ture mo te taha Maori
i puta ai te he ki enei motu. No konei ia ka mea
ko nga Ture tawhito o taimaha ana ki runga ki nga
Maori me whakangawari inaianei, no te mea hoki kua
whai mema nga Maori ki te Paremete inaianei. I
mea ia he mea tika kia panuitia nga kupu a te
Makarini i puta i a ia i Kohimarama, i runga i te
korero a te Kawana ki taua Runanga—no te mea i
puta aua kupu ki nga tangata katoa, ahakoa he
tangata whawhai kaore ranei. Katahi ka panuitia e
ia, penei na;—
" Rarangi 3.—He korero tenei mo te maru o te
Kuini kua whakatauawharetia mai 1d runga ki nga
tangata Maori hei tiaki i a ratou kei tikina mai e
tetahi hoa riri iwi ke. Ki hai oti tenei kupu i pono ?
Nohea ianei te iwi ke e pokanoa mai ana ki tenei
motu ? Kaore—ko nga iwi e haere mai ana ki konei
he haere noa mai tana ki te ata noho, ki te hokohoko.
E haere pai mai ana ratou. Kaore ano he iwi ke i
|
|
3 97 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 97
whai tikanga ki tenei motu." Ka ki a Wi Parata i
konei;—
" Na, e hoa ma, ko koutou i tohutohungia mai nei
e te Kuini nana i patu te motu nei." Katahi ka
panui tonu nga kupu a te Makarini, penei na;—
"E mea ana hoki tenei wharangi na te Kuini, 'i
tino whakaae, i tino whakapumau hoki, ki nga ranga-
tira Maori me nga iwi Maori, ki nga hapu me nga
tangata hoki, ko o ratou oneone, ko o ratou whenua,
me o ratou taonga ake, o te iwi, o ia tangata, o ia
tangata, whakapumautia ana ki a ratou, kaua tetahi e
tango e whakaoho e aha, ara i te painga ia o ratou kia
waiho ki a ratou mau ai.' Na kua tiakina paitia tenei
kupu. Kaore ano kia kotahi tangohanga noatanga i
to koutou whenua. Kia ata whakaae ano koutou ki
te hoko, katahi ano ka whiwhi te Kawana ki a koutou
whenua. Kei hea ranei te tangata kua tangohia noatia
ona whenua?
"Rarangi 4.—He korero tenei mo te Kawenata o
Waitangi. Kua mea etahi no Ngapuhi anake taua
pukapuka. Ki au e hara i a Ngapuhi anake, engari
no tatou katoa taua pukapuka. Engari ano te
timatanga—i a Ngapuhi tena. A, ki taku whakaaro,
he taonga nui tena mo koutou—na, kei takahia noatia
e koutou.
" Rarangi 5.—E mea ana. nga korero o tenei
rarangi kia tiakina paitia e te Kawana nga tikanga
katoa o taua Kawenata o Waitangi kei taka tetahi.
Na, ki te whakaaro te hui nei kua he tetahi o aua
tikanga i a te Kawana, ko te wahi tenei hei korero
mai ki a ia. Mehemea he take pouri ta tetahi o
koutou me whakapuaki tonu inaianei, kaua e hoki
atu ki te kainga me te pikau haere i tana mamae."
Ka mea a Wi Parata i konei;—" Ki hai i tiakina
paitia tenei Kawenata e te Kawana. Ko nga tikanga
i whakaaetia e nga maori i taua takiwa i roto i te
Tiriti o Waitangi i timataria ki o Ngapuhi, puta
haere tonu i tenei motu, whiti atu ki tera motu.
Engari inaianei e taea ana e nga maori te whakaputa
kupu whakahe mo nga Ture, no te mea e whai mema
ana ratou i roto i tenei Whare." Katahi ka korero
tonu a Wi Parata i nga kupu a te Makarini i
Kohimarama, ara;—
" Kaore he hiahia kia huna i a koutou te he o te
pakeha ki era atu wahi, otira no te Karaipiture nga
tikanga o a te Kawanatanga mahi ki tenei motu. He
atawhai anake te tikanga, he whakahaere tonu i
runga i nga tohu me nga ritenga o te Whakapono."
Ka whakauru te kupu a Wi Parata i konei, ka mea;—
" E rua ano nga Ture kei a matou, ko te Karaipiture,
ko te Tiriti--kaore etahi Ture atu, ko enei e rua
anake." Ka mutu ka panui tonu i nga kupu a te
Makarini i Kohimarama, koia tenei;—
"Karangi 16.—E mea ana te kupu a te Kawana
ma te Kuini koutou e tiaki kei whakakinoa e tetahi
hoa riri iwi ke. Tena ko te tiaki i nga tangata maori
ake ano, kei raruraru i a ratou ano, e kore e taea e ia
ki te kore e whakaurua mai e koutou ano. Heoi ra,
me whakauru tena tangata, tena tangata, ki te hapai
i te tikanga kia tau ai te rangimarie me te pai.
" Kei te matau koutou, ko te whenua te take i
tupu ai te tini a nga kuraruraru i roto i a koutou.
He he nui kei roto i nga tikanga maori mo tenei mea
mo te whenua. Ki te mea ka haere tetahitangata
ki te roherohe i tana wahi ka riri etahi, ka taupatu-
patu. He mea ata whakaaro naku, a kite ana e au e
kukume ana tetahi e kukume ana tetahi. He tikanga
pai, he tikanga marama, ta te Kawana e mea nei kia
whakatakototia hei tikanga. Ma konei hoki ka kore
ai te rere a tetahi tangata ki runga ki ta tetahi atu
pihi."
Ka mutu tana korero i a te Makarini, katahi ka
korero tonu ko ia ano; ka mea kaore i wareware te
Kawana me ana hoa ki te panui i ena korero me ena
mea ki te tangata maori. Otira i runga i te hiahia
ki te whenua kua whakarerea ena ritenga kua
hangaia he Ture hou. Ko te kupu kua puta i a ia ki
te Runanga he mea hiahia no nga tangata katoa o
tona takiwa; kua mohio hoki te Makarini, no te mea
kua korero ratou ki a ia. Ki te whakakorea e te
Runanga tana tono, e taea hoki i a ia te aha ? Kei
a ratou te whakaaro. Ko nga Ture mo taua tikanga
i whakaturia i te wa kaore he mema maori i roto i te
Whare—he pakeha anake. Kaore ia e mea ana kia
puta he kupu whakahe mana mo te Kawanatanga;
engari e korero ana ia ki nga tangata o te Runanga,
ki nga tangata rawa ano hoki o roto o te huinga o te
Runanga nana i whakaae taua ritenga i tera takiwa—
te take i korero ai, ho tangata maori tenei kua uru
mai ki te Runanga hei mahi tahi i te pakeha ki te
rapu mo te pakeha mo te maori. No reira he tika
kia whakarerea nga Ture tawhito, kia whakaturia
he Ture hou. I mea ia kia aroha nga mema pakeha
o te Hunanga ki nga mema maori, no te mea e tokoiti
ana ratou, kaore e rite ana ki nga pakeha te huhua.
Heoi tana.
Katahi ka whakaputaina tana kupu tono ki te
Runanga, ara :—" Ki te Whakaaro o tenet Runanga
i kitea ai, he mea tika kia whakahokia nga whenua i
tangohia i runga i te rau o te patu ki nga tangata
maori nona."
Kai runga ko TE MAKARINI. Ka mea, e whakapai
ana ia kia Wi Parata kua oti nei te whakapuaki i ona
whakaaro ki te Hunanga mo tenei mea ; no te mea ko
to tikanga tika tena mo nga ho me nga mamaetanga
o te tangata Maori, he kawe mai kia tirohia kia
whakaarongia kia whakaotia iho e te Hunanga. He
pono te ki kua puta i etahi o nga Maori to ratou
hiahia kia whakahokia a ratou whenua i riro i runga i
te rau o te patu; he pono hoki nga kupu i ki ra a Wi
Parata kua whakapuakina atu ki nga tangata i te
Hui ki Kohimarama; otira he pono ano hoki tenei,
kua maha nga korerotanga atu ki a ratou ki te tahuri
ratou ki to whawhai ki te Kawanatanga ka riro o
ratou whenua i runga i te rau o te patu. He maha
nga Kawanatanga, tetahi i muri i tetahi, nana i hapai
taua tikanga, a i whakaponohia i runga i to reo
kotahi o te Runanga. Ahakoa, tae mai ana a Wiremu
Tamihana Tarapipi me etahi atu ki Po Neke nei i mua
he tono kia whakaorangia ratou i to ratou mate, ko
nga whenua i Waikato rawa ta ratou i tino tono ai,
te kupu i hoatu ki a ratou i reira ai e kore rawa e
taea te whakahoki i aua whenua—a, he nui rawa hoki
o ratou hoa i roto i te Paremete i taua takiwa e aroha
nui ana ki a ratou. Na, ko te ahua ano tena
inaianei ano. Kua mauria e te Runanga taua mea,
kua tirohia kua ata whakaarongia kua kiia iho e kore)
e taea te whakahoki i nga whenua kua tangohia i
runga i te panui a te Kawana. Engari i whakaritea
etahi Kooti hei haerenga atu mo nga iwi Maori
kia ata whakarangona a ratou korero mo nga whenua
pera. Na, he nui ano nga iwi i tae atu ki aua Kooti
whakamarama ai i a ratou tono, he nui ano
hoki nga whenua i whakahokia pukutia ki a
ratou e aua Kooti, a kitea ana e te katoa he
' arohatanga tena no te Kawanatanga ki nga iwi maori.
E hara i te ritenga tika kia whakatuwheratia ano e
nga maori taua korero kua oti rawa nei te whakaoti
i mua; a e rongo ana hoki ia, i ona haerenga i tenei
takiwa ano, kai te pena ano te whakaaro o tahi iwi
—e mea ana ratou me waiho atu ena mea o mua, kaua
e whakahoutia mai inaianei. Ko nga mate pono e
, kawea mai ana ki te aroaro o te Kawanatanga, ka
, whakatikaia ka whakaorangia ; otira e kore te Kawa-
natanga e pai kia hoki whakamuri i runga i ona
takahanga ki te whakahoki i nga whenua i riro mai
i te whawhai. He tika ano ra kaore i ata whaka-
waki i to take i tangohia ai etahi whenua i runga i
te rau o te patu, otira e hara i te Kawanatanga te
L tikanga i kore ai. i pai tonu te Kawanatanga kia
L pera katoa he tikanga, na nga maori te koro i etahi
wahi. Mehemea i ata whakawakia katoatia i te takiwa
|
|
4 98 |
▲back to top |
98 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
i tika ai kia pera, penei kua kore rapea te Koroni
e mate i nga whawhai roa kua hori nei. Kaua Wi
Parata e titiro ki te taha pakeha anake, me titiro
ano hoki ia ki nga hara o nga maori nana i kukume
te Runanga me nga Kawanatanga katoa ki roto kitenei
tikanga i tohe ai kia tangohia nga whenua i runga
i nga whawhai. Heoi tana i kite ai ko te Runanga
nei e hiahia nui rawa ana kia tika ta ratou mahi ki
nga tangata maori; otira kua mohio rawa ia e kore
ratou e whakaae kia whakatuwheratia houtia nga
tikanga e tau ana ki runga ki te mana o te tangata
ki te whenua, kua tupu haere nei kua tuturu i roto
i nga tau maha. E kore e tika te Runanga kite
whakahoki 1d nga maori nga whenua kua riro i nga
pakeha me nga maori hoki, kua whai ingoa kua whai
take nei ratou ki runga, puta noa ki etahi wahi o te
motu nei; kaore hoki he painga e puta ki nga maori
mehemea ka peratia—akuanei pea ko te ara ia e
tuaruatia ai nga ho nui i tupu ai nga raruraru i roto
i nga takiwa kua hori atu nei. Ka mea ia ki nga
maori me pera to ratou ahua me to Wi Parata ano
i tona kawenga mai i taua tikanga lei te aroaro o te
Hunanga i tera tau, a kitea ana ia i reira ai te korenga
e taea. No tona haerenga ki roto ki nga tangata o
tona takiwa ka ata korero atu ia e kore e taea taua
whakaaro, a i ako marire ano ia ki a ratou kia kaua
ratou e tango i nga ritenga hianga ki runga ki nga whenua
riro i to rau o te patu, engari me tahuri ratou ki te
mahi rori hei whakatuwhera i te whenua. He ritenga
rangatira tena, he ritenga marama; a e mohio ana
ia tera ano a Wi Parata e pera ano inaianei ki te
kitea e ia akuanei e kore e taea o te Runanga to
whakaae ki tana tikanga.
Ka tu ko TAIAROA. Tana whakaaro he tika te
tono a Wi Parata kia whakahokia nga whenua. I
te korerotanga i tera tau i ki ia (a Taiaroa) me
whakarite he Komiti tangata Maori hei hoa mo te
Kawanatanga ki te kimi whakaaro mo taua ritenga.
E mahara ana ia i whakaaetia taua tikanga, te Komiti
rangatira maori hei hoa mo te Kawanatanga ki runga
ki tenei mahi. Ko tana ano tena, ko etahi rangatira
•maori me Wi Paraia me te Kawanatanga mana e
whakaoti taua mea. He tika ano ho hara to nga
maori me te pakeha hoki —engari kaore ano ia kia
ata marama ko tehea ko tehea ranei nana i timata te
he. Tana mahara ko te whawhai a Kawana Paraone
raua ko Wiremu Kingi mo te whenua. Taua wha-
whai he hoko whenua te take. Ko te Teira i hiahia
-ki te hoko, ko Wi Kingi ki te pupuri; no te tohe
tonu a Wi Kingi ka awhinatia Te Teira e te Kawana-
tanga, a tupu tonu ake te whawhai.
Kai runga ano a Wi PARATA. He kupu kotahi
tana mo runga i ta te Makarini. Kaore he tikanga
•kia korero te Makarini rao tona haerenga (to Wi
•Parata) ki tona takiwa ako haere ai ki nga tangata.
He mea ke tera i tenei i korerotia nei e ia. Tona
ahua tonu tena he ako. Ko tenei i korerotia nei e ia
ko te whakaaro tena o nga iwi katoa i roto i tona
takiwa. Kaua te Kawanatanga e wehi mo nga
whenua kua hokona ki te pakeha. E hara tanga
maori i te tono ki nga whenua katoa, engari he tono
ki nga wahi e toe aua. Ki te hoki mai ena, e taea
ano te korero mo nga wahi kua riro. E mohio ana
ia te take i whakakahore ai nga Mema, he moni;
engari e whakaaro ana ia kai te kite ratou i te tika o
tana tono. E hara ta ratou i te whakakahore i runga
i te Ture, engari he whakakahore i runga i te moni e
tonoa e nga pakeha nana i hoko nga whenua. Tenei
tetahi kupu ana. Ko nga iwi katoa kua hoki mai
ki runga ki te rangimarietanga. Me pehea te
whakahoki a te Kawanatanga ki a ratou mo tena ?
Ko te Pakakohi (te iwi o Taurua) kua hoki mai ki
te pai, me pehea te whakaaro mo ratou? Kai te
haereere noa i te taone, nei. Tana whakaaro me
titiro te Kawanatanga ki tenei, ka whakahoki i a
ratou whenua. Ka mutu.
Katahi ka tukua ki te Runanga te tono a Wi
Parata—kaore i whakaaetia.
Heoi, hei tetahi nupepa ka panuitia atu etahi o
nga mahi o te Paremete.
TE HUHU MAHI MIRO HIRAKA.
He mea tuhi mai na Rihari Wunu kai Whakawa
o Whanganui.
HE pukapuka whakaatu tenei mo tetahi taonga nui
kua kitea i enei ra hei tango ma nga iwi maori—ara
te mahi hiraka kakahu nei. Kua tahuri te iwi o
Whanganui ki runga ki tenei mahi inaianei. Kua
homai e te Kawanatanga Nui nga rakau mapere
(mulberry) e whitu rau hei ngaki ma taua iwi. Na
te Wunu Kai Whakawa i tuwha ki nga kainga
katoa i roto i te awa o Whanganui—e rima te kau
nga rakau ki ia pa, ki ia pa. Ko nga rau o taua,
rakau hei kai ma te huhu mahi miro hiraka. A, kia
kiki nga kaari i taua rakau i te mapere katahi taua
huhu ka whakawhiwhia ki nga tangata whakatupu i
taua rakau hei tiaki hei whangai ma ratou. Ko te
ritenga o te mahi o taua huhu e ahua rite ana ki ta
te pungawerewere hanga i tona whare—porotaka
marire ki ona taura, etia he pokai tarete. Ko tenei
mea te miro hiraka he taonga utu nui. He nui nga
pakeha mahi paamu o Amerika, o nga whenua katoa,
e tango ana i taua mahi hei mahi ma ratou, hei
oranga mo ratou i roto i nga takiwa e hoki ana te
utu o te witi, o te taewa. Ko tenei me tahuri katoa
koutou nga iwi maori ki te whakatupu i taua rakau
te mapere kia tini haere ai; kia kapi katoa te whenua
i taua rakau pai kia ai he kai ma taua pepe mahi
hiraka.
HE TANGATA MATE.
Ko HARE TAUTEKA, o Taupo kua mate, ho mokopuna
na tena tupuna nui, a Tuwharetoa i te Aopouri. No te
23 o nga ra o Hurae i mate ai —i mate ki Tokaanu i
Taupo. Ko tetahi tena o nga rangatira o Taupo ka
ngaro atu nei. He tangata ia i wehe ke i te Kawa-
natanga i mua, i te wa kaore ano kia marama noa ona
whakaaro ki runga ki nga ritenga e tika ai e ora ai te
tangata. No te kitenga i te he o ena mahi ka hoki
mai ia ki roto i te maru o te Kuini, a ka noho pai
tonu iho i Taupo i muri nei taea noatia te wa i mate
ai. I uru ano ia ki te taha Kawanatanga ki te wha-
whaiki nga Hau Hau, ai kitea te pono o tona whakaaro ki
kona. Me titiro nga tamariki i mahue ki muri me titiro
ki te ahua o nga inatua kua rere ki te Reinga ; a me
noho pai ratou i muri nei kia tupu ai ano ratou hei
tangata, hei iwi ki te ao nei. I tiakina i atawhaitia
ano e te Kawanatanga a Hare Tauteka i a ia e mate
ana—i hoatu ano he kai reka, he waina hoki, mana.
Ko te Kihipi (Gibbes) te Takuta mahi i a ia. Otira
e taea e te tangata to aha i tena hanga i te mate. E
ki ana te Karaipiture:—" He puehu te tangata a ka
hold ano kite puehu." Tetahi, kei a Hopa, Upoko
14:—" Te tangata ia mato iho, marere noa iho ; hemo
ana te tangata, a, kei hea ? Nga wai o te moana ka
kore, te awa ka mimiti, ka maroke. Te tangata hoki,
takoto ana ia, a kaore ona whakatikanga ake." E
hara i te hanga hou te mate, he mea tawhito ano.
Taro ake ka haere atu ano tatou nga mea e ora nei—
ka mahue ki muri nga whawhai, nga mauahara, nga
taruhae, nga tautohe, nga mamae o te tinana, nga
pouritanga, nga kino noa atu o tenei ao—nga ahuare-
katanga noatanga atu hoki.
He tangi tenei mo Hare Tauteka, he mea tuku
mai na te Waaka Tamaira Muriwhenua o Taupo,
ara:—
E muri ahiahi ka totoka te aroha o te hoa ka wehe i a hau-
Wai teteretere e rere i waho ra
Nau ra e te Kohu, e hoki koutou—
Ripa ki te whenua ki Maketu ra ia.
|
|
5 99 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 99
Tenei matou kei runga i te toka.
Me rauhi kau ki te wairua kau te waka e tataia mai.
Toroa i te wai kia pai atu koe te rere
Ei raro ra, ki Hauraki ra ia,
Hei matakitaki ma te nui a Timaru—
Hei ika pae noa ki Maukaraia.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. I
Waipakura, Whanganui,
Hurae 18, 1872.
E hoa tena koe. Mau e uta atu tenei reta ki
runga ki to tatou waka ka tuku ki nga motu e rua
kia kite o tatou hoa maori i taku whakaaro i kite iho
ai mo to tatou Waka Maori kia whakanuia e tatou.
Koia tenei, ka nui taku, whakapai ki to tatou nupepa.
Ko te pai tenei, ko te whakakitenga i nga mea ngaro
ki a tatou. E whai pea kia whakanuia to tatou waka
—nui atu te pai. Ina e mea ana te Kai Tuhi he tini
nga utanga mo tenei waka kei tona whare e puranga
ana, e kore e eke i te iti o te nupepa. Koia au nei i
whakaaro ai e tika ana ta te Kai Tuhi. Me whakanui
to tatou waka kia rite ki to te iwi pakeha waka e hoe
nei. Koia tenei te whakanuinga, kia toru rau pauna,
£300, i te tau kotahi.
Na POARI KURAMATE.
[Ka tika to kupu e te Poari—a, pai atu ina mana i
te iwi. Ko tenei me tahuri te iwi katoa ki runga ki
tenei mahi te tango nupepa, kia whakanuia ai ona
wharangi hei kawe mohiotanga ki nga tangata katoa
kia rongo ni ratou ki nga korero o te ao katoa.—
Naku na WUNU, Kai Whakawa.]
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Te Tari, Tutaenui, Hurae 10,1872.
E taku hoa tena koe. Kia ora tonu koe, ake noa
atu nei, ki to mahi whakamarama i nga whakaaro o
nga tangata maori. E hoa ka mihi atu au. ki a koe i
to mahi pai. Me i kore koe kua noho kuare nga
whakaaro me nga mohiotanga o nga tangata maori ki
nga mea me nga korero o te ao. Ka mutu tenei.
He korero ano taku mo nga Kura. E mea aua au
kia tu he Kura mo nga maori ki konei, kia whaka-
akona nga tamariki kia nui haere to ratou mataura-
nga. He tau hou tenei. Ko. nga tau raruraru me
nga tau whawhai kua mutu. E pai ana kia mutu
era tau. Koia ra au e mea nei kia tu he Kura mo
nga tamariki maori kia rite tahi te matauranga ki to
te Pakeha ; kia tu tahi ai nga maori i te turanga o
te pakeha. Tenei ano etahi o nga rangatira o Rangi-
tikei nei e mea ana kia tu he Kura ki konei; e mea
ana ka kore he Kura e kore hoki o ratou tamariki e
rite ki o te pakeha—te matauranga me te rangatira-
tanga. Otira ka hoha pea koe ki te roa o tenei reta.
Hei tetahi takiwa ka tuhi reta atu ano au, ki te pai
mai koe.
Na TE WAARI
(ROBERT WARD).
[E kore matou e hoha ki te korero pai. Ko te
tangata kaore i tae ki te Kura i tona tamarikitanga e
rite ana ki te manu punuka kaore nei kia ata tupu
nga parirau ; ka whakamatau ki te rere ka taka—e
kore ano e tino kake ki runga. Ma koutou e mahi
atu nga tikanga e tu ai he Kura ki kona.]
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Motueka, Hurae 8,1872.
E hoa, e hiahia ana ahau ki te maka atu etahi kupu
ki tou nupepa te Waka Maori, mehemea e watea ana
tetahi wahi.
9.
Ka nui taku whakapai ki tou Waka i wakaritea
hei kawe i nga korero i nga whakaaro o nga tangata
reo maori ki nga wahi katoa o a tatou motu nei o
Niu Tirani.
He tangata tae hou mai ahau ki tenei wahi. Otira
he tini aku tau i haereere ai au i nga wahi maori
katoa o tera motu ki raro, me te whakarongo- ano
ahau ki nga korero o ia wahi o ia wahi; a ka kite
ahau e noho tupato ana nga tangata maori katoa i
runga i nga mahi a te Kawanatanga, ara i a nga
pakeha katoa. Te take, ki taku whakaaro, kua
tinihangatia ratou e etahi pakeha rupahu; a kua
mea ratou, e pera katoa ana te whakaaro o te
pakeha erangi e huna ana ki nga maori. Ki taku
titiro he pohehe noa iho to putake o enei whakaaro.
E mohio ana tatou ki te whakatauki a te pakeha ;—
" He mea whakararuraru i te tangata te mohiotanga
iti." Koia ahau ka mea, rapua te mohiotanga nui.
He aha ra i ngoikore tonu ai te iwi maori ki te ako i
nga tini mea i rangatira ai i whai whakaaro nui ai te
pakeha ? E puare tonu ana nga kura mo ratou, a
kaore ratou e tomo atu kia whiwhi ratou ki te
mohiotanga e tu tahi ai ratou me te pakeha.
Ki taku whakaaro ko te tino take o nga raruraru
katoa o nga maori me nga pakeha ko te korenga o te
mohiotanga. E mea ana a Kingi Horomona;—" Te
tangata kua whiwhi ki te matauranga ka kaiponuhia
e ia ana kupu." Whaihoki ko te tangata kua whiwhi
ki te matauranga ka ata whakarongo, ka ata hurihuri
marika, i nga mea e rongo ai ia—katahi ka whakaputa
i tona whakaaro. Mehemea i penei nga maori, me
nga pakeha hoki, kua noho tonu tatou i runga i te
rangimarie me te mahi pai. Tena ki te oho noa te
tangata i nga tini korero rupahu, e rongo ai ia ka
kore rawa e tatu.
I hari rawa ahau i taku rongonga kei te whakatu
Kura te Kawanatanga i nga wahi maori katoa. Ka
mea ahau, katahi te mahi tika. Me patupatu i nga
hoari hei hea parau, me nga tao whawhai hei mata
tapahi manga rakau—me tahuri mai hoki ki nga
akoranga o te rangimarie. Katahi te mea hei wha-
kaara i tenei iwi i te maori. Katahi hoki ahau ka
whakapono ki te kupu nei;—" Kia tu tahi ai te
maori me te pakeha." Ko taku whakaaro tuturu
tena i mua, kia whiwhi te maori i te mohiotanga ki
nga mea katoa a te pakeha. A ko te tino mea, kia
mohio rawa ratou ki te reo o te pakeha. Inahoki, he
tini noa atu nga pukapuka o te pakeha hei whakaako
i a ia ki nga mea katoa o nga wahi katoa hoki o te ao.
Tena ki te reo maori, kahore kau; ko nga Karaipiture
anake—ko tena hoki he mea whakamaori mai, he tini
nga tau i pau ki runga i taua mahi.
E mea aua nga maori ko Hawaiki te motu o a
ratou tupuna. E tika ana pea, inahoki te rite o te
reo me te ahua o nga tangata e noho nei i aua motu.
I te takiwa e rere mai ana a Kapene Kuka ki enei
motu i u ano ia ki reira; a muri iho, no te hokinga
atu i konei, i kohurutia ia o ratou—a me i kore i
riro mai tona tinana i ona hoa kua kainga e nga
maori o aua motu. Ko te ahua tena o aua tangata i
tena takiwa, he iwi kohuru he iwi kai tangata.
Inaianei he iwi pehea ratou ? He iwi kua noho pai;
kua ako hoki ratou i nga mahi pai katoa—kua
whiwhi ratou i te matauranga. He taone nui a ratou,
na ratou ake; a ko ratou ano nga kai mahi i a ratou
mea katoa. Kua kite ratou i te pai o te Kura, koia ka
whakahauhau tonu ratou i a ratou ano i runga i te
whakaako i a ratou tamariki, kia mohio kia tu tahi ai
ratou me nga iwi pakeha katoa. Na, kia mahara nga
tangata maori e kite ana i tenei reta. Te tino take i
pai ai taua iwi he Whakapono. '' Ko te wehi ki te
Atua te timatanga o te matauranga."
Heoi ano. Na tou hoa,
Na HOHEPA PEKA. *
(Joseph G. Baker).
|
|
6 100 |
▲back to top |
100 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
TE MATE KOROPUTAPUTA.
Ki a Te Kai tuhi o Te Waka Maori.
Akarana, Hurae 24,1872.
E HOA tena ra koe, te noho mai nei i tau kainga
ki te whakapuaki i nga tikanga e maiangi ake ai
nga iwi.
Tenei taku kupu mo te mate koroputaputa. Ko
te ingoa kau o tenei tu mate i rangona e tatou i nga
wa katoa; ko te kite, kaore i kite—ara nga maori.
I Whaingaroa taua mate e haere ana me ko wai ka
kite; i naianei kua tae mai kei Otutata. Kua mutu
te kimi i naianei ki te ahua o tera mate whakamataku,
ta te mea kua takoto tana ika, kua oti te haehae.
Tokotoru nga pakeha o Akarana nei kua hemo i taua
taru, tokorua nga tane kotahi te wahine. Ko te
take tenei i whakaaro ai au kia puta he kupu maku
me kore ranei e tupato nga maori kei paangia e tenei
mate, kei mimiti te puna tangata, a raranga kau noa
nga hau o te kainga. Kei tangihia kautia tera tangi
ki nga takiwa tangata maori, tenei tangi:—
Ra te pukohu, e,
Tauwhare ana mai
Te Tara ki te maunga;
Tirotiro kau au,
Kei hea ra. e ?
*
Tera pea e ki mai te tangata, " me aha te mate ?"
—"mawai te mate e aweke?" Kao; kauaka e
penatia. He wahi ano ta te mate, he wahi ano ta te
tangata. T tukua ki te tangata he whai mahara e te
Atua, kia kimi ai te tangata i te he, i te tika, i
te kino, i te pai, i te mate, i te ora. Me he mea kei
tawahi atu tenei mate te koroputaputa, moea e te
tangata, nohoia. Tena ko tenei kua whiti mai i
runga i te hanga kaipuke i rere mai nei i tawahi, me
whakaara te iwi. Ma nga matahi taua e whakaara,
kei rua nga mate—ko te parekura ko te pa horo.
Heoi ano te arai mo tenei mate kua mohiotia i nai-
anei he werowero. Koia i whakaaro ai nga hoa pakeha
o nga maori kia kakama te werowero. He kakama
te taonga, ta te mea kei Otutata tonu tenei taru. Kei
manawapopore te tangata ki te moni hei utu ki nga
rata mo te werowerohanga; hei aha te moni i te ora
—mate ka mate, ka aha te moni? Ka whakahoki
ake i roto i te poka ? Ki au kaore he tirotiro ki te
moni; kaore he hopohopo ki te wero; te tane, te
wahine, te tamariki—me whakaoti marire katoa.
Tetahi, kei haere kuare nga maori ki nga kainga pa-
keha i te mea e tahu ana taua mate. E ki ana nga
rata, hohoro tonu te pa o tenei mate ki nga tangata
kai waipiro, me nga tangata noho kino ki nga takiwa
paru, haumaku, haunga, takotoranga parapara, aha,
aha. Mo konei kia pai te taka o nga kainga; kia
tuwhera nga awa rerenga wai; kia maroke nga noho-
anga tangata; kia maru kia ruru nga whare; kia
ngahau ki te mahi; kia pai nga weruweru me te kai.
Na, ki te pa ki te maori kotahi i runga i enei mahi
tika, kia tangatanga te kawe i te mea mate ki tahaki
takoto ai, kei pa ki tetahi atu; ara ki te tini, ki te
mano—ta te mea he rere-a-manu te torohanga o tenei
tu taru whakangaro tangata.
He hori te ki a te tangata kia tahuri ki te whaka-
kino i nga pakeha mo te taenga mai o tenei taru ki
" Niu Tirani:" Engari koa me whakakotahi te maori
raua ko te pakeha ki te tinei i tenei mate; na te mea
e ahu ana mai tenei taru i te tangata, ma te tangata
e tinei.
Kei riri kau koe ki au e hoa mo te roa o tenei reta.
E whai ana au kia takoto ki te aroaro o nga maori
tetahi kupu whakatupato mo tenei mate tumatumau-
heke; a ki te kaikapea e ratou e kore te he e hoki
mai ki a koe, ki au. Ki te mana i a ratou nga ako-
ranga ka pai, ka ora, ka roa te nohoanga iho i te ao ki
te mahi i te tini o nga mahi tangata ki a tatou whaka-
tangata.
Na to hoa,
Na HARE REWETI.
Ki a Te Kai-tuhi o te Waika Maori.
Kai Iwi, Whanganui,
Hurae 29, 1872.
E KORO. Mau e tuku atu aku mihi me aku tangi
ri toku teina ki a Ropata Tamumu kua mate. No te
o nga ra o Hurae i te tau 1872, i mate ai. Ka nui
te pouri o ana iwi ki tona matenga. Me nga pakeha
hoki, whakamoemiti rawa nga pakeha ki tenei tangata
—he pai o ana tikanga. I te ra i ngaro ia ka poro-
poroaki ia i ona kupu e rua—ka mate ia ka kino tona
whenua i muri i a ia, a Kai Iwi, i te kore kai tiaki;
marua—ko te riwhi mona ko Piripi Ropata. He
waiata tenei:—
Ka te uira ka hiku i te rangi o Tohu,
E te hoa i haere ai koe.
E hara e hine te tau mai nei;
No te maunga roa no Taiwiri koe,
Na Tauru o te Rangi;
He matamata ariki no runga i Tieke,
No Maerangira, na te Rangihikaka
Na Uruteaungina, na te Kahuirere,
Na te Manu i te ra.
Na WIKITORIA. KATIKARA.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Whanganui, Hurae 11, 1872.
E koro, tena koe. He pukapuka whakaatu tenei
ki nga iwi katoa o te motu nei i te mahi rangatira o
tenei tangata o Aperahama Tahunuiorangi o Mata-
tera, Wangaehu, i te ra i marenatia ai tona teina a
Ngamoko Rongohikaia.
Ko te pai o te mahi o Aperahama ko tona whaka-
ritenga i nga Ture katoa o te iwi Pakeha i runga i
tenei mahi tapu i te marenatanga—he mea Raihene
hoki. I te ahiahi o te Paraire, te 5 o nga ra o te
marama nei, i tu ai te hakari a Aperahama i te taone
o Whanganui. Ko nga rangatira pakeha i tae mai
ki taua kai, ko Te Ture ; ko Wiremu Wata, te Mea
(Mayor) ; ko Meiha Nikitini; ko Te Wunu; ko Te
Parahini, Komihana; ko te Wakena, Komihana;
ko Putu ; me era atu rangatira pakeha. Ko
nga rangatira maori, ko Meiha Keepa ; ko Ka-
wana Hunia; ko Kapene Wirihana; ko Pehira
Turei; me etahi atu. Ka mutu te kai ka whaka-
honore taua huihuinga ki Te Kuini, ki Te Kawana
hoki raua ko Te Makarini. Muri mai ka inumia nga
karahi mo te taane marena hou raua ko tona wahine,
me te whakawhetai mai raua. Ka tu ki runga ko
Wiremu Wata, ka tono i tetahi inumanga karahi mo
Meiha Keepa tae noa ki te iwi maori katoa. Ka nui
hoki te marama o nga korero a tenei pakeha, o
Wiremu Wata. He korero whakahoa ki te iwi
maori, whakapai hoki ki te marama o nga tikanga
whakahaere a nga rangatira maori o enei iwi o Wha-
nganui, o Ngatiapa, o mua iho—i nga ra o te pai, o
te kino, i tau ai te rangimarietanga ki enei wahi.
Ka nui hoki tana whakapai ki tenei tangata ki a
Meiha Keepa, ki tona kaha ki te hapai i nga ringa-
ringa o te Kuini i nga ra o te tatauranga. Ka wha-
katika ano hoki a te Ture; a Meiha Nikitini; a te
Wunu—ko aua korero ano. Katahi ka tu ake ko
Te Keepa; ko Kawana Hunia; ko Aperahama; ko
Pehira; ka whakapai atu ki te marama o nga korero
a nga hoa rangatira pakeha. Ko tenei, e nga iwi
katoa, he tikanga pai tenei. Ma enei tikanga ka
piri tahi ai enei iwi e rua te Pakeha me te Maori; ka
tupu tahi ai i runga i te ora me te rangimarietanga.
Ka mutu.
Naku na RIHARI WUNU,
Kai Whakawa Tuturu o Whanganui.
|
|
7 101 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 101
TE UREWERA.
He mea tuku mai na Kapene Pirihi.
No te 9 o nga ra o Hune i tu ai te hui a Tuhoe o
te Urewera ki Ruatahuna. Nga kupu o taua hui koia
enei. Te tuatahi—ko nga rori me nga reti kua kati.
Tuarua—ko te rohe o te whenua. Tuatoru—ko te
hoko tahae a te tangata i te whenua. Tuawha—ko
te whitu te kau tangata o te Urewera hei Runanga
whakahaere i aua kupu. Ko te tangata whakatu i
aua kupu ko Te Ahikaiata.
Ka tu ko ARAMA. KAKAKA : "Whakarongo mai e
Tuhoe. He patai taku ki a koe mo to rohe kua oti
nei te whakatakoto e koe ki nga takiwa katoa o waho.
Ko taku patai tenei ki a koe e Tuhoe ; me pehea te
tangata o waho ina hiahia mai ki tona whenua i roto
i to rohe ? Ta te mea ehara i a koe anake te whenua
i rohea nei e koe—tera ano etahi tangata nona etahi
pihi i roto i tenei rohe kua oti nei e koe te rohe.
Kia marama mai tau whakaaro."
Ka tu ko te HIKO o TE RANGI : " Taku ka tu ake
nei he ui ano ki a koe e Tuhoe. Ta te mea kua kore
katoa i a koe nga mahi a te Kawanatanga."
Ka tu ko Te MAKARINI HONA WHARONUI : " Mo
to patai. Ko aku mahi e pai ana. Ko te Aorere,
ko te Marihi a. Heoi te utu mo to ui mai."
Kei runga ko te HOKO: "Tena, me pehea te
tangata rere mai ki roto ki to rohe? No te mea
e hara i a koe anake te whenua."
Kei runga ano ko te MAKARINI : " E pai ana tena.
Me haere mai te tangata e mohio ana ki tona whenua
i roto nei."
Ko te kupu tenei a te HIKO : " Whakarongo mai
e Tuhoe. Ko to rohe ka pakaru i au, pakaru rawa.
Tetahi, e kore au e uru ki tau korero."
Kei runga ano a ARAMA : " Whakarongo mai e
Tuhoe, E 70 rangatira kua oti i a koe te whakarite
hei runanga rangatira mou, hei mahi i nga tikanga
o to takiwa. Whakarongo mai ki taku tikanga mo
tenei 70. Naku i mahi tenei mahi i mua, ki hai i
puta te aroha o te Kawanatanga; heoi, mahue ake i
au. Koia hoki me o tikanga e kore pea e tu tonu.
Ta te mea ko au, te tangata i mohio o to taua motu.
Eo taku mohio tenei, ko toku whenua kei au, ano.
Kaore au i hoko ki te pakeha. Me nga rori, e hara
i te mea ka riro te whenua i te rori e ahei ai to kati i
te taonga o nga tamariki ratou ko nga wahine. Ko
tau e ki na ka riro te whenua, kaore—mau ano e
hoko katahi ka riro."
Kei runga ko TUKEHU : " Taku kupu, e te
Urewera, ko au anake te tangata o Matatua, i mahue
i tenei waka i a Matatua. Ko koe katoa i te hoe
katoa i tou. waka putu noa ki Tauranga. Na, ko
toku rohe i au e noho mai nei kei au ano. Ko nga
rori i oku taiawa kua oti; me te rori ki Owhaikawa
kua oti te ruri hei rori."
Kei runga ko TAMAIKOHA: " Kapai e Tuhoe. Kei
mahue to mana o mua, to toa, to whenua. Kia
tuturu te rohe o to whenua, to mana; te mana ra o
to tupuna o Tuhoe, o to waka o Matatua, te mana
hoki o tera tangata o tera tangata. He reti ano
taku ; kua kore i runga i to mahi e Tuhoe, i to mohio
hoki."
Kei runga ko TAITUHA : " E toru, nga putake o
tenei hui. Ka pai e Tuhoe. Ka ora koe i runga i
to mohio, i to ata mahi, i runga hoki i to mana.
Ahakoa ki te tangata kei a ia te mana o tena wahi,
kaore kei a koe ano e Tuhoe. Ka pai ra hoki, ka
toitu te whenua i runga ra i to toa i to mana. Ko
tenei e te iwi nei kia kotahi. E. karanga nei hoki
koe kia tapu te tangata."
Kei runga ko ARAMA KARAKA : " Whakarongo mai
e Tuhoe. Kua oti i a koe tau kupu te hanga. Ko
taku, tenei, ekore au e uru ki to tikanga. Ki taku
mohio ko koutou nga tangata o Te Kawanatanga
Tera pea koutou e hoko i o koutou, whenua. E ki
nei koutou ki au he Kawana—ae, ko aku mahi tenei
ko te hanga i nga rori i whakahaua e toku rangatira
e te Kawana inaianei, to taua matua—kaa kino nei i
a, koe nga rori. E hoa ma, he mea pai te mahi i nga
huarahi hei taonga mo nga tamariki, mo nga wahine,
me nga tangata. Ko tenei kei waho au i ta taua
korero. Ahakoa hanga tikanga koe mau kia tika,
3 kore e tika i a koe e ki nei kia kotahi. Ko tenei
kei a koe te tikanga o to korero, Mehemea i rite ki
ta matou, katahi ka tika tenei kupu kia kotahi."
Kei runga ko TE MAUPARAOA : " Ko taku e Tuhoe
i tu ake ai he whakarite i te karanga kia hui ki te
whakarongo i te tikanga o te huihui. Ko taku kupu,
kia rongo koe e Tuhoe, tena pea koe e ahua raruraru.
Kaore aku tikanga i te mea kua oti i a koe tau
korero i te po nei. Tenei hoki tetahi kupu aku. He
reti ano taku i runga i toku takiwa. Ko to rohe
kaore e marama i toku ngakau. Ko tetahi kupu
;enei. E ki ana ahau kua mutu o tikanga o mua.
Katahi au ka kite i tau tu korero. Inaianei kua riri
hoki taua, kua tae ki tona mutunga. Na, he pai te
ina e whiti nei te ra, e korero nei taua i te awatea,"
Kei runga ko Te MAKARINI : " Ko enei kupu i oti
ake nei kua kati katoa nga mahi a te Kawana ki
konei."
Ko te MEIHANA : " He tu noa ake i te mea kua oti
ano i a koe tau kupu te whakarite. Nau hoki i
karanga nga iwi kia hui ki te wahi kotahi, no reira
ka haere mai. Taku kupu e wha nga pito o tenei rohe ;
ko wai te tangata mahara, te tangata matau, ki te
tiaki i tenei rohe ? Ki taku me whakarere a tatou
tikanga i mahue ake nei. Ko au te tangata o taua i
hohoro te tae ki te Kawanatanga. Ko te wha tenei
o aku tau ki tona aroaro ki hai au i kite i te he. I
kona hoki taua e tu aua i te hapai i te patu mo te
pakeha ki hai i tae. Ko taku tenei, kei te pai to
taua matua a te Kawana ki a taua. Mau ano e
hoatu te kino ki te pakeha katahi ka kino. Tetahi o
aku kupu, ko apopo ka hoki matou, ko atahira ka
hoki mai ki te mahi i kopikopiko, i te mea kua oti
ano tenei rori te mahi. Ko taku kupu tenei."
Ko TAMAIKOHA : " Whakarongo mai! Kua mutu
tenei korero e Tuhoe. Kua pau hoki nga kupu te
whakaaro e tatou."
Kei runga ko ARAMA KARAKA.- "Whakarongo
mai e Tuhoe. Heoi taku kupu kia rongo mai koe.
Ka whakaae au ki tenei kupu au me kotahi te tangata
mehemea ka tika te kotahitanga. Ko etahi o a taua
korero ki hai i uru mai ki roto ki toku ngakau. Ko
te mea hoki tenei e rere ke ai to taua kotahitanga.
Ko tenei me kotahi te tangata kia penei me au te
ahua. Ko etahi o kupu kei a koe ano. Mau e
mohio, i mua kotahi te tangata kotahi te whenua
kotahi te mahara. I te ra i tu ai te Kingi ka he koe,
ka rere ki Waikato. I ki to tangata i kino o to taua
motu i tuku whenua. Ko to taua pihi kaore taua i
tuku ki te Pakeha, rere noa ana koe ki to kingi kia
mau te whenua. Na, mate aua koe i te Pakeha—
katahi ka he. I ki atu ahau ki a koe kaua koe e
haere mai ma te roro o taku whare, me tika atu i
Kaingaroa. Ki hai koe i rongo ; ana! ka hinga ki te
Kaokaoroa. Katahi ano au ka pakeha. Ko taku
whakaaro me tuohu noaiho taua inaianei. He tino
pakeha ahau. Kei penei koe kua uru matou ki to
whakaaro—kaore, he pakeha matou e tu atu nei. Ko
tenei kei a koe te tikanga o tau korero."
Kei runga ko PAORA KINGI : " Whakarongo mai!
Ki te rongo au i to tikanga a muri ake nei ka motu i
au a koutou korero."
Heoi, he nui nga kupu whakahaere i hoatu ki a
ratou—kua kaha ia ki ana whakaaro, e pai ana.
HE WAIATA AROHA.
He waiata tenei na Wiremu Tamihana Te Neke
o Ngatiawa mo tona wahine i mate i roto i nga ra o
Nowema i te tau 1871, ko Pinarepe Te Neke to
|
|
8 102 |
▲back to top |
102 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
ingoa. Tetahi mo ona whanaunga mo Hohepa
Ngapaki, mo Paora Matuawaka, me etahi atu—i
mate katoa i te piwa.
Te ra Kopu hikitia i te ripa;
Mehemea ko te tau tenei ka hoki mai.
Hoki mai e to tau, te moenga ki te whare;
Ka tokia to kiri e te anu tuku iho.
E rau Airo, tena te wahine, naku i tuku atu kia rere i te
hau;
Tukutuku e te tau te aka tarewa—
Te ara o te Atua ko wai au ka kite.
A uru tomo koe te whare i a Miru;
A uia mai koe e te tini o te rau;
Mau e ki ata no ranga au nei,
No te nohoanga te raka, hutia te tapu i a Hae.
A piki atu koe te ara o Tawaki,
A noho mai koe i te putahi nui o Rehua.
Tahuri to mata ngatai e Wawara I
Raro u Motu Tapu kia whakatangihia koe— i
Te tangi o Rikiriki, te tangi ki a Rangi;
Kapakapatu ana te tau o taku ate:
Kai a urunui ana te momoe kia nui. •
Ka whati ra e te tara o te Marama,
Ka taka ra e te puhi o Tokomaru
I te nui a Tikura, i to nui a Tirangi,
E tama, na Waru whakatu te haere,
Koe whare tu mai kei o matua.
Ma Rangiapore mana e ui mai ;—
" Ko wai te Atua i rehua ai koe ?"
Mau e ki atu, ko te Wiu, ko te Ta,
Ko te Rongo Maiuiti, ko te mate huri nui—
I te nui Atirau, i te nui Atitoa,—
E rau a Hina tahuri mai whakamuri,
Kia kite atu au to mata rau nui,
To kiri rau whero ka ngaro i te rehu.
Maunga tu noa Remu Taka i uta ra, .
Maunga tu noa ko Kaputi i waho ra,
Ka ngaro ra e taku Tapuikakahi.
Aku inana whakarewa ki runga o nga iwi,
Ki hai aku boa i whakahoki atu,
Ho nga riri kai horo i runga o Huirangi,
Roto o Kairau kia whakataua iho te ahi a te Tapua e tahu
nei te whenua.
Kia tohutohinu ki roto te marua nga wai e rere i roto
Waitara,
A ruku atu ana te ruku a te kawau,
Aeake ana nga puke tu mai raro o Hikawera
Ki te iwi ka ngaro e.
HE TANGI MATE.
He tangi tenei na Wikitoria mo tona tuakana, mo
Hera Waitaoro Te Manu Toheroa, i mate turoro i te
piwa ki Po Neke i roto i nga ra o Akuhata i te tau
Kua taha nei:—
E au taka kino e, e au raru noa,
Kua wehe te ao, ahua mai te whenua.
Ko poutu ki rangi, te toto Awanui,
Eo mapuna i te rangi;
Ko mapuna i te wai;
He wai tu a whenua.
Mapuna i tu ana te uira i runga i Otonga.
Haere mai ra nga hui no Matariki;
Ta mai i kona e ahu ki Tainui.
Runanga ra taku hepeta rirena i raunga kouru e;
Kei runga te kaha, kei runga te kaha Atangaroa;
Paina nga ringa ki runga o Karamea.
Rangahau atu ra ki te aroaro o kingi Toheroa—
Te pu kai mata o nui ki te ao e.
Mawai o titiro nga kohu arai.
E tangi haore ana nga tai o te akau e.
Moe atu ra koe i roto o Werengitana,
Aro nui te haere ki te whare Paremete,
Ki te whare raiti e.
Kei o tungane e tauhere mai ra
I te rau e iti e Hera, e hine a Tohe.
Ki te rangi te pikitia, ki te rangi te kakea
Kia aranaki koe i runga o Whiritoa;
Eo te whare tena i huihui ai
Te tini o te kahui pou ki roto e,
Mara i te whare aitu—
Te whare te uea moemoe a Tapuaiti
Moemoe a Tupuanui, te moe a Matuahautere.
I whakairia ai a Weka ki runga te horopito
Kawea ake to ika Eketanga.
Te tae ki mua te hautapu,
Kei Aituhau, kei Aitupawa, e Hera i.
Kua kite matou i tetahi whiri tupeka he mea
hanga na te iwi na Muaupoko—na te Kai tuhi o te
Waka Maori i tango mai i a Hoani Meihana. Koia-
kau te reka o taua tupeka. Ki ta matou whakaaro e
rite tonu ana ki ta te pakeha. He tohunga rawa te
tangata nana, i mahi. Me waiho he ingoa mona ko
Rongomaraeroa. E ki ana hoki te whakatauki, " Ko
Rongomaraeroa te tangata mahi pai."
E korerotia ana ka nui rawa te mate o Meiha
Keepa o Whanganui, he mate tawhito nona. Kua
pouri rawa matou i to matou rongonga ki te mate o
tana tangata. He tangata hoki ia e whai ana ki nga
whakaaro tika, e haere aua i runga i nga huanui o te
rangimarietanga—no kona i arohaina ai i mihi atu ai.
Te marama o tena tangata i roto i nga wa o te kino
kua taha nei, e hara i te marama puratoke o ro
ngahere, engari ko Kopu (Evening Star) e titi ana i
runga i te rangi te rite. Otira kei te Atua ano te
whakaaro mona. E ki ana hoki a Kawiri i nga
Waiata 68, Rarangi 20; " Na Ihowa ano, na te •
Ariki, nga putanga ake i te mate."
I tenei takiwa kua mutu te tautohe a nga iwi nei a
Muaupoko raua ko Ngatiapa ki a Ngatiraukawa mo
Horowhenua mo etahi atu wahi—kua pai tenei. Kua
whakaaetia kia ruri noa atu tetahi me tetahi i ana
rohe i mohio ai, ka waiho ma te Kooti e whakaoti.
Kua ki mai a Kawana Hunia me mutu tana whaka-
raruraru i nga Kai Ruri. . Tenei ake hei te tunga o
te Kooti te kitea ai e tatou te peheatanga.
E tuhi mai ana a Tamihana Te Rauparaha ka nui
te matemate o nga tangata ki te taha ki Kapiti, ki
Otaki. E mea ana te kupu o tona reta:—" Katahi te
parekura ko tenei! Akuanei tae rawa mai te mate
Koroputaputa kua rupeke noa atu nga tangata ki te
mate, waiho kau nga whenua mo taua mate. E ki
ana etahi tangata he rere nui no nga whakaaro ki te
whenua i mate ai." E taea hoki u a maua ko Tami-
hana te aha i tenei hanga i te mate.
Kua rongo matou ki te korero mai o Ahuriri, e ki
ana kua hoatu tetahi hoari ki a Ihaka Whanga
o Te Mahia, o Nukutaurua—he mea tuku mai na te
Kuini hei whakahonore, hei mea whakawhetai, ki taua
kaumatua, he pera hoki me nga mea i hoatu ki a Henare
Tomoana, ki a Rapata Wahawaha, ki Mehia Keepa,.
ki a te Mokena, i mua tata atu. Ko taua kaumatua
he tino hoa no nga pakeha katoa i Nepia, puta atu ki te
Wairoa. I mua, i te wa o te Hau Hautanga, ko taua
kaumatua raua ko Kopu o te Wairoa (kua mate atu
ra) nga tangata i piri tonu ki te pakeha ; a, i whaka-
whirinaki tonu nga pakeha o to raua kainga o te
Wairoa ki runga ki a raua. E kore e wareware
wawe nga pakeha o reira ki to raua ahua pai i roto i
era takiwa. Ko tetahi o raua kua mate atu—mate
rawa ake a Ihaka Whanga i te wa e mate ai ka mau
tonu tona rongo pai i muri i a ia i te ao nei.
Akuanei ko taua hoari hei oha ki ona tamariki i muri
i a ia—hei tohu mo te mana o te Kuini i hapainga e
ia i tona oranga. He tangata whakapono nui a Ihaka
Whanga ki te Atua.