|
loading...|
|
Te Waka Maori o Niu Tirani 1871-1877: Volume 8, Number 16. 30 August 1872 |
|
|
1 103 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
—————+—————
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.] PO NEKE, PARAIREI, AKUHATA 3O, 1872. [No. 16.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Hei tera nupepa ka panuitia atu nga korero o te hui a
Ngatiporou ki Mataahu. He nui rawa enei reta e takoto nei;
me waiho marire. E taea hoki e te aha i te raruraru.
TE PAREMETE.
HE korero tenei na Te Makarini, i korerotia i roto i
te Paremete i te 23 o nga ra o Akuhata, he whaka-
marama i ana tikanga i whakahaerea ai e ia i te motu
nei i runga i te taha Maori. He mea panui tenei kia
rongo nga iwi maori i taua korero.
Koia Tenei,—
E te Tumuaki—I au e whakatika nei ki runga ki te
korero ki runga ki tenei tikanga, me tiki e au i te
tuatahi mai ra ano, whakaatu haere mai ai i te ahua
o te whakahaeretanga o tenei Kawanatanga, i tirohia
ai hei tikanga mahi ma ratou i runga i te ahua o te
whenua, me nga iwi o te motu i to ratou tunga hei
Minitatanga.
E kore e whakamaharatia e au ki tenei Whare
inaianei taua ahua, no te mea, kua u rawa rapea ki
roto ki te whakaaro o nga mema i reira mai ra ano.
E whakaae ana au, he tika ano kua ahua haere ki te
oti etahi wahi o aua raruraru o taua takiwa i tera
Minitatanga o mua atu o tenei, te mahi. Otira
ahakoa tena, kaore rawa he takiwa e mohiotia ake
ana e toku ngakau i pena rawa te ahua kino, te ahua
pouri o nga ritenga o te taha maori, e tau ana i
runga i te motu, i rite ki to taua takiwa Kua nui
noa atu nga moni a te Kawanatanga o Ingarani,
o te Koroni hoki, kua whakapaua i runga i te
pehanga o te kino, ara o te whawhai. Otira e tupu
haere tonu ana te whakaaro ke a nga maori i taua
takiwa i ate pakeha,e nui haere ana te wehe ke o tetahi,
o tetahi—a tona mutunga iho he tino whawhai nui
no nga iwi e rua, me tona ahua, te pakeha me te maori
kia ngaro rawa tetahi. Na, e mohio ana au tena e
pouritia rawatia tena tu ritenga e nga mema o tenei
Whare. Te tikanga i kitea ai e te Kawanatanga i
reira hei tikanga tika mo ratou, he whakamutu i te
whawhai i nga wahi o te motu e taea ai te pera.
Heoi nga wahi i whawhai tonu ai ko nga wahi e
tika ana te pera i te matemate tonu o te tangata
me nga taonga i te kohuru, i te muru. Tetahi
tikanga i kitea e te Kawanatanga hei tika mo te
motu ko tetahi o ratou, kia pa tonu ki nga iwi e tu ke
ana i te Kawanatanga, me etahi iwi katoa atu hoki,
kia korero rawa atu i ana whakaaro e korero ana he
kanohi he kanohi. Na, i te whainga ki runga ki
tenei tikanga kia puta, i mea au he tika kia tae
au ki Taranaki i te tuatahi, te takiwa i tino
mate i te whawhai. A tae ana au ki nga iwi o
taua kainga i to tuatahi, he maramatanga hoki ia
ki toku ngakau i toku kitenga i puta mai ano ratou
kia kite i au—ahakoa he iwi whawhai, he iwi noho
noa iho ranei, i puta katoa mai ano. I koa hoki au
i toku kitenga i te rerenga whakaaro o nga pakeha
o taua kainga kua ahua ke, kua ahua rite ki aku
whakaaro ki runga ki nga tikanga maori—na reira
au i tino koa ai. I te takiwa i noho ai au ki reira,
i whakaturia e au tetahi Runanga hei whakahaere i
nga tikanga Maori. Ko te Hupiritene o taua Poro-
wini, ko etahi pakeha rangatira hoki e noho ana i
roto i tenei Whare inaianei, me etahi atu o nga
rangatira pakeha me nga rangatira maori o reira, i
uru katoa hei mema mo roto i taua Runanga. I taua
takiwa kaore he waea hei tuku korero ki reira ; kaore
hoki he putanga korero ma uta, he mea hoki kua kati
te huanui i ko atu o Whanganui. Na, he mea tika
ia i reira ai kia kimihia he tikanga e oti tonu ai ki
reira ano nga raruraru nui e tupu ake ana i reira;
kia kore ai e pa mai ki te Kawanatanga i te tuatahi
—no te mea hoki ko te putanga atu ki taua kainga
ma te moana he tuatahi he tuarua i roto i te marama,
te putanga atu ma uta he kore rawa, no te mea kua
kati te ara. Na, e te Tumuaki, ko nga akonga mai,
ko te awhinatanga mai hoki, o taua Runanga i au i
runga i nga tikanga maori katoa o taua takiwa, he
tika rawa—ka kiia ano he taonga nui. I puta mai i
taua Runanga nga whakaaro o nga iwi e rua, a he
nui tona kaha ki te whakangaro i nga raruraru o
reira i taua takiwa, ki te whakaputa hoki i te rongo
pai i roto i nga pakeha me nga maori. Ko to tuarua
o nga iwi i haere ai au kia kite, ko nga iwi o raro, ko
|
|
2 104 |
▲back to top |
*
104. TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Ngapuhi. He iwi toa rawa taua iwi he iwi kaha, kai
runga atu pea tona kaha tona whai mana me tona
piri ki te Kawanatanga i to etahi atu iwi katoa o te
motu nei. Te whakaaro o ena iwi no te mea i noho
tonu ratou i runga i te pai me te rangimarietanga
kaore ratou e maharatia ana e te Kawanatanga i
roto i nga tau maha e tutu ana e whawhai ana etahi
iwi o te motu nei. No konei ka mea atu au ki a te
Kawana kia haere atu ia ki te toro atu i aua iwi i
Kaipara, i Hokianga. Ko tona haerenga ki aua
kainga he nui te aroha he nui te whakahonore a nga
tangata o reira ki a ia a ngaro ana nga whakaaro pouri
o aua iwi, me nga take hae. Na, ko te aroha o Nga-
puhi raua ko te Kawanatanga, no taua takiwa ra ano
tae noa mai ki tenei ra. Heoi tena. Ko tetahi wahanga
nui o nga iwi maori i tu a pouri tonu te ahua, i tu a
riri tonu; motu ke ana tona whakaaro i to te
Kawanatanga, kaore hoki e tahuri mai ki te marino-
tanga—ara ko Waikato. Kua mohiotia e te katoa
te whawhai ki Waikato. Kihai au i whakaaro ki te
ahua tu ke o aua iwi; i mea au me pa ano au ki a
ratou kia korero matou. A i taea ano e au taku i
hiahia ai i te takiwa e hira atu ana te mate o te motu
i to tetahi takiwa atu. Na, no reira, ka mahara au
he mea tika ia kia whakahoa tatou ki taua iwi kaha
ki te whakaputa i tona whakaaro me tona mana ki
runga ki etahi atu iwi o te motu mo te pai, mo te
kino ranei; ki tana i whakaaro ai. Taku paanga
tuatahi ki taua iwi ahakoa kaore i ata taea te pai, he
hikoinga tuatahi ki runga ki te pai. E mea ana au
ko au te pakeha tuatahi i muri i te whawhai i tae
rawa ki te wahi o Waikato i haere ai au. I taua
takiwa kihai i ata tuturu te houhou o te rongo;
engari kua takoto te whakaaro i tetahi i tetahi kia
kore e timataria ano te whawhai ki te kore e whai
tino take. A, ko taua whakaaro pai i mau tonu tae
noa mai ki te kohurutanga o te Manukau (Todd) i
Pirongia; a kaore he tangata i nui atu tona pouri i
toku mo taua kohurutanga. Ko nga pakeha o taua
wahi i tino whakatakariri mo tenei kohuru pokanoa.
A, na reira, na taua kohurutanga nana i momotu (i
tetahi takiwa) taku kitekite i etahi o nga tangata o
te taha Kingi; no te mea i whakaaro au kua
takahia e ratou te whakaaro pai kua takoto, kua
kohuru hoki, a e kore au e mohio ko te whiu
au i ratou, ko te* pehea ranei. Ko tetahi o nga
rangatira o Ngatimaniapoto i tohe tonu kia tukua
mai te hunga nana i kohuru. Kihai i whakaaetia e
te iwi tana tikanga. Engari i mea mai taua rangatira
e. hiahia ana a ia kia mau tonu te maungarongo,
kaore rawa ia, i pai ki te tikanga o nga tangata nana
taua kohurutanga o Manukau. Ko taku tonu i tohe
ai au i aku haerenga ki Waikato (a i whai takiwa
hoki au ki reira i etahi o aku haerenga) ko taku
tonu i hiahia ai, i tohe ai, ko nga take pouri kia
ngaro kia mau te rongo. E pouri ana ano au
ki te mea kaore ano i ata tutuki taku i hiahia
ai i tenei haerenga whakamutunga aku ki reira—ara
he mau rawa i te rongo. Otira, e te Tumuaki, kaore
au e pouri ana ki te mutunga o te mahi kua oti, he
mutunga marama ano hoki. A, e mea ana au e kore
rawa au e tohu i au ki runga ki tenei mahi, e kore
hoki au e mea ki nga takiwa me nga rangi (ahakoa
nui noa) e pau i runga i taku mahinga i tenei tikanga.
A, e mea ana hoki au tera ano e tae ki to tutukitanga
pai i tetahi takiwa e, kore e tawhiti rawa atu—ara he
maunga rongo tuturu ki tena wahanga mana nui o
nga iwi maori kua roa nei e tu ke ana i a tatou.
I te takiwa ki Tauranga haere ki Opotiki i kite au
ki reira i tino wehea nga whakaaro o o reira tangata.
Ko etahi o nga iwi o taua takiwa i piri tonu ki a
tatou i roto i te whawhai, i te timatanga puta noa ki
te mutunga; ko etahi i tu ke tonu i a tatou hei hoa
whawhai tonu-kaore e pai mai ki te haere ki nga
kainga pakeha haere ai, kaore hoki e puta atu tatou
ki o ratou whenua haere ai i te whakamataku. Na,
no muri mai ena iwi o te taha ki Tauranga i tu ke r*
i a tatou, kua puta mai kua uru mai, tetahi i muri i
tetahi, kua kotahi ki te pakeha kua aroha tahi ku»
whakaaro tahi.
E kore au e ki kai te kore rawa he wahi pouritanga
e mahue ana i roto i etahi o ratou; engari ko te ahua
o ratou kua tino riro ke i tenei takiwa i to mua, ku»
ahua pai mai hoki kua atua whakahoa—e kitea an»
hoki e nga tangata katoa e haere ana ki reira haere
ai i te whitinga ketanga ki te pai o te whakaaro o
nga iwi o reira. Ko nga rohe o nga whenua o reira
he rohe tuwhera ki te noa riri, no konei hoki te tika
te noho a te pakeha ki te mahi i aua whenua i taua
takiwa. Ko tenei e hari ake ana toku ngakau ki te
ahua o aua takiwa i naianei. Te mahi o nga pakeha me
nga maori o reira inaianei he whai kia kitea te kaha o
tetahi o tetahi ki te ahu whenua, ki te mahi kai hei
hoko moni. Na, e te Tumuaki, ko te whainga tena i
hiahia ai i tohe ai te Kawanatanga kia puta i te motu
nei—he whainga kia haere nga whakaaro me nga
hiahia o nga iwi maori ki tetahi huanui ke
atu i to te whawhai. Te tino hiahia o te
Kawanatanga, he mea kia whakakahangia nga
maori kia whakahaua ki runga ki nga mahi whaka-
whai rawa, kia whakangaro nga take pouritanga
me nga raruraru i runga i te ata korero marire; kia
aratakina hoki nga whakaaro a nga iwi maori ki etahi
huanui ke atu i era i haerea ra e ratou i era wa kua
taha atu. Otira ahakoa taua whakaaro a te Kawana-
tanga mo te pai, i kitea ano he mea tika kia whakaritea
etahi tikanga whakatupato e ora ai nga pakeha me
nga hoa maori i te whawhai i te kohuru o te hunga
tutu. He tino tika rawa hoki tena whakaaro ; no te
mea kua kohurutia i reira ai etahi tangata maori i
Taupo, i etahi atu wahi hoki, e taua tangata rongo
kino, a Te Kooti—na he mea tika kia pehia. Katahi
ka hui mai nga hoa maori ka taiawhio noa ki te
Kawanatanga; a tangohia ana e ratou ma ratou e
pehi i aua tu kino—he ako he arataki kau ta te
Kawanatanga. Ko Taupo te whenua i kiia hei wahi
omanga mo nga hunga kohuru o te motu kia ngaro ai
kia ora ai, ko taua whenua i hinga; ko te hunga
kohuru i mate rawa—te hunga kohuru i haere ki
reira ki te patu kau i ona hoa maori. Na, ko nga hoa
maori o Ahuriri nga mea i hohoro te rere atu ki te
whakaora i o ratou hoa e noho mate aua. Ko te Arawa
tetahi i rere mai ki te pehi i aua kino. I awhinatia
hoki ratou e tetahi tangata kua matauria nuitia tona
ingoa ki roto ki tenei whare ; ara, ko Meiha Keepa o
I Whanganui—he nui te kaha o taua tangata ratou ko
tona iwi. Tena ano hoki tetahi whenua i kiia i taua
takiwa hei whenua hunanga mo nga tangata me nga
iwi kohuru, he whenua ururua ia, he maunga, he
awaawa, he pari, he kino noa iho—ara te takiwa o te
Uriwera. Ko te whenua tena i tino tohe ai te
Kawanatanga kia pehia rawatia te kino, no te mea ko
te puranga rawatanga tena o te kino raua ko te
whakaaro tutu. A, i konei hoki ka whakauru mai
nga hoa maori ki roto ki te pakeha—a kitea ana to
ratou kaha i reira ki te whakapiki i te Kawanatanga.
Ko taua whenua hoki he whenua i maharatia ai e
etahi e kore rawa e taea e te taua; no te mea hoki
kaore tahi pea he whenua o te motu katoa i rite ki
taua whenua te ahua kino. Otira i taea ano, i tikina
ano i whawhaitia o reira tangata, a mate ana, mauria
mai ana ki tatahi noho ai—a e noho mai nei ano etahi
inaianei. Akuanei te Whare nei te pai ai kia
mohiotia e ratou ko te nuinga o taua mahi uaua i
mahia e tetahi rangatira toa o Ngatiporou ko Meiha
Kapata, he tangata rongo nui, he tangata piri tonu ki
te pakeha. I tino hihiri ai, i tino kaha ai taua
tangata ki runga ki taua mahi, na te ahua o nga
tohutohu ki a ia. Te kupu i hoatu ki a ia, kaore te
Kawanatanga e hiahia ana kia tino matemate nga
. tangata; kaore ratou e pai ana kia ngaro te iwi
maori; engari, heoi tana (ta te Kawanatanga) e hiahia
|
|
3 105 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 105
ana ki a te Uriwera, ko tona kaha ki te takahi i te
rangimarietanga kia whakakorea, a hei reira ka
whakaorangia ratou. Na, i haere tonu a Meiha Rapata
i runga i enei whakaaro; he maha nga rau o aua tangata
i mauria mai e ia i ona haerenga ki reira, kaore tonu
hoki tetahi kia patua e ia. E mea ana au he mahi pai
rawa tena na Meiha Rapata, hei rongo pai mona. Kua
ki mai hoki ia ki au i muru mai nei te mea i tino
hiahia ai tona ngakau ki taua mahi, he mohio nona ki
te tikanga o te Kawanatanga kaore nei ratou e pai
ana kia waiho ko etahi maori hei huna i etahi kia
ngaro, engari ko te pehi kau i te kino, ko te
houhou i te rongo kia tuturu, rawa te rangi-
marietanga—ko te painga hoki tena e mau roa
ai, ko te painga e tu ana i runga i te nga-
waritanga ; ko te painga e tu ana i runga i te hekenga
o te toto e kore e mau roa. Mate noa tetahi tangata
a Meiha Rapata i reira (i patua e te Uriwera) kaore
ia i mea kia whai utu ia—i whakaaro tonu ia ki nga
kupu ako a te Kawanatanga kia whakaorangia nga
tangata. Na, i te taha ki uta o Opotiki; te taha
e tata ana ki o te Uriwera, ko Meiha Keepa tae
Topia i reira e mahi ana—i ora ai hoki a Opotiki. 1
mua atu i tena kihai i noho tika nga pakeha i nga
wahi koraha; ko o ratou taonga. e murua ana,
ko o ratou tinana e pehipehia ana, kaore hoki
e taea te ata mahi i nga mahi katoa—a, noho he
tonu iho ana ratou. No te kahanga o aua
rangatira i whakahuatia ra e au, no te maunga hoki ka
mau etahi o nga tangata o te hunga tutu, ka tahi ka
kitea te ahua oratanga o taua kainga i muri iho. I
tetahi taenga atu oku ki reira, ka puta mai e 60 o nga
tangata i te whawhai ki te Kawanatanga, he whaka-
mutu i ta ratou whawhai he tuku mai i o
ratou tinana ki te Kawanatanga. Muri iho i a
ratou ka puta mai ano e toru tekau, he pera
ano he tuku mai i o ratou tinana ki te Kawanatanga.
Ka mea mai ratou ki au kua rongo ratou ki te tikanga
o te Kawanatanga he whakarauora i te tangata, na
reira ratou i haere mai ai, a e kore rawa ano hoki
ratou e hoki ki te kino. Tera hoki tetahi rangatira
maori o reira he maha ona tau i noho atu ia ki te
koraha, a kaore tonu i pai kia haere mai ki nga
kainga pakeha, no muri ka puta mai ano ia me ona
tangata e 60. No te putanga mai o taua kaumatua
ka tono ia kia hoatu e te Kawanatanga he whenua
he parau he aha atu mana, a hoatu ana e te Ka-
wanatanga. Ka tono hoki ia ki tetahi pakeha ranga-
tira o reira kia tukua kia whakaaetia e ia tetahi wahi
o tona whenua hei mahinga mona (mo taua Kauma-
tua)—a whakaaetia ana. Ko taua pakeha he mema
no tenei whare inaianei ano. (W. Kelly, M.H.R.)
Heoi, kaore ho tangata o taua whenua, pakeha, maori
ranei, i rite ki taua kaumatua te kaha ki te mahi kai
—kaore tahi he tangata o reira i rite ona taewa ki a
taua kaumatua te pai.
Na te Kawanatanga te oranga ki a ia i to wa e
tupu aua ona kai; no te pakaritanga o ana kai ka tae
ia ki te pakeha o te Kawanatanga i reira, ka ki atu,—
" Ka mutu taku tango i nga kai a te Kawanatanga.
Te kupu i whakaaetia mai e te Kawanatanga ki
au he whenua mahinga kai maku, he kau, he parau.
Na, kua tae mai ki au ena mea, kua tupu hoki aku
kai; heoi, me mutu tonu iho inaianei taku tono i
nga kai a te Kawanatanga." Ko taua rangatira kei
waenganui pu o te pakeha e noho ana inaianei. He
hoa pono rawa ia no nga pakeha o reira. Tera atu he
maha ano nga mea e taea, e au te whakahua e mohiotia
ai te -whakapai a nga maori ki to whakahaere a te
Kawanatanga i taua takiwa, nga maori ano hoki o te
hoa riri. I au i Whakatane inaia tata nei, ka
tukua e au etahi tangata e toru rau kia haere ana i
tana haere. Ko aua tangata no te Hau Hau i mua,
nana ano i tuku mai i a ia ki te Kawanatanga; a
waiho ana ratou e te Kawanatanga i te Putere noho
ai, i te takiwa ano ki Whakatane. No naianei
katahi ano ka tukua rawatia atu kia haere noa atu ki
ana haere. Ko aua tangata kua hoki ki o ratou
kainga, a kei te ui mai ratou inaianei ki te wa e mahia
ai e te Kawanatanga he rori ki o ratou takiwa. Ki
te haere he tangata i aua wahi mohoao i tenei ra he
haere ora tonu tana haere, he rite ki to te taone nei
ano. Kua mohiotia e te katoa ko taua whawhai a
Meiha Rapata he whawhai manawanui rawa i te kino
o te whenua, i te hemo kai, i te huka, i te whakamo-
mori noa atu; kua mohiotia ano hoki e te katoa te
otinga—i oti pai, a tupu ana hoki te pai i runga i
taua otinga. Tetahi hua i puta mai i roto i tana
mahi a Meiha Rapata ko te hui nui ki Mataahu ki te
Rawhiti inanoa nei—te hui a tona iwi nui a Ngati-
porou. Ko nga tangata i tae ki taua hui e ki ana i
rahi ake i te 2,400. No te mutunga kua mutu te
whawhai a te Meiha, ka mate nga hoa whawhai,
katahi ka karangatia e ia taua hui o ona iwi ano me
nga iwi hoki i whawhai ki a ia. Na, ko nga kupu a
nga, tangata katoa i taua hui he kupu whakanui i a
te Kuini, he kupu piri ki te pai, he kupu mau ki te
whakapono. Ka whakaarahia e ratou te haki o te
Kuini ki reira ka umere nga iwi katoa o te hui, ka
puhia nga pu ka whakamihi tonu Id a te Kuini, ka
mea hei tangata mau tonu ratou ki a te Kuini. Na,
ko te mutunga iho tena o te mahi whawhai a Meiha
Rapata, ko taua hui. A, tera ano e mohio nga mema
o tenei Whare hei tohu tenei mo te oranga tonutanga
o tera takiwa, ara ko te whakakitenga mai o era iwi
katoa i to ratou whakapai ki ta te Kawanatanga
whakahaere. Kua mohio hoki ratou ko ta matou i
whawhai ai ki a ratou ehara i to mea. kia matemate
he tangata, engari he pehi i nga kino he whakatu
i te rangimarietanga. I au e whakaware ana
ki te whakahaere i aua mahi, ko taku hoa ko
to Pokiha e awhina ana i au i etahi atu wahi.
I au e whakaware aua i tetahi pito o te motu,
ko ia e whakahaere ana i Whanganui i etahi atu
wahi hoki o te motu. A, no muri i toku taenga atu
ki nga tangata o te Kingi i Waikato i korerotia ru ki
runga ake, nana i korero i whakauru mai ai nga iwi o
te taha ki runga o Whanganui ki te mahi tahi i te
Kawanatanga, a he nui to ratou awhinatanga i te
Kawanatanga i etahi takiwa o te he, o te mate. Na,
no taua takiwa tao noa mai ki naianei kua piri tonu
aua iwi ki te Kawanatanga kua whakapai tonu ki nga
tikanga o to Kawanatanga e whakahaere nei e
matou inaianei.—a e kitea ana to ratou pono i te
kaha tonu o ratou e kaha nei ki te hapai i te Ture.
I roto i te takiwa o te whawhai ho nui ano nga tikanga
ke atu, he tikanga nui ano, e mahue ana kia takoto
marire. Ko tetahi tikanga i taka ki a matou ma
matou e whakarite ko nga koha o nga whenua i
hokona ki Wairarapa. Ho inaha nga tau i takoto
non ai taua mea, a he mea uaua hoki ia ki te wha-
! karite. Otira i oti pai ano tena raruraru i a matou—
a paingia ana o nga tangata o taua takiwa Tetahi
ko nga raruraru o te whenua ki Manawatu ki Rangi-
tikei. E puta tonu ana he raruraru ki reira,
he whakakati i nga ruritanga, he aha noa atu.
Ko tenei, kua mutu tena, kua kore tatou
e rongo raruraru mai o reira inaianei. A e whakapai
ana au ki te mahi a to Huperitene, tana mahi ki te
awhina i au i roto i te takiwa kua tukua atu ki a ia i
runga i tona Huperitenetanga. Tetahi tikanga e piri
tonu ana ki te taha o ngu tikanga o te taha Maori, ko
nga tikanga e whakaritea aua hei tiaki hei whakaora i
te motu i te wa e pono mai ai te whawhai. I te takiwa
i tu ai matou hei Kawanatanga he tokomaha rawa
nga hoia o te motu—e toru mano. I kite matou i
reira ai he mea tika kia whakaturia houtia taua hunga
hoia, kia kohikohia he tangata hou, kia ata akona
houtia katoatia ratou ki nga mahi o nga takiwa
o te riri me nga mahi o te takiwa o te
rongomau, kia mohio hoki ratou ki te hapai
i te toki, i te hapara, i te aha atu—mo te mutu
|
|
4 106 |
▲back to top |
106 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
rawa atu to ratou hoiatanga kua tau ano ratou
hei tangata noho tumau ki te whenua, i te mea hoki
kua mohio ki nga mahi e kite ai te tangata i te
oranga, mona. I runga i taua mahi he nui te awhina
a te Huperitene o Otakou me tona Runanga i a matou.
Inaianei he tino pai he tino matau rawa nga hoia o te
koroni ki nga mahi e tika ana kia matauria e ratou
—a e, kore hoki tenei e pai kia whakakorea (itenei
tu moutere) taua hunga kua ahua pai nei kua matau
i runga i te akoranga roa me te mahinga nui. Otira
me whakaatu e au ki te Runanga nei kaore te Ka-
wanatanga e mea ana kia waiho kia nui rawa he hoia
mo te motu nei tera te takiwa e whakaitia ai, a ko
nga moni e toe i runga i te whakaitinga ka waiho hei
moni whakamahi i etahi tangata maori ki runga ki nga
. mahi o to Koroni. Tetahi whakaaro o te Kawana-
tanga, e mea ana kia whakaritea etahi o nga rangatira
maori o ia kainga o ia kainga hei kai whakahaere i o
ratou iwi. Kua kite au he tikanga pai tenei. Kua
roa nei tatou e noho ana e kore ana e tango mai ko
nga rangatira ake ano o nga maori hei arataki i o
ratou iwi ki runga ki nga tikanga. Mehemea i
whakapono tatou ki te whakaaro pai o aua rangatira
a ka mahi tahi i a ratou, penei kua kore e kitea etahi
o nga raruraru i tau ki runga ki te motu i mua ai.
Ko nga rangatira maori i whakamahia e au i tika
rawa ta ratou mahi; a kaha rawa ana ratou ki te
whakaoti i etahi raruraru—he raruraru ia e kore e
oti wawe i te pu mehemea he pu mana e mahi. Ko
Meiha Keepa tena, i te whawhai ia mo te taha kia
tatou; inaianei e mahi ana i nga mahi Kawanatanga,
a kaore he tangata ke atu o te Kawanatanga ki taku
whakaaro, i hira atu i a ia te tika me te pono. Ko
Paora Tuhaere hoki tena, ho hoa no te Huperitene o
Akarana i roto i tona Runanga i mua ai; a he hoa
ano hoki ia no te Kawanatanga inaianei hei whaka-
puta kupu ako mai mo runga i nga tikanga maori.
ena ano hoki tetahi rangatira maori kei Hauraki,
nana tetahi mahi i timata ai te whenua mahinga koura
—kai te mahi ano ia i nga mahi Kawanatanga inaianei.
E mea ana matou kia tangohia ano e matou etahi atu
rangatira hei pera hei tangata mahi; kia mohio ai
hoki nga maori kaore ratou e mahuetia ana i runga
i nga mahi tikanga o te Koroni. A, e hiahia nui ana
matou kia kore e tawhiti rawa te takiwa e ngaro ai te
whakaaro o nga maori e mea nei ratou be turanga ke
to ratou he turanga ke to matou—a ka kite iho ratou
kai te whai wahi ano ratou ki runga ki nga tikanga
katoa e eke ana ki runga ki te taha maori. Ka
peneitia he tikanga, e kore e maha nga tau ka kitea
e tatou nga hua pai o roto. Tenei tetehi tikanga
hei putanga kupu maku, ara ko nga whenua
i tangohia i runga i te rau o te patu. Ko au
nei kaore rawa au i pai ki taua tikanga, o te tima-
tanga mai ra ano. Inahoki me titiro koutou tena
ano etahi wahi i whawhai ai nga maori, he tika
ano kia tangohia e matou he whenua mehemea i aro
pera—otiia kaore i tangohia e tenei Kawanatanga, kia
kotahi noa te eka. Engari ta matou i hiahia ai ko aua
whenua kia whakahokia ki nga maori i nga takiwa e
takoto marama ana, nga takiwa kaore i riro i te pakeha,
nga takiwa e mohiotia ana kaore e puta he raruraru i
muri mehemea ka penatia. Inahoki i te Rawhiti, te
wahi kaore ano i riro noa i nga pakeha aua whenua, i
whakahokia e te Kawanatanga ti nga tangata nona;
a kei a ratou ano hoki inaianei e mau tonu ana.
Otira tera ano nga whenna i tangohia i runga i te rau
o te patu, na tenei Runanga me etahi atu Kawana-
tanga te tikanga i tangohia ai. Na, ko taua tango-
hanga whenua e whakaaro ana e au me whakatuturu
tonu. E rua hoki nga take e pera ai. Te tuatahi.
He wahi nui o aua whenua kua riro rawa i te pakeha.
Te tuarua—E toru rua e rau te kau mano eka
(320,000) o aua whenua kua hoatu ki nga maori nei ano.
Na, me tiaki e matou i enei tangata ki runga ki aua
whenua kua riro nei i a ratou. Engari ko nga whenua
noa atu i tangohia i runga i te rau o te patu, e tika ana
kia waiho ena hei whakamana i nga tono a nga maori
e tika ana kia whakamanaia. Kai te pai te Kawana-
tanga ki tenei. E meatia ana hoki inaianei kia whaka-
tumautia ki nga maori o Taranaki nga whenua katoa e
takoto ana i te taha ki Waingongoro e tika ana hei
whenua mo ratou ake ano. Ka hoatu he karaati ki
aua maori mo aua whenua, ko nga toenga ka utua
ki te moni, ki te whenua ranei. Tenei ano nga
ho e kitea ana e au i runga i te tango-
hanga o aua whenua—i whakaputaina hoki e au aua
he i roto i tenei whare i te tau 1867. Ko Ngatiawa
rawa ano i raru. Ko tetahi wahanga o taua iwi
kei Poneke e noho ana, ko tetahi kei Taranaki. Ko
te wahanga e noho ana i Poneke i piri tonu ki te
pakeha, a kaore tonu i taka tona take ki ona whenua
i Taranaki. Haere ai ano ratou ki Taranaki, otira
kaore e noho tuturu ki reira. Katahi ka whakata-
kototia e te Kai Whakawa o Te Kooti Whakawa
Whenua Maori tetahi ritenga i kore ai e tumau ki a
ratou aua whenua, no te mea kihai ratou i noho
tuturu ki reira i muri mai o te tau 1840. E kore
au e ahei te ki ,e. hara tenei i te ritenga tika,
otira na taua ritenga i matara ai o ratou whenua
i a ratou. I nui te pouri o ratou ki tenei, no
te mea no te hokonga o taua whenua i hoatu
e te Kawanatanga etahi o nga moni hoko ki nga
tangata e noho tuturu ana i reira i Taranaki, ko
tetahi wahi i hoatu ki nga tangata e ngaro ana ki te
taha tonga. Ko enei ritenga e mea ana te Kawana-
tanga kia ata tirohia mariretia i te wa e tika ai. I
kore ai au e korero ki nga maori i mua atu mo enei
tu whenua, he pouri he mamae no ratou mehemea
ka whakaputaina taua korero; a i mea au he aha kia
korero kau noa hei whakamamae kau i a ratou i te
wa kaore e taea e au te whakaora i a ratou. Heoi,
me mohio nga mema o tenei. Runanga ko te tikanga
o tenei Kawanatanga he ata arahi marire i nga maori
kia tae ki runga ki te aroha ki te kotahitanga. A,
e kitea ana hoki i tenei takiwa he tokomaha nga,
rangatira maori rongo nui e aro mai ana ki taua
whakaaro o te Kawanatanga. Ko Wiremu Kingi
tetahi kua hoki mai—ko te tangata ia kua puta tona
rongo ki runga ki te whawhai tuatahi ki Taranaki.
I tino hari toku ngakau i taku tirohanga atu ki taua
kaumatua e ata hoki marie mai ana me tona iwi
katoa i to ratou wehenga roa ki te koraha. Tona
hokinga mai no te tekau ma rua o nga huringa tau
i muri i te riri tuatahi ki Waitara—ko te ra i hoki
mai ai i tupono tonu ki te ra i riria ai taua iwi. E
whakaritea ana inaianei kia whakahokia ki a ia
tetahi wahi o tona whenua hei nohoanga mo
ratou ko ona whanaunga ki te taha ki Waitara. Ko
tetahi tikanga e mea ana au kia whakaputaina atu ki
te aroaro o te Runanga nei, ko nga hara o nga iwi
maori katoa kia murua rawatia. He tikanga ano
hoki tenei no nga iwi rangatira katoa o te ao i muri
i ana riri penei me enei riri i tenei motu i roto i nga
tau maha nei. Ki taku whakaaro kaore e pai kia
tohe tonu te iwi whai kaha, te iwi whai mana whai
rawa, ki te iwi kaha kore; teiwi hoki i kitea he mahanga
tohu pai nga tohu rangatira i roto i etahi o ratou ; te
iwi i kitea nei te aroha nui i etahi o ratou ki a tatou,
i tahuri ai hoki ratou ki te pehi i nga kino o etahi o
ratou—ara te iwi maori. E mea ana au ko te wa
tenei e tika ana kia tonoa e tatou te Kawana kia
tukua he panui e murua katoatia ai o ratou hara o
mua—he tangata kotahi pea, tokorua ranei, me whaka-
taka ki waho o taua panuitanga. Tena e whakaputa
marire e au taua tikanga ki tenei whare i tetahi
takiwa, a e mohio ana au tera e marama te whakaaro
o te Runanga ki taua ritenga. Ko taku kupu mo taua
tikanga, he rangi haringa no toku ngakau, nui atu i to
etahi rangi katoa o toku oranga i tenei ao, te rangi
e taea ai e matou ko aku hoa te rangimarietanga i
runga i nga tikanga pera. Ka taea tena, kua pai au
|
|
5 107 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 107
kia whakarerea e au tenei turanga e tu nei au
inaianei. He maha noa atu nga tikanga nui kei te
taha maori hei whakaarotanga mo te ngakau; engari
ko te tikanga nui rawa ki taku whakaaro ko te
whakaakoranga i nga tamariki. E mea ana au ko te
mea tuatahi hei arawhata i te awa e tiriwa nei i te
pakeha me te maori i tenei takiwa, he matau no nga
maori ki te reo pakeha. Te tikanga pai e matau ai
ratou me kawe te akoranga ki o ratou pa me o ratou
- whare. Kaore he moni o te motu hei hanga whare
nui rawa hei huinga mai mo nga tamariki kia akona
ratou, a mehemea e taea ana te pera e kore ano e tino
tika. No konei matou i mea ai me hanga he kura ki
ia kainga ki ia kainga, me ana kai whakaako ano .
I te tau 1869 e rua te kau nga kura, kotahi rau e
whitu te kau ma ono nga tamariki e akona ana, i nga
moutere e rua. Na, he mea whakakite tenei kia
matauria e koutou te hiahia nui o nga tangata maori ki
tenei tikanga, i tenei tau kai te toru tekau nga kura,
ko nga tamariki e tae ana ki te toru rau e wha tekau
ma waru nga tamariki e akona ana.
I etahi o enei kura e akona tahitia ana nga tama-
riki pakeha me nga tamariki maori. He maha o enei
kura e awhinatia ana e nga rangatira maori ki te
moni—penei me te mema mo te Rawhiti (Karaitiana).
E mea ana hoki ko nga mahi ahuareka me nga takaro
a ngatamariki i aua kura me tango mai i a te pakeha,
hei tino whakapakeha i aua tamariki. Ko etahi kura
kua pena, ano inaianei, a kua matau rawa nga tama-
riki maori ki aua takaro, kua kore ratou e taea e nga
tamariki pakeha. Tetahi tikanga tenei. E mea ana
te Kawanatanga kia karangatia etahi rangatira maori
hei hoa mo ratou ki to ratou Runanga whakahaere
tikanga mo te motu nei. Ma konei e tumau ai nga
tikanga mo te taha maori, e tika ai hoki. Kua puta
noa atu ano he kupu maku kia whakaturia he Ru-
nanga Maori—a e mea ana ano te Kawanatanga kia
whakahaerea taua tikanga ki te pai tenei Runanga.
Tera te wa e kawea mai .ai tena tikanga ki o
koutou aroaro. Ko tenei me puta taku kupu
whakawhetai ki nga Apiha o te Kawanatanga i awhina
i au i runga i nga mahi uaua o te taha ki au. E kore
e wareware wawe au ki a ratou, ki te pai o ta ratou
mahi ki te awhina i au. E whakawhetai ana hoki au
ki nga rangatira maori o tenei motu nana au i awhina.
Ahakoa ka whakaturia he tikanga ke ki te taka tenei
Kawanatanga, ka mea tonu ano taku whakaaro ki te
ahua o tenei Kawanatanga i tohe tonu ratou i wha-
kauaua tonu ano ratou ki te whai i nga tikanga e taea
ai tetahi oranga mo te motu i runga noa atu i to te
whakaaro i kite ai i to matou tunga hei Kawanatanga
E hara taku i te ki atu kua tino tae rawa tenei ki
runga ki te oranga rawatanga; no te mea tera ano
pea nga whakaaro pouri o tetahi o tetahi e mea nei
ano no runga i te whawhai i roto i nga tau maha nei.
Tenei tetahi kupu no Manawatu mai ki a Te
Makarini, he mea patu mai i te waea, ara:—
"Ki a Te Makarini. Kaore matou e pai kia
ainga koe—to matou matua tupu i ora ai matou.
" RAWIRI TE KOHA, me etahi atu."
HE KORERO WAEA MAI TENEl NA MEIHA KEEPA O
WHANGANUI KI A TE MAKARINI.
Ki A TE MAKARINI, Poneke,—
Kua tae mai to kupu aroha ki ahau mo runga mo
taku matenga. Tenei kei te haere marama taku mate.
E ora ana hoki i runga i to mahi pai; ara, te mara-
matanga i homai e koe ki nga iwi e rua—te pakeha,
me te tangata maori—kua puta atu i a koe te ora mo
tenei motu. E koro kia kaha. Ehara hoki i tetehi
tangata atu nana i whakamutu i te kino, na tou ringa
ake.
MEIHA KEPA.
Waiohiki, Akuhata, 24, 1872.
Ki A TE MAKARINI, ki Poneke,—
E HOA, tena koe. Tenei kua tae mai nga pukapuka
a Ngatikahungunu ki au he pukapuka mihi mai
mou, ko nga tangata Pooti mou i roto i te pukapuka
e whitu rau. I timata mai tena Pooti mou i te
Mahanga haere mai ki Nukutaurua, haere mai
ki Nuhaka, haere mai ki te Whakaki, haere mai
ki Taumatahinaki, haere mai ki te Wairoa; ka
timata atu i Kihitu, haere atu ki te Uhi, haere
atu ki te Waihirere, haere atu ki te Hatepe,
haere atu ki Ruataniwha, haere atu ki Matiti,
heoi puta noa i ona rohe katoa. Na e hoa, ko nga
tangata katoa o tenei rohe e Pooti katoa ana ki
a koe e whitu rau. Ko nga rangatira o tenei Pooti.
Ko Ihaka Whaanga,
Ko Ihaka Makahua,
Ko Pita Tauhou,
Tamihana te Whatutuorangi,
Ko te Matenga Tukareaha,
Ko Paora Korori,
Ko Areta te Rito,
Ko te Ropiha Matorohanga,
Ko Hamana,
Ko Karauria,
Ko Maihi,
Ko Paora,
Ko Maraki,
Ko Tamihana Huata.
E hoa ko nga rangatira tenei nana tenei Pooti mou
o tenei rohe. Ka mutu tena.
E hoa tena koe, ka nui toku aroha atu ki a koe.
E hoa tena koe, ka mutu.
No tou hoa.
Na te MOANA.
•