TE     WAKA           MAOEI

                O  NIU  TIRANI.
                                  —————•+—————
               "KO  TE  TIKA, KO  TE PONO,  KO  TE AROHA."
VOL. 8.]      PO NEKE,  WENEREI,   HEPETEMA   11, 1872.     [No. 17.
  HE KUPU  ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.

  E  hiahia ana matou kia taia atu i tetahi nupepa nga korero a
nga mema  maori i roto i te Paremete. Tenei hoki nga reta he
nui noa atu, me nga moni, a etahi tangata kua tae mai. Ki te
kore e taea te panui inaianei, tera ano te wa e mahia katoatia
atu ai—me  pehea i te raruraru nui ?


            NGATIPOROU.
                TE  HUI KI MATAAHU.
   He korero tenei i nga korero o te Hui o Ngati-
porou ki Mataahu  i te Rawhiti. He mea tuhi mai
na nga tangata o reira kia ata rongo te Kawanatanga,
 kia taia atu hoki ki te Waka Maori kia rongo nga
iwi maori o te motu nei ki te mahi a era iwi ki te
 hapai i te Ture raua ko te Tika, koia tenei ;—
   I te 16 o nga ra o Hurae, 1872, ka tae mai a Te
 Whakatohea  ki Mataahu. Ka pohiritia e Te Aowera,
 e Teitangaamate, e Rakairoa, Iritekura—te  pohiri
 whakamanuhiri.
   " Haere mai ra ! e te manuhiri a Meiha Ropata! I
 tiki ki te taha o te rangi kukume mai ai!"
   E toru nga inatua ki te pohiri. Te mutunga o te
 karanga ka tapoko a Te Whakatohea  ki roto ki te
 whare, ka whai korero. Na Meiha Rapata i timata te
 korero. He  mihi ki a ratou; he whakapai hoki mo
 to ratou kaha  ki te haere mai i roto i te ua, i te
 hau, i te mataotao, i runga ano hoki  i o ratou
 waewae. Kaore hoki o ratou hoiho, i haere tonu mai
 ma raro—e  67 ratou. I muri iho i a Meiha Rapata
 ka whakatika atu ko etahi o nga tangata whenua ko
 aua kupu  ano. I whakatika mai ano hoki etahi o
 te manuhiri, nga rangatira, ki te whakahoki i nga
 korero.  I mea hoki he mihi kau mai ki nga korero,
 he mihi hoki ki te kaha o Ngatiporou ki te noho tonu
 i roto i te maru o te Kuini. Te mutunga o te korero
 ka karangatia e Meiha  Rapata kia whakaarahia te
 rakau.  Kua oti ke hoki te mahi kua puare ke te
 rua.   Kua  ara noa atu i etahi ra, na te kupu a te
 Whakatohea   i taria ai kia uru ratou ki te whakaara-
 hanga o te ratau.
   I te rua o nga haora o taua ra, te 16, ka whaka-
 arahia. I te maunga o nga ringa, ko te Whakatohea
ki te taura i whakaritea ma ratou. Ka puhia a ratou
pu  hei whakahonore mo  to ratou urunga  ki te
whakaarahanga o taua rakau. Ko  era hapu, ko te
Aowera, ko Teitangaamate, ko Rakairoa, Iritekura,
kua mau noa atu ki nga taura, ki te rakau hoki. Na
te Whakatohea  nana i takitaki te karakia, te harihari
o te whakaarahanga. Ka  tu te rakau ki runga, te
mutunga ka haka nga iwi katoa. Ka pai te haka a
Te Whakatohea.  E toru nga taha hinu i tukua ma
Te Whakatohea, ma te whakaara o te rakau. Ko nga
tangata i uru ki te whakaarahanga o te rakau e 400,
ma te wahine me nga tamariki ka 800 ai, hui atu ki
Ngatiporou o  Heretaunga (Port Charles, south of
Cape  Colville.) Na Meiha Rapata ratou i uta mai ki
runga i a Te Runa—ratou tahi i haere mai ko Rapata
Paripari, ko Henare Nawaia, o ratou rangatira ; hui
katoa ratou ki nga wahine ki nga tamariki e 40. Na
Rapata  Paripari nana i hanga i whakapai hoki nga
hononga  o te rakau, whakau rawa ki nga waea rino ;
he tohunga rawa atu hoki tana mahinga.
  No te 22 ka tae mai a Te Uriwera, me Te Whanau
 Apanui, me Tuhakairiora. Ka pohiritia ano ki nga
 pohiri whakamanuhiri. Ko  Ngatiporou katoa hoki
 o Waiapu i paea e te marangai ki Tuparoa. Ko te
 26 i te Paraire ka tae katoa mai ki Mataahu. Ko te
 ra tera i rupeke katoa ai nga Runanga. He maha
 nga takaahuareka o taua ra. I te mane te 29 o nga
 ra ka-whakaritea kia tutungarehu nga ope. Na Tu-
 whakairiora puta atu ki te Whanau Apanui, ki a Te
 Whakatohea, ki a Te Uriwera, kotahi to matua. Na
 nga hapu o Henare Potae kotahi te matua, nga hapu
 o Tamanui Te Ea kotahi te matua. Ka pai nga waewae.
 Ka mutu nga peruperu ka turia he haka; no te 10
 o nga haora i timata ai, i te hawhe o te 11 nga haora
 ka mutu.  Ka whakaritea nga iwi kia noho ki raro o
 te kara, ka poto nga iwi katoa. Ka pai hoki te noho,
 me a ratou pu. Ka noho katoa he hapu, ha hapu, ki
 tona nohoanga ki tona nohoanga; me a ratou haki
 ano hoki, he mea takatakai i runga i te rakau, ia hapu
 ia hapu—e 52 nga haki. Ko te teepu kua whakaturia
 ki raro o te kara, i wharikitia a raro ki te takapau,
 uhi rawa a runga o te teepu ki te uhi pai. Ka whaka-
 takotoria tetahi o nga hoari ki runga. Ko te Meiha
 kei roto ano i te whare me tetahi o nga minita o te

110             TE WAKA  MAORI  O NIU TIRANI.
hahi.  Katahi ka tonoa e te Meiha te tangata mana
e huti i te haki ki  runga.  Te iringa o te haki
katahi ka oho te pu kotahi, muri iho i taua pu ka oho
katoa nga pu a nga mano ra e noho ana hoki. Tera
te hakiri te tuturi taringa. Ka mutu ka horahia nga
haki katoa e 52. Katahi ka puta a Meiha Hapata ki
waho me tetahi o nga minita o te hahi. Te maunu-
tanga o te potae o te Meiha ki te whakahonore i te
iwi me te haki hoki katahi ka hurei te iwi. E toru
nga  hureitanga i hurei ai, ka mutu ka noho te iwi
katoa.  Tu tonu te Meiha ; oti rawa te whakakakahu
i ona kakahu, me tana hoari ano, ko tetahi i runga i te
teepu e takoto ana ko ta te Mokena:—
   Katahi ka timataia e te MEIHA nga korero, koia
tenei;—
  " E nga Hunanga katoa, me nga iwi, me nga hapu,
me  nga rangatira.  Kia whakawhetai atu au ki a
koutou, no te mea kua huihui katoa mai nei tatou ki
konei kia kite i te whakaarahanga o to tatou mana,
 te tohu o to tatou whakakotahitanga; kia whaka-
 aturia hoki e ahau ki a koutou enei hoari, notemea
 kahore ano koutou kia kite. He tohu whakahonore
 enei hoari na Te Kuini nao to koutou piri pono ki a
 ia; he tohu no tona aroha nui ki a koutou me to
 koutou toa ki te pehi i te kino, ki te hapai i te pai
 ki runga. Me tenei kara hoki, he tohu whakanui na
 te Kawanatanga i to koutou mana, mo to koutou toa
 ki te pehi i te kino. Heoi, me atu whakaatu hoki
 kia mohio ai koutou ki nga whakamaramatanga o ia
 whetu o ia whetu, ki te whakatakinga ano hoki o te
 marama  Tirea. Ka  rima nei nga take hei whiri-
 whiringa ma tatou; a i te mutunga o taku whaka-
 maramatanga atu i aua take me whakatika mai ia
 tangata ia tangata ki te korero, kia marama ai ta
 tatou tukunga atu ki te Kawanatanga nui o Niu
 Tirani.
   Te take tuatahi.—Te marama Aurei, he marama
 whakamate.  A ka ua te ua, he tu a toto tera no te
 matenga o te marama. No te maonga ka mohio ano te
 tangata kua ea te marama. A i te ahiahi kua kitea,
 e kua Tirea te marama!  Ka whakatauakitia : ' E!
 koia ano  i mao  ai, kaore kua  wheturangitia te
 marama.'
   Me tenei hoki, i roto tonu i te ua a Ngatiporou e
 haere ana, i ona ake raruraru me era atu raruraru
 hoki i whakatika ai a Porou ki te pehi. Na, i tene
 wa kua okioki a Ngatiporou, me Whanganui, me te
 Arawa, me  Ngatikahungunu.   Titiro ki nga tohu
 o te marino tukupu. Ko nga Hau Hau o ia iwi o ia
 iwi kua noho tahi kua kore he wehinga, kua whaka-
 kotahitia ano i roto i te whakaoranga nui, kua pera
 me tatou i te timatanga.
   Te  take tuarua.—Tirohia  tera whetu ra. Tona
 ingoa ko Parearau ; he wahine na Kopu. Te kupu
 a tana tane a Kopu ki a ia: 'E kui, e noho kia
 awatea ka  haere ai taua.' Kihai ia i whakarongo,
 haere ana i te ahiahi; a i waenganui po piri ana he
 paparinga ke, koia tona ingoa hou a Hinei Tiweka.
 Waihoki he wehewehenga ano to tatou i mua i nga
 Tipuna, otiia na nga pakanga nana i wehewehe. Te
 taenga mai o ta te Karaiti Rongo Pai ka whakakota-
 hitia ano tatou, hore rawa te wehenga i waenganui.
 Katahi ka tukua mai ko nga Ture nui o Ingarangi
 hei tiaki i a tatou, kei tu kino tetahi ki tetahi, kei
 whakahaweatia   te tangata  iti e te tangata nui.
 Katahi ka whakaturia ko nga Kaiwhakawa; ka puta
 ano hoki te aroha o te Kawanatanga ki aua Kai-
 whakawa  i roto i a tatou, ka homai he oranga mo
 ratou.  A, to tatou kitenga, ka whakapaea e tatou
 he utu no te whenua. Ka  tupu i konei he wehe-
 wehenga  nui; ka wehea te matua i te tamaiti, te
 tamaiti i te matua; ka noho etahi i runga i te Wha-
 kapono ki te Rongo Pai, me te maramatanga o te
  Ture.. Me te ki atu ano ki tera wehenga kia noho:
 'me  haere tahi taua i runga i te maramatanga.'
 Kihai tera i whakarongo, tohe ana ki te haere i tona
huarahi, piri ana he paparinga ke, kite ana i te raru.
No  te hokinga mai i tera wehenga ka huaina ki a tatou
he ingoa hou ko ' Niu Kuini.' Heoi, ka whakakota-
 hitia ano tatou i roto i te aroha.
   Te take tuatoru.—Tirohia tera whetu ra ko Kopu,
 ko te tane a Parearau. Haere mai ana a Kopu i
 mua o te maramatanga, kimi haere ana i nga uri o
 tona hoa.  Katahi ka huia kia kotahi he nohoanga
 ki roto anake ki te aroha. I muri ka puta mai a
 Tamanui Te Ka; ka horahia nga pai ki runga i a tatou
 i te motu. Koia tera e hora mai ra i runga i a
 Whanganui.  Kei runga hoki i a Te Arawa e hora
 ana, me tenei hoki e hora iho nei i runga i a tatou.
   Te take Tuawha.—Tera  whetu ra ko Matariki, he
 whetu no  te tau. Ka  rere Matariki ka timata te
 whakato i te purapura ki te whenua; ka hua ano
 hoki nga kai o uta o te moana. Tona whakatauki
 mo  era kai, ' nga kai a Matariki nana i ao ake ki
 runga.'  Me tenei hoki  kua aohia katoatia tatou, ki
 runga o te maramatanga  haere ai. Koia to tatou
 whakatauki; ' Nga tamariki o te maramatanga he
 kotahi whakaaro, he kotahi huarahi, he kotahi nohoa-
 nga.'
   Te take tuarima.—Tera whetu ra ko Whanui. I te
 mea ka mohiotia nga po e puta ai a Whanui ka whaka-
 paia nga rua, ka rere a Whanui ka timata te hauhake i
 nga kai ; te potonga o nga kai ka mahia nga mahi a
 Ruhanui,koia enei; kote Tuperepere, ko te Toreherehe,
 ko te Kaiwhakatapaepae, ko te Kokomo, ko te Tuma-
 hana, ko te Kaihaukai, ko te Haka, ko te Poi, ko te
 whakahoro Taratahi, ko te Ta Potaka, ko te Poteteke,
 ko te Taupiripiri, ko te Mu Torere, a te Whai, a te Pa-
 nokonoko, o te Tarari, a te Kikiporo, a te Pakuru, a
 te Tarere, a te Kuii, a te Kurapakara, a te Rere Moari,
 me era atu mea katoa. Ko era mahi katoa i mahia ai,
 he hari, he koanga ngakau. Me tenei Whanui hoki,
 kia hari kia koa tatou i raro i a ia, no te mea kua whai
 taanga manawa tatou i tenei wa. Koia i tika ai kia
 hari tatou i raro o te Whanui o te tautangata. Kia
 whakapaia nga rori o to tatou takiwa ; kia hohorotia
 hoki te whakatu i nga kura mo a tatou tamariki; kia
 mahia  ano hoki kia pai nga whare karakia; kia u
 ano hoki ki te whakapono ; kia puritia ano hoki nga
 ture hei taiepa mo tatou.
   Na, e te iwi! kua whakamaramatia katoatia atu
 nei nga take nui o to tatou huinga. Heoi, ko te tino
 whakarapopototanga  koia tenei ko nga take e rua.
   Te Tuatahi.—Ko  te kupu a Te Karaiti kia whaka-
 kahoretia e tatou ta tatou ake, kia amohia e tatou o ta-
 tou ripeka ka aru ai i a ia. Katahi ka tikangatia tatou
 hei tamariki mana, hei noho hoki ki tona rangatira-
 tanga.  Taua ripeka ko te inoi i nga wa katoa o te
 mate  o te ora.
   Te take tuarua.—Koia tenei ko to tatou mana e
 hora iho nei.  Ki te mahia e tatou te pai ka tino
 whakanuia  rawatia tatou e ia. Tena ki te mahia e
 tatou te kino, ara ki te hoki tatou ki te Hauhau, ki te
 hapainga pokanoatia ranei e tatou te pu ehara nei i
 te  ture nana i whakahau, ka  tino pehia rawatia
  tatou.
    Kia ora Te Kuini, kia ora hoki koutou i to te Atua
  atawhai."
    I te mutunga o ta Meiha Rapata panuitanga ka
  whakatapua ki te inoi e Revd. MOHI TUREI—" E te
  Atua ko koe te Matua o nga atawhainga katoa. Tenei
  matou ou pononga  kino te tino whakawhetai atu
  nei ki a koe mo ou painga katoa, mo tou pai ano
  hoki i hui mai ai tenei whakaminenga nui ki konei
. ki te hapai i au tikanga, ko Ihu Karaiti to matou
  Ariki. He  tika tonu nei hoki taua kupu i heke iho
 ai te Wairua Tapu i tenei wa i runga i te rangi, me
  te haruru nui, ano he hau nui, ko te ahua hoki me
 nga arero ahi. E whakapai atu ana matou ki a koe
i mou i hanga i tiaki i a matou, mo nga mea pai. ano
' hoki o tenei ao. Engari rawa mo tou aroha nui i
b hokona ai e koe te ao ki to matou Ariki ki a Ihu

                TE WAKA  MAORI  O NIU  TIRANI.              111
Karaiti, mo nga ara mai o te atawhai, mo te kororia
hoki e tumanakohia  atu  nei.  Ka. inoi atu hoki
matou ki a koe e Ihowa. He aha koe ka, tu ke mai ai
i tawhiti, ka whakangarongaro ai i nga wa o te he.
Titiro mai ra ki tenei huinga nui o te iwi me  te
Meiha, nga rangatira, me nga minita, hei whakaputa
i au tikanga pai. Heoi tukua nuitia mai ki a matou
au homaitanga maha o te atawhai, te wairua mahara,
te wairua tupato, te wairua  whakaaro, te wairua
whakakaha, te wairua mohio, te wairua karakia pono,
me te wairua wehi. Kia tino whakawhetai ai matou,
a kia whakaputaia atu tou pai, aua ki o matou ngutu
anake, engari ki a matou hanga katoa i a matou ka
anga nui ki nu mahi, ka haere i tou aroaro i runga
i te tapu i te tika i nga ra katoa e ora ai matou, ko
Ihu Karaiti hoki to matou Ariki, koia ko koe ko te
Wairua Tapu hoki te whakahonoretia te whakamoe-
mititia, ake, ake, ake Amine."
  Te mutunga Ka whakatika nga tangata ki te korero.
I muri  iho i nga korero a Meiha  Kapata ka tu a
MOHI  WHAREPOTO,  ka mea ;—" Tenei au ka tu ake
ka whakapai  atu ki enei korero kua korerotia mai
nei e te Meiha.  Moku   ia, mo te  tangata kuare,
taku mihi ake mo  enei taonga e korerotia mai nei.
Kaua  e huna te whakaaro riri o te tangata mo enei
korero  i korerotia mai nei ; engari me whaki tonu
ki waho ; he ra hoki tenei no te korerotanga. Kati,
kauaka  e kawea nga korero a te tangata ki roto ki
te ngahere whakaputa ai."
  Kei  runga ko HAMIORA. NGAIRO.—" Ka  tu ka
whakapai ki te kara. Tena koe, e te mana o Ngati-
porou.  Haere  mai ki tahaki. Taku kupu mo  te
marama   Aurei, kei te pai te takoto a te whenua.
 Kati, anei koe te kara ka tu. E hine, pokaia nga
rori a runga o te whenua. Ka huri."
   Kei runga ko HOANI  NGATAI.—" He  mihi ake
naku  ki nga kupu i whakapuakina mai nei e te
 Meiha; tana whakaaturanga mai i nga hoari me nga
 tikanga o roto i nga hoari; me te haki e iri iho nei,
 me te tikanga i roto o nga whetu, i roto ano hoki i te
 marama Aurei kua whakamaramatia mai nei e ia ki
 runga ki te iwi. Ko tana whakamaoritanga tenei, hei
 tika mo te iwi. Koia ahau i tu ake ai ki runga, he
 mihi.  Katahi ano a Ngatiporou ka kitea e te pakeha
 no tenei ra; inahoki te maha o nga tau kua pahure
 kihai i penei rawa te ahua."
   Ko PAORA  HOTURANGI.—"  Tena koe! e te Meiha.
 Tena koe ! e te kara, mou ka whakaatu, i te ingoa o te
 marama Aurei, no reira au ka mahara he maha nga
 ra ka taka nei, he maha ano hoki nga ra i mua i a
 tatou ka timataria atu nei hoki i tenei takiwa te pai
 te ora.  Heoi, kia ora koe."
   Kei runga ko HENARE KAAKAA.—" E te Atua nau
 te kai i homai ki te tangata. Whakaorangia matou
 ki tau kai, ake nei, ake nei, Amine.  Kia whaka-
 paingia a te Meiha mo ana painga katoa, mo to Ihu
 Karaiti hoki to tatou ariki Amine. Taku kupu  ra!
 Ingarangi te rama nana i tuku mai te maramatanga
 ki runga 1d te whenua katoa, tapiri ko ta te Kuini
 ture.  Ka  rua ena ture, tiaho ana ki runga ki a
 tatou te maramatanga.  Na,  e tu nei te kara te
 whakakahoretanga i te hara i runga i a tatou. Na, e
 takoto nei nga hoari hei apiti nao te aroha o te Kuini
 ki nga tangata o tenei motu."
   TIMOTI TE KAUWI.—" Tena koe e te Meiha, e nga
 hoari, e te kara. Haere mai ra koutou e te mana o
 te iwi! Haere  mai koutou te kai pehi i te kino, te
 kai hapai i te pai! Haere mai  koutou i te awatea
 kia whakapai te iwi ki a koutou."
   Kei runga ko TAMIHANA KAKANO.—"^Tena koe e
 te Meiha, e te tangata nana i ora ai a Ngatiporou i
 enei ra kua pahure ake nei i ora ai te whenua—tena
 koe.  He  nui te mihi atu ki a koe, ki te haki hoki, i
 tenei ra. No  te mea i roto a Ngatiporou i te mate i
 mua,  i tenei ra kua ora. Te whakatauki o mua,—
 ' He huruhuru te manu  ka rere, he ao te rangi ka
uhia.' I tenei ra kua whai huruhuru a Ngatiporou, ko
te haki."
  Kai runga ko HEMI TAPEKA.—" I tu ake ai he mihi
atu ki te Kara, ki nga hoari, ki te Meiha hoki. Ko
tenei mea ko te hoari i kawea mai ki uta hei poro
mo  te tangata; whakaturia ana ko te Meiha  hei
rangatira hapai i taua mea, me taku whakapai ake ki
te kara e iri iho nei. To he, e te kara nei, ki te rarau
iho koe ki te whenua. To tika, e te kara nei, ki te
kite koe i nga raruraru o Waiapu, tikina pehia. Ki
te puta nga kino ki te wahi e tu nei koe, kia kaha to
mahuna  ki te pehi."
  Kei runga ko HENARE KIKI.—Kakanikani Tieke tare
tare, po tu ana mai i waho. " Tu ana au i waho, ma
koutou e tangi ki te kuia nei. Kaore au e tangi ki
                      
a ia. Taku mahara mo to tatou whakaminenga e noho
nei, kia ora tetahi kupu o tatou, te ora ranei te mate
ranei, ahakoa roa. E pai ana nga korero a te Meiha
me ana  tikanga. E  whitu nei hoki  nga  take e
marama  ana i au, i a tatou tahi hoki e matakitaki
tahi atu nei."
  Ko  HOROMONA HAPAI.—" Ko te mea tenei i tu
ake ai, he mihi ake ki te wahine e iri iho nei i runga,
ko te mea hoki ra nana au i ora ai—nahau. Na, ko to
mana  anake hoi au mau ai ko runga o nga pai, me
uhi ki tera wahi ki tera wahi. Me  ata mau koe i
au hei kaki mohou hei hui ki to taha i i."
  Kei runga ko TE KEWENE TAMEKOTORE, no te
Whakatohea, ka mea;—" He mihi ake naku ki te kara
e hora iho nei. No te maungarongo au a te Kawa-
natanga.  Ko  te ra tenei i tau ai te roimata o te
Kawanatanga  ki runga ki au. He whakaaro na te
Kawanatanga  ko ahau anake te tangata i ngaro i te
motu  nei—ngaro, ki te taha Hauhau, ngaro ki te taha
Kawana.   Ko ahau anake te morehu o nga iwi."
  Kei runga ko TE WAAKA APANUI.—" No te rohe
au o Taumata o Apanui. Kua kite nei ahau ko taku
maua  kei te whenua. Ko te Kuini kei runga i au,
ko  te ture o Ihowa tana e hipoki ai ki runga ki ahau
—koia  ahau ka whakawhetai atu ai. E whakawhetai
 atu ana ahau ki a koe e Kuini Wikitoria, e Meiha
 Rapata, te uri o Tuhakairiora. Katahi ano au ka ara
 ake i te papa whenua. Kua kite ahau i nga whetu,
 ko Matariki te kai porini, ko Parearau te kai kukume
 i te Mangoroa. He maramatanga tau kupu ki toku
 ngakau, he maramatanga ki toku aroaro, koia ahau
 e whakamoemiti atu nei. Whakapaingia  a Meiha
 Rapata te uri o Tuhakairiora—e tare iho i runga toku
 mana nui a Pororangi."
   Ko PITA TIPUNA no Tokomaru.—" Haere mai e
 hine ! haere mai, haere mai ra o taku Ariki! Nau au
 i ora ai i era ra, i era takiwa. Kahore nei i pera te
 whakaaro o nga  matua o nga tamariki ki a ratou.
 ' E ui ana au no wai te tapuae o takoto nei.' Haere
 mai, haere mai ki uta, ki to whenua tangata e te
 Kuini! Kahore ra he tangata i runga i a koe, ko au
 anake; ho parau nga korero katoa, ko ahau anake.
 Haere mai e te Meiha, haere mai e nga minita tautoko
 i au, ina e tu nei!"
   Kei runga ko HORI TAARAA.—" Tena koe e taku
 ariki. Titiro e nga iwi e noho nei, titiro ra ki taku
 mana, e waha e !  Kua tuturi nga turi o nga iwi
 katoa ki raro ki a koe, tena koe me te iwi."
   Kei runga ko RAWIRI TE NAUA, no te Whakatohea.
 " Tena koe e te Kuini, tena koe. Kua whakamine
 katoa nei nga tauiwi ki raro i ou pakau, kua tae
 mai nei koe ki tenei motu, kua whakakahoretia e koe
 te kino. Kua tumanako atu nei matou ki akoe inaianei."
       Nau  mai e Kuini ka haere taua
        Kia kite hoki au i Mataahu ra ia,
        Te kainga ra o Meiha Rapata,
        O te Kai-whakapatekoteko i raro i te Hau Hau.
       Kui te whakahokinga ehara ! ko Kereopa ka mau e!
   Kei runga RIWAI PAKERAU.—" Haere mai, e nga
 kupu whakaari ki te iwi! Haere mai e nga kupu
 whakaari ki a Aperahama. Ka whakapai ahau ki a koe
 e te tuatahi, ka whakapai ahau, ki a koe e to muri

112             TE WAKA  MAORI  O NIU TIRANI.
nai.  Ko te rama pai te timatanga e tiwhiri ana ki
nga iwi katoa o te motu nei. Ko te rama pai ko te
Kawanatanga, ki muri mai e  rukuruku nei nga
tangata o te motu nei. Ka whakapai atu ahau ki a
koe i runga, ka whakapai ahau ki a koe i raro iho. I
runga ko Te Karaiti, i raro iho ko te mana. Ko te
kai a Te Karaiti mo te whanau o Iharaira i te koraha
ko te mana."
  Kei  runga ko ERUETI TORORI ka mea:—"Ka
whakapai ahau ki a koe e Te Kuini i tenei ra, ake
tonu atu. Haere mai e nga mana  e rua! Haere
mai e te haki i runga, haere mai e nga hoari i raro.
Haere  mai tapiritia taku tika o mua iho, tae noa mai
ki tenei ra. He haere mai tau he whakarahi i te iwi.
Haere mai, haere mai koe e te Kuini! E noho ana
au i runga i te tika." Ka mutu ka waiatatia e ia te
waiata a Natiporou.   Kei raro iho nei taua waiata
na Rev. Mohi Turei i whakamutu.
  Kei  runga ko TE TEIRA, Whakatohea:—"  Tena
koe e Meiha Hapata, te tangata nana i mau mai te
 mana o te Kuini ki Niu Tirani. Te tangata pai nei,
 te tangata kino nei. Koia ra te take o tenei haere,
 he tapae i taku whenua mate ki o korua aroaro e te
 Meiha, raua ko te Kuini. I te mea kua kiia nei he
kai whakamate koe, he kai whakaora hoki mo te iwi."
   RAHARUHI HAPUPOIA.—" Haere mai, ka ora au i a
 koe, me taku whenua." Tera atu te nuinga.
   Kei runga ko HENARE POTAE.—" Tena koe e te
 Meiha, me nga take korero i whakaaria nei e koe ki
 runga ki te iwi i hui mai nei ki konei kia rongo i ena
 take korero, me tenei mana kua tukua mai nei hei
 mana ki runga ki a tatou. Tena koe e te wahine
 rangatira e iri iho nei; tutuki ana tou mana ki nga
 pito o te ao. Ehara i te mea he tuatahi mai no tou
 aroha ki tenei iwi ki te maori, ko te tuamaha tenei
 ou taenga mai. Ko  nga Mihinare kino ana i au.
 Kati, ko tenei e iri iho nei koe, e pai ranei koe i au, e
 pehea ranei. He nui enei pai ou kua kino nei i au
 te takahi. Ko taku kupu tenei mou ; ko wai ka hua,
 ko wai ka tohu, e pai ranei koe i au e pehea ranei ?
 Tena koe te kara me nga hoari. Taku kupu ki a koe,
 tirotirohia nga whenua mate i roto i nga tangata e
 noho nei i roto i tenei hui, no Turanga ki Opotiki,
 Maungapohatu.   E tenei hui katoa, tena koutou. E
 te. Meiha tena koe. E nga minita tena koutou. E te
 Atua kia ora te Kuini."
   Kei runga ko PAORA KATI, no Turanga,—" Haere
 mai e kui, koutou ko nga minita me te Meiha hoki.
 I haere mai au ki te to i to naana ki runga ki au.
 Kei reira hoki te rohe o te Meiha. Tokowha koutou
 oku hoa  i tenei ra; ko koe e te Meiha, ko nga
 minita, ko te iwi, ko te haki. I pango toku ringa i
 Waerengaahika i te takiwa o te riri. Inaianei kua
 ora; kaore hoki he haki ke atu i muri atu, ko koe
 anake."
   Kei runga ko TE AWANUI, no te Whakatohea. Ka
 whakapai ki te kara—" Tena koe e taku Ariki. Kia
 whakapainga a Meiha Rapata e tu nei a Porourangi
 me Tuhakairiora, e tare nei, e pupuri nei i ona ringa e
 rua—te  mana o te Kuini me  te mana o te Ture.
 Ka tomo atu au ki roto ki ona pakau ; ara, tenei iwi
 mate a te Whakatohea.  Ka tino awhi pono au ki
 raro i ou pakau, ake tonu atu. Ki te he taka korero
 ma enei hoari au e tapahi. Tena koe e Meiha Rapata,
 koutou ko nga minita; ma  te Atua  tatou e tiaki.
 Me  te whakapai a te iwi, ka awhi pono matou ki
 raro o tou maru."
   Kei runga ko Rev. MOHI TUREI, ka waiatatia e ia
 tenei waiata:—
                1.                                 2.
   TENEI ka noho               E iri mai e Rauru,
   Te urunga o te ra             Maui  Tainui.
   Parara ki te uru.              E  Rura, e Kiki,
   Te whare o Tamehana.       Nga kehua kino
   Ko  te whare tena             I ngaro ai te tangata,
   I taria ai e,                 I raru ai a Hapopo.
  • Nga haki mo te motu,     He uri no Houmea
   Eai  karari e i.                No  Hinenui te po i.
           3. .              Rukuruku ka rere
 Karetiu motuhia            Ka oma mai i te po,
 Te mana o te kingi.         Ee mataku i te ako
 Ko te oma Tawheta          Nga tohutohu pai.
 Te Waka  o Rikirangi ;       He wahine ihu tu
 Tereputia i te iwi,            Ngutu  takiri e.
 Ka riro katoa mai.          He  kaki mohokura
 Ka rawe i te ingoa          Ko Hinei Tiweka i.
 Ko  " Niu Kuini " e,
 I mau mai ai e                       10.
 I runga o Ngatapa i.        Tera Kopu
                               Ka rere mai i te ata,
                           He tohu no awatea.
 Kihai koe i rongo          No Tamanui te Ea
 Ki Ingarangi tawhiti,         Hei hora i nga pai,
 Te motu o te Kuini;          Hei homai te haringa
 E tu mai ra i runga,        Ki runga ra i nga iwi
 He maua whakawahinga        E noho ra i te ao i.
 No mua iho e.
 Tukua mai ona tima                  
 Ka papa nga wiira           Kurehu  ai  te titiro
 Ka whiria ona toa           Te Paewai o te rangi
 Te  tini o mirihia i.             Matariki  ka rere,  
                             Te whetu o te tau,
    He tohu no nga kai
 Kimihia i nga Ture;         Hei     oranga mo te iwi
 Ko kirimine te ture           Whakatauaki;
 Hei ngaki i te mate           „ Nga  kai  a Matariki
 O  te Wakana e.               Nana ra i ao ake"
 Ka mau Kaiwhatu            Aohia ki runga ra i.
 Ka  rite taua ture.                        
 I huia nga toa
 O te Hau Hau e,                         12/
 Te puhanga o te whare        Tera Whanui
 O  te Kuarerehe i.           Ka marewa i te pae.
                              Rukuruku ana mai
                              He tangata mahiti,
 Ehara taku kara             He tohu no te ngahuru
 I te hake hou e ;               O nga kai nui e
  He hiraka rererangi            Matahi o te tau
 No nga mana nui              O te Maruaroa
 Karauna  piri rae              Toruhere o Pipiri
 No  runga i te Tiuka.        Te putanga te hinu e i.
 No  nga pakihiwi
  O Atareta e—                              13.
 Raihanatia mai                Maringa nui ra
 Tona iwi nui tonu i.         Ma te mana o Porou
                              Mana  e hoatu
             7.                   Te maru o te Kuini
  Ka rangona nuitia             Ki tauruatia
  Koia ko toku kara             Ki roto o Waikare.
  Nga iwi nui ra               Me rongopaitia atu—
 E  rauna i te motu.          Ko te Urewera e;
  Hapainga ki runga ra          Mei  ponitakatia.
  Tuhakairiora.                Ko Ngarauru e ;
  I tapa ki konei                Mei pehau tataiho
  Ko nga whetu nui i.         Te urunga o te ra i.

             8.                               14.
  He marama Aurei,           Tera te Kooti
  He Tirea i te pae.            Kei te whakatarapeke
  Ahiahi moai                 Nga  nohoanga riki .
  Tukupu nga tohu ;           I roto o te konaki
  He tohu no te marino.         Ki korero tahi
  Ka nui au te aroha          Me  koutou wahanui.
  Nga tirohanga whatu          Kei whea Kereru,
  A te iwi kua ngaro i.          Rikirangi e ngaro.
                                Ka  riro ra e
             9.                    Kei a Matutaera.
  Tirohia atu koia                Ka rite raua
  Parearau e.                    Nga take o te kino i.

  No muri i te  waiata nei  ka korero  a MEIHA.
HAPATA, ka mea;—"Ehoa ma. Note oroko taenga mai
o tetahi o enei hoari ki konei kahore he tangata i
tukua e au kia kite, ko taku tamaiti wahine anake,
ka mate ra.  Nana i tango ki waho—ko  Katarina
Kawhia.  Kei tona kohinga ki roto i tona takotoranga
ka maka iho e ia nga moni ki roto £2 5s. Od. He
tohu ano tenei mo te piri pono o te ngakau o tera
wahine ki a te Kuini. I  mahara hoki ia na te ture
ia i tiaki i ora ai ia i roto i te takiwa o te raru ka
hori nei. Ko  aua moni i mea ia hei moni timatanga
kohikohinga  mo  nga Kura  o Waiapu.   I tapiritia
ano e Harata  Wahawaha, taku wahine, £1 10. O.
Ko  te Meiha ratou ko nga .pakeha, me etahi atu, i
haere  atu ki te matakitaki, te kitenga iho ko nga
moni  a nga wahine ra i roto maka iho ana e ratou
nga  moni 13s. 6d. He ora i runga i a koutou e

                TE WAKA  MAOEI  O NIU TIRANI.               113
nga  rangatira, e  nga  iwi, e  nga  hapu  katoa
kua  hui mai nei kia kite i te aranga o ta koutou
rakau, me te hapainga ki runga o to koutou taonga.
Heoi, kei a koutou te whakaaro ; ki te pai koutou
hei taonga, whakakitea mai kia mohiotia ai ano o
koutou tohu whakaae i tenei kara hei mana i runga i a
tatou, me to koutou whakaaro pai ki te akoranga
mo  a tatou tamariki. Kahore hoki ahau i whakaaro
kia puta ake he moni i roto i to tatou huinga mai kia
kite i tenei taonga nui. Me  pehea  i te kore ? E
kore hoki e tika te ki ma te nui o te moni e tika ai
tatou, ma  te iti ranei e he ai tatou. Na, ko taku
i whakaaro ai ko tetahi toetoe mo tatou, a kaore nei
i rite. Tenei koutou e te iwi te kainga nei e te huka
e te ua ki waho ; ka rua nga mate, kei roto kei waho.
Kaore  hoki au i te kainga nei e mahi kai ana; ara,
matou nga tane, na nga wahine i mahi nga mea paku
kai.  Heoi, na te Kawanatanga i tapiri mai te mahi
a  nga wahine ka taea nei te ra i whakaaro ai ahau
hei mutunga  mo to tatou hui, e oti pai ai nga korero.
Tetahi whakaaro  i hiahia nui ai au nao roto i to tatou
huinga  mai ki konei, kia riro mai i nga kai here
manu  etahi manu kotahi o te Puaoteroku, o Hiku-
 rangi, o Raukumara, o Ruahine, o Tararua, o Toatoa,
 a te Ngaere, hei hakari whakarekareka mo te iwi
 katoa i raro i tenei mana nui. A puta ana mai i a
 koutou, i nga rangatira, i te iwi nui tonu. He nui
 tenei hakari, kaore i mua iho. He honore nui ano
 tenei, me tenei kohinga moni a koutou e te iwi. Kia
 ora te Kuini, kia ora hoki koutou e te iwi. Te aroha
 noa o te Atua e tau nei ki runga i a tatou. Ka mutu
 aku korero o tenei wahi."  Muri iho i tana korero-
 tanga i enei kupu, ka huakina e te iwi te pouaka i
 takoto ai te hoari; a timata tonu te whiu a te iwi
 i nga moni ki roto. Na Meiha Rapata i timata te
 panga e £2.  Harata Wahawaha £1.  A, muri i a
 raua ka whiua e te iwi a ratou moni ki roto ki taua
 pouaka.  Hui katoa nga moni i panga e ratou i taua
 ra e £63 6s.

          3O o NGA KA o HURAE, 1872.
   Ka kawea mai nga taha manu i te 10 o nga haora
 o te ata e te iwi, me te karakia haere mai ano i nga
 karakia o tera mea o te hinu. E rua nga kawenga
 mai. Na  nga hapu  o Meiha Rapata te kawenga
 tuatahi mai; muri iho nga hapu o Tamanui Te Ea.
 A, ka noho nga  iwi ki tona nohoanga, ia hapu ia
 hapu, me te iri ano te haki i runga, me te takoto ano
 o nga  hoari, pera tonu me nga  tikanga o te ra
 tuatahi. I tu hoki a Hamiora Tamanui Te Ea, ka
 tukua te kai o te hakari ki a Meiha Rapata. Puta
 ake nga taha manu 170, na te poaka ka neke atu. I
 whakahuatia ano hoki  e ia te haka, a nui atu te
 ahuareka. Ka  whakatapua ka whakapaingia e Rev.
 Mohi  Turei. I  muri iho ka  whakatika a  MEIHA.
 RAPATA, ka mea :—
   " Ka whakawhetai atu au ki a koe e Tamanui Te
 Ea me  to iwi katoa mou i whakamana i te kupu
 whakahau a to pononga; i runga hoki i o koutou
 mana, i o nga rangatira. He whakaaro na to koutou
 pononga kua mau tonu to koutou mana tawhito ki
 runga ki a koutou. Tena koe e Tamanui Te Ea rae
 to taonga e tu nei. Tena koe e Peniamine, tenakoe
 e Ruawahine te putake o te hinu. Ka korero tipua
 au mo nga ritenga o ta korua taonga e tu nei. Koia
 tenei, (i puta hoki i a ia tena korero tipua mo te
 taha kohatu)—Heoi,  me ata whakamarama.  Ko
 Toi ma nga tangata i rokohanga mai e Kahukura i
 uta nei e noho ana.  Ka  taka e Toi he kai ma
 Kahukura  raua ko  tona hoa, he Ti, he  Ponga,
 he Aruhe.  Ka  kai a Kahukura raua ko tona hoa.
 Te mutunga ka taka hoki a Kahukura tana kai ma
 te tangata whenua. Ka whakahoroa nga kao i roto
 i te tatua o tona hoa o Rongoiamo. Hokowhitu nga
 ipu i rapua ai nga kao, ka hoatu ma Toi ma ratou ko
 ana tamariki. Te tunga ano ki te aroaro o Toi ka
 puta ake te kakara ki tona ihu, tana kainga kua reka-
 Katahi ka patai a Toi ki a Kahukura :—' He aha te
 ngoa o te kai nei ?' Ka ki atu a Kahukura :—' He
kumara.' Ka  ki atu a Toi:—' Kaore pea e taea te
mau mai i tenei kai ki konei ?' Ka ki atu a Kahu-
kura: 'Kataea  ano.' 'Me  pehea e taea ai?'  Ka
ki atu a Kahukura:—' He aha oti tenei e tawharau
nei ?' Ka ki atu a Toi:—' He waka.'' ' Kati ra, ma
kona e taea ai te tiki.' Ko taua waka ko Horouta te
 ngoa. Na Toi ratou ko ana tamariki me tona iwi,
 katahi ka whakaaetia kia tikina te kumara i Ha-
waiki.  I  te po ka  nohoia  a  wharetia; ara, ka
runangatia. Ka tonoa nga Atua hei puru i nga hau,
i nga tuatea o te moana, hei awhi i te waka, he
whakamama  hei hoe hoki kia tere ai. Katahi ka
 ;oia a Horouta  ki te wai, ka  utaina nga  kaihoe
 hokowhitu kei tetahi taha, hokowhitu kei tetahi taha.
 Ka eke ano a Kahukura ki runga, ka hoe i te waka
 ra ki Hawaiki, ka tikina te kumara. I waenganui po
 ca u ki Hawaiki. Tae rawa atu kua oti ke te hau-
 hake te kumara. Katahi ka tapahia e Kahukura i te
 pari o Hawaiki,  ka  karakiatia kia horo  ai, koia
 tenei:—
             Te ko, te ua nui, te ua roa,
             Te ua whatu, te ua tara,
            Te ua patapata awha.
            Rangitukua, Rangiwhakaihoa—•
             Te wherere iho ai, tae o pani,
             Te wherere iho ai, tae o matuku.
            He tapa toku kiri.
             Te ripiripi o te Rangi;
            Te whakarongonga atu;
             Te ati tipua;
            Te whakarongonga atu ;
              Te ati tahito.
  Ka horo be pari o Hawaiki; ara, te kumara—horo
tonu iho ki runga i a Horouta. Katahi ka karaki-
atia ano e Kahukura   kia mutu  te  horo iho o te
kumara:—
             Tina toku rarau,
              Te Wheke  nui a Matairangi.
             Tina te pari ki Hawaiki:
   Mutu tonu te horo iho o te Kumara, kua ki hoki a
 Horouta.  Ka whaituretia e nga tohunga kia kaua e
 utaiua mai he kai ke ki runga; he tapu hoki i te kumara.
  Ko  Kahukura i noho atu i Hawaiki. Ka hoe mai
 te waka ra ka u ki Ahuahu.  No te hoenga mai
 i Ahuahu ka  whanakotia e tetahi te rahui aruhe,
 whakapekea ana, ka  utaina ki runga o te waka.
 Kihai i mohiotia e nga tangata katoa o runga i a
 Horouta.  Ka hoe  mai te waka ra, te taenga mai
 ki Whakatane te tino riringa o te Atua tiaki o te
 kumara mo te rahui aruhe ra. Te tino putanga mai
 o te hau—' Ko hau nui, ko hau roa, ko Apu hau, ko
 Tuawhiorangi.' Katahi ka whiua te wahine o runga
 o taua waka ki te wai. Te aranga ake o te wahine
 ra ka mau ano ona ringa ki te ihu o te waka, ka
 karanga atu nga  tangata i runga o te waka;—
 ' Tukua o ringa, ka tahuri akuanei te waka.' Kihai
 i tukua e ia ona ringa, ka tahuri a Horouta i konei.
 Te ingoa o taua wahine ko Kanawa; tapa iho ki
 taua wahi i tahuri ai a Horouta, ko  ' Tukarae o
 Kanawa."   Ka unuhia te Haumi  o Horouta ka
 pakaru, ka pae ki uta. Ka tangi te iwi ra ki tona
 waka.  Ka mutu  ta ratou tangi ka runangatia ano e
 ratou kia haere ki te tarai Haumi  mo  to  ratou
 waka.  Ka wehea  hokowhitu hei tiaki i ta ratou
 waka, hokowhitu ki te ngahere ki te tarai Haumi.
 Ko  Pawa to ratou rangatira. Ko te hunga wehea
 hei here manu ko Koneke, nana te tao ; ko Tane-
 herepi, nana te here ; ko Te Paki, nana te kuri hei
 whakangau kiwi, weka, tarapo. Ko to ratou ranga-
 tira ko Awapaka.  Ko  era ki te patu mai i nga
 manu;  ko Awapaka to ratou rangatira, ko ia te kai
 whakahau kia tahuna ki ro taha. Ko  te kainga i
 mahia  ai nga  hinu  ko  te Puaoteroku, ara  ko
 Poruturu.  Te otinga o nga hinu te taka ki ro taha,

114            TE WAKA  MAOBI  O NIU TIRANI.
ka puta te aorere a Pawa ki a Awapaka, ko nga kupu
enei;—'E Awapaka, mauria o taha ki waho kua ora
a Horouta. Tera e u ki Waiapu, kia rokohanga ai koe
ki reira.' Ka whakatika mai a Awapaka  me tona
iwi me a ratou taha hinu, te taenga mai ki Taumata
ka kainga te hinu—tapa iho ko Taumata Kai Hinu.
Ka  tukua te rongo o te kai hinu a Awapaka. Kotahi
tetaha i mauria hei rongo ki a Horouta; ko Toetoe
te ingoa o taua taha. Tae rawa atu ki te Awanui
kua  taha ke a Horouta. Ko  te punga anake  o
Horouta  e tu ana, me te tata, me te mahe, me te
kumara mo Waiapu, mahue tonu iho te taha manu ra
i te kai kawe, e tu nei ano he kohatu. Ka hoki te
Aorere ra ki a Awapaka; tutaki pu ki waenganui o
Waipiro, o Mataahu. Tu  tonu nga taha ra, whaka-
kohatu tonu iho—tapa  tonutia iho ki te ingoa ko te
 Kai Hinu  Awapaka, e tu nei ano. Kihai i tutuki
ki a Horouta i tona pakarutanga ai—kua ora hoki a
 Horouta. Kihai hoki i tae te Haunui a Pawa. Ko
 te tangata nana i mahi a Horouta ko Rangiturona.
 I tikina e ia ki te titoko. Mahia  ana  e ia te titoki
 hei whiti kia  ara ki  runga,  ka  karakiatia, koia
 tenei;—
              E iki! E iki! e te Turona whiti,
              E iki! E iki! e te Turona whiti.
              Hiki nuku, e hiki rangi e,
              Hiki nuku, e hiki rangi e.
             Ha ! Ha! Ka  hikitia i tona ure,
            Ha! Ha!  Ka Hapainga i tona ure.
            Ia! Ia! Iaia! Ha! li! Ha! li!
   Kua ara te waka ra ki runga. Katahi ka toia ki uta
 whaihanga ai i ona pakaru. Ko te karakia to tenei;—
             Paneke i a wai,
              Paneke i a Tuterangiaitu.
            Hau!  Hau ! te toki matapo !
             Ia! Matapo!  Ia! Huri te po,
             Moi Mariemai, Moi Mariemai,
              E tuaure—Moi   Mariemai.
              E  tuaure, &c.
   Ka  mahia ka oti, ka utaina ano te kumara ki
 runga, ka hoe mai ra ka u ki Whangaparaoa, ki Waiapu,
 ki Turanga, ki Nukutaurua, ki Heretaunga, ki te
 Whakawhitinga, ki Kaikoura puta noa enei motu
 nana katoa te kumara i tuha. No reira nga kupu o
 te karakia o Horouta mo te mahinga o te kumara,
 koia tenei;—
             Ahuahu whenua  i tipu ai te kai,
              I ri taua i te ngaru e.
              Whakatane  whenua i tipu ai te kai,
              I ri taua i te ngara e.
              Waiapu whenua, &c.
              Whangaparaoa  whenua, &c.
             Turanga whenua, &c.
             Nukutaurua whenua, &c.
             Heretaunga whenua, &c.
   Me  era atu wahi katoa, he pena tonu nga kupu o
 taua karakia. Waihoki  ko taua waka  o Porou he
 waka pakaru; ko tera waka ko Horouta, ko Awa
 paka te tangata nana nga hinu ma te mahi o tera
 waka pakaru. Ko tenei waka pakaru ko koe tonu e
 Ngatiporou, ko te rangatira nana tenei kai hinu ko
 Hamiora  Tamanui Te Ra.  I whaituretia tera waka
 kia kaua e utaina he kai ke ki runga ; i whaituretia
 ano hoki  tenei waka kia  kotahi Atua, kia  kotahi
 ano toki mana whakahaere ko te ture anake, hei tika
 hei ora mo te iwi. Pai tonu i mua o taua waka o
 Porou, a te Karakia kotahi. Ahakoa  eke noa nga
  raru o te ao, kaha tonu a Porou ki te hoe i tona
 waka, me te kaha tonu nga kai hautu me nga kai
  tata i te wai ki waho taea noatia te toru te kau o nga
  tau i pai ai te hoe o tenei waka. Katahi ka rona
  e Porou ano he Atua ke, he mana whakahaere ke.
  Te tino tahuritanga ketanga o te Atua tiaki o tenei
  waka ka tukua tona iwi kia whakamatautautia. Koia
  tenei pakarutanga o to tatou waka.  Otira kihai i
  tino tukua e ia kia pakaru rawa. Engari i tukua
  mai ano e  ia he putanga kia u  ake ai tatou—1
  Koriniti 10 o nga upoko 13 o nga rarangi. Koia
  ano tenei te take o to tatou huihuinga i hui mai nei,
tera iwi tera iwi, ki te tui i nga pakaru o to tatou
waka.  Koia te take o tena taha kohatu i kawea mai
ai hei whakamaharatanga ki te pakarutanga o tera
waka o Horouta—a, kihai i tutuki. I te pakarutanga
o tenei waka ka whakatutukitia ki nga kai mahi
kia kainga.  Waihoki  ko  tatou  kia tutuki  ki te
Atua, ki nga Ture—ka rua nga take nui o tenei taha
kohatu.
  Te take tuatahi—Kia pera te pakeke o te ngakau te
u ki te Atua, ki nga ture hoki o Kuini Wikitoria, me
te pakeke o tenei taha kohatu.
  Te take tuarua—Ko nga kakahu e rihi nei i waho o
tenei taha kohatu, he kakahu pakeha. Hei tohu tera
mo to tatou whakakotahitanga, mo to te maori ki te
pakeha.   E  hoa ma, te take i kore ai e apititia te
kumara ki te aruhe ; koiatenei me ata whakamarama
atu.  Te kumara, ko Rongomaraeroa; te aruhe ko
Ariki Noanoa, he tamariki raua no Rangi raua ko
Papa.  Ko  Rongomaraeroa i waiho hei Atua mo
Tumatauenga, ara, mo te tangata. Ki te haere mai
te hoa riri ka matua kawea te kumara ki te ara mai o
te taua ka  karakiatia:—' Whatu  mahunu, whatu
marara, puehu nuku, puehu rangi.' Kake rawa mai
hoki te taua ka whati, kua oti hoki te karakia, koia i
whati ai te taua. Ko tetahi kei nga onoononga kai.
Ka  kawea nga marere ki te wai whakaatu ai; ka
whangainga ki te tangata nana taua kai, ki a Kahu-
kura ; ka takutakuna e te tohunga nga kai; ka mahia
ra ki te whenua, ma te taua ranei e hutihuti aua kai,
ma te waipuke ranei, ma te tini noa iho ranei o nga
Atua.  Ki te korikori a Kahukura katahi ka mohiotia
e aruaru ana i nga whakaaro o nga tohunga, e kore e
puta he taua ki te toko kai. Katahi te iwi katoa ka
tahuri ki te mahi kai ki te whenua. Ko tera kai ko
te aruhe ko Ariki Noanoa, he Atua ano no Tumata-
uenga,  Ka kotia te makawe ka  apitia ki te aruhe;
ka  tunua ki te ahi, ka waiho hei pitopito nao nga
 tangata hei arai atu i nga mate. Engari ko te maua-
 hara o Rongomaraeroa e kore e mutu. Ko te tino
 kino i roto i te aruhe ko te titohea. Kawa atu i nga
 kawa katoa. No  reira nga  whakatauki; 'Te au
 kakara i te moana.' ' Te tae i te harakeke.' ' Te
 au karearea.' ' Te mangeo i te taro.' ' Te titohea
 i te aruhe.' Ki te kore he arero hei whakarongo i
 te kawa a enei kai ka pehea ? Ka mitikia nga kawa
 katoa. Waihoki   ki te kahore he ture i roto  o te
 ngakau o te tangata hei hopu i te kino, ka pehea ?
 Ka mitikia nga hara katoa."
   I kawea mai hoki e te iwi te taha kohatu, whaka-
 turia ana ki te marae o te wahi i tu ai te pou o te
 haki; he mea tatai rawa a runga o te taha ki te
 papakiranga ; he mea whakapaipai rawa ki nga puti-
 puti rimu no te moana. Kaore rawa he mea a te
 maori hei rite mo nga mahi o taua taha.  I uhia
 ano hoki a runga ki te kakahu maori, he paepaeroa
 te ingoa, me te hooro pai ano hoki, hei apiti tera mo
 taua kakahu. Ko te pou i tu ai taua taha ho rakau,
 he mea whakairo ; ko nga whakairo pai—i whakaurua
 hoki ki te ma ki te pango ki te whero. I hanga ano
 hoki ki runga ki taua rakau he teepu; i whakata-
 kotoria hoki te pereti ki runga ki taua teepu hei
 kohinga moni.  I kohia hoki e te iwi, ara e nga hapu
 anake o Meiha Rapata. Nana  ano i timata te kohi
 £1.   No muri  ka maka  te iwi ki roto i te pereti i
 muri i tana. Puta ake nga moni i taua ra £11 7s.
 Ko  te kohinga tuarua tenei. Te 29 o nga ra, tae mai
 ki tenei ra ki te 3O, hui katoa nga moni o te kohikohi
 e £74 13s.  Na te kore moni tonu  koia i iti ai. I
 whakamaramatia ano hoki e Meiha Kapata te tikanga
 mo  aua moni, hei moni whakaaro ki nga kura, ki
 nga whare  karakia. I tapiritia ano hoki e Hamiora
 Tamanui Te Ea tetahi taha manu, ki te kakahu maori
 hoki, i huaina ano e ia te ingoa o taua taha ko tona
 upoko tonu. He  tohu whakahonore era mea nana i
  a Meiha Rapata i te aroaro o te iwi.
   Kei runga ko  Rev. RANIERA. KAWHIA:—"Tena

                TE WAKA  MAOEI  O NIU TIRANI.             115
koe e te Meiha, koutou ko te iwi i raro i te mana o
to tatou Kuini atawhai, o Wikitoria. Tenei toku
whakamihi e te iwi mo to koutou ngakau nui ki te
tupore ki te manaaki ki to koutou taonga nui e puta
ai nga pai mo tatou, mo te iwi, mo te motu katoa.
Kua  puta mai nei hoki nga whakahaerenga mo nga
Kura  kia tu ki ia wahi ki ia wahi o to tatou takiwa.
No  reira kahore he tahurihuritanga ma te whakaaro
e te iwi i runga i tena taha, no te mea ka marama
keokeo ; ara, ka pikiturangatia ta tatou mahi anake
e te Kawanatanga.  Heoi ra, kei te ki ake au kua
tino tuturu o koutou whakaaro kia oti i runga o te
hokonga Kura  mo to tatou takiwa. Kia ora koutou.
Ko  te tuarua o aku kupu pakeke uaua, ko te rori kia
toro haere i roto i o koutou rohe puta atu ki nga
wahi o te porotutukitanga mai o tenei mana. Kahore
hoki he take e whakakorea ai au mahi e koe ano i
roto o nga tikanga o te Kawanatanga. Ka mea nei
au kei te tino whakaae rawa koutou ki tena taha.
Ko  te tuatoru o aku kupu kaha, marohitarahi rawa
atu, kia tu i a koutou e te Meiha, e nga rangatira,
e nga minita, e te iwi katoa, he tangata i rangaki tona
takiwa i toro ai taua rori i roto i tona iwi tuturu ake,
hei whakahaere  i tona iwi ano. Ka  mutu  ta to
koutou pakeke.  Kia ora koutou."
  Kei runga ko IHARAIRA TE HOUKAMAU :—" Taku
kupu, ka tu i au a te Meiha. Te take, ko ia anake
te tangata kua matotoru tona pai ki runga ki te iwi.
Taku  mihi kia ora tahi korua ko te Kuini."
  Tu  ake ko PENIAMINE TUHAKA :—" He powhiri
atu  tenei mo  nga manuhiri e  toru, mo te kara
mo  nga  hoari. ' Kau ki matanuku; kau ki ma-
tarangi; kau ki to whenua he whenua he tauhou.'
 Tuatahi—kia  ora te Kuini, kia manaakitia e koe te
 Kawana o Niu Tirani me te Kawanatanga. Tuarua—
 a kia manaaki koe i a te Pihopa ratou ko ana minita
 me te hahi.  Tuatoru—a  kia manaakitia e koe te
 Meiha ratou ko nga rangatira maori me nga hoia me
 te iwi katoa i raro i tou Kuinitanga. Tuawha—no
 mua iho ano toku piriponotanga ki a te Karaiti; tae
 mai ko te Kuini, tangohia ana e toku ringaringa hei
 mana moku.  Tuarima—i timata ahau a Ngatiporou
 te haere ki Patea ki te whawhai; ara, ki te patu i te
 kino, a mate ana te kino i tena takiwa. Tuaono—
 kokiritia ana e au e Ngatiporou ko nga hua o te
 whakapono;  koia  tenei ko  te whare karakia ki
 Waiapu. Tuawhitu—he  tohu tenei no toku piripono-
 tanga ki a te Karaiti, ki a te Kuini. Tuawaru—ko
 tenei kara he kaha na te manawanui o te tangata
 kotahi ki te pupuri i nga tikanga o te ture; koia
 tenei te tangata ra ko te Mokena. Tuaiwa—e te iwi
 me titiro tatou ki te kupu o te Karaiti ki ona akonga,
 i penei, ' e noho koutou ki te pa ki Iruharama kia
 whiwhi ra ano koutou ki te kaha  i runga.' Nga
 Waiata a Rawiri 67, tirohia 12 o nga rarangi—' Ma
 te Atua tatou, ka toa ai, mana hoki e takahi lu raro o
 tatou hoa whawhai.' E rua hoki nga kai pehi i te
 hara, ko te Karaiti ko te Kuini; a, ka whakapaingia
 te Kuini e haere mai ana i runga i tona torona me
 tona kaha. Kia ora te Kuini—te mana mo nga iwi e
 rua."
   Kei runga ko HORI NGANGARO :—" Tena koe e te
 Meiha, e te tangata nana i homai te mana o te Kuini
 hei potae ki runga ki a Ngatiporou.   Ko  te kara
 kaore aku kupu ki tera. Te take, no te tau 1862 ka
 noho au ki raro i tenei kara.  No te tau 1834 ka
 noho au ki runga o te ture karakia a tae noa ki tenei
 ra e tu nei, ko te mate he rohe mai i au mo enei ture
 e rua. Te kupu a te kara, e rima nga take. Ko ta
 Whanui  taku  e whakaputa, arc ta matou ko toku
 hapu  katoa, koia enei.—He   panuitanga tenei na
 matou na tenei hapu na te Whanui a Hinerupe mo
 nga hua o roto i tenei whetu i a Whanui—ara, mo te
 kura raua ko te rori. Kua whakaae matou ki te kura
 kia tu ki o matou nei pihi e rua. Kei Waiapu nei
 tetahi, kei te Kawakawa tetahi. Otira ma koutou
ma te Runanga o te Kawanatanga e whiriwhiri enei
pihi e rua—ka huri tena.  Mo  te rori tenei. Ko te
rori hei a matou, ano hei Pakiakanui. Ka timata atu
i Waiapu nei, ara i Tawhitiakama, ka puta i Makoau,
puta i te Rahui, ka tika i Pakiakanui, ka puta ki
Watere, tutuki ki te Kawakawa, ka tika i te taha ki
te moana ka tae ki Punaruku, ka timata ano i te taha
ki a matou no te taha ki te moana. Ka timata atu i
Waipowhatuwhatu ka tae ki te Kawakawa tutuki atu
ano ki Punaruku. Ko te hapu nona tenei whakaae-
tanga 150.  Otira tera atu ano etahi, kaore ano i oti
noa te tuhi. Ko te toru o a matou whakaaro i roto i
tenei whetu, ko tetahi tangata kia whakaturia hei
tangata nui ake mo  runga i te iwi i roto i tenei
Hunanga.  Ko  nga tangata hei whakau mo tenei
korero i roto i tenei hapu ko te Rei Tewera, Hoera
Puha, Mohi Wharepoto, me Hemi Mokoera."
  Kei runga ko HENARE POTAE:—" Kia ora koutou
e te iwi. Kia ora koutou e te hui. E nga minita kia
ora koutou;  e te Meiha kia ora koe ; e te iwi kia ora
koutou.  Taku kupu e te Meiha mo te kara; tukua
tenei hei ora mo te iwi mate, kia rite ai ki a te Karaiti
i homai nei hei utu mo nga hara katoa, me tenei kara
hei whakamarama i a tatou. Ko taku kupu nui ki a
koe e te Meiha kia ora koe, kia ora nga mate katoa i
a koe—nga  whenua, nga whare karakia, nga kura,
kia tika ai taku kupu mihi mo au kupu whakaari.
 Ki te kore e ora i a koe toku mate ka ngautuaratia
koe e ahau, ka hoa riri ahau ki a koe. To tangata i te
mate  whenua kua oti tena te korero e au. Taku
kupu  tuarua ko te mate whare  karakia. E toku
Ariki wahine he whare karakia toku mate nui. Kia
rongo  mai koe e te Meiha me  nga minitia, e toru
tekau pauna te moni kei au, ka hoatu e au ki roto ki
te moni mo te whare karakia. E nga iwi, e tena hui,
kia ora koutou.  Tirotirohia mai tenei kupu aku, ko
 taku e hiahia nei kia tu te waewae o tenei kara ki
 runga ki au. Hei au hoki te mate e pupuhi ana, ka
 koataatatia. Kua maha nga tau i mau ai tena mate
 ki au. Ka kaha rawa nei taku kupu ki a koe e te
 Meiha me nga minita me nga  rangatira nui o tenei
 ope, me te iwi katoa, me tuku te kara ki au."
  Kei runga ko PATARA WAHAARUHE  o Uawa::—
 " Tena koe e Meiha Rapata. Kua waiho nei koe hei
 matua mo nga tangata ora mo nga tangata mate ; mo
 nga whenua mate  kia ora, mo nga whenua ora i
 Potikirua whakamutu ki Uawa. Tena koe  e hine,
 ahakoa pa kau atu. to iwi ki raro ki tou inana tera
 e ora."
         Nau mai e hine ka moe taua ;
         Kia horahia atu ki te kahu wahine.
          Ko te here ra waho e taria nei—
         Te rae ki Ingarangi ki te pona ne i, i.
   Kei runga ko MEIHA RAPATA  ka mea:—"  Ka
 whakahoki atu au i to kupu e Henare Potae ; mo to
 kupu mai nei kia ora nga tangata me nga whenua i
 mate.  Kei te ora nei hoki tatou me to tatou whenua.
 Ko  tehea wahi  ano hoki o tatou kei te mate?
 Kua  ora  nei hoki tatou  nga tangata me   nga
 whenua.  Ko nga whenua o waho o tenei rohe kei
 te mate ; kaore he tikanga i a tatou mo era, kei a te
 Kawanatanga te tikanga mo ena wahi—he taimaha
 rawa hoki tena ki te riro ma tatou, e whakaputa te
 ritenga o tena kupu. Engari te Kawanatanga. Heoi
 enei kupu a to hoa a Meiha Rapata. Ka whakahoki
 atu ano hoki au i a koutou mahara e te Runanga o te
 Whakatohea  mo ta koutou kupu  kia whakaorangia
 koutou me to koutou whenua i mate nei, ara mo Opotiki.
 E tika ana ano kia whakaputa koutou i tena kupu ;
 otira aua ia e whakaarohia e koutou i roto i tenei
 huinga.  Kahore hoki he tika ma Porou e whakaputa
 te kupu mo tena. Ehara  hoki tenei iwi i te takuta
 mo tenei hanga mo te whenua i mate. Engari pea a
 te Kawanatanga.  Ka whakahoki au e nga runanga
 i a koutou mihi; me  a koutou mahara hoki, e ata
 whakaarohia atu nei hoki e au. Kia marama hoki te

116              TE WAKA  MAORI  O NIU TIRANI.
whakaaro  i muri iho i tenei runanga o tatou ina tae
atu ta koutou reta ki a te Kawanatanga.  Kia ata
whakaritea marietia ano hoki nga ritenga mo te kura,
mo  nga rori. Tena koutou e te iwi, kia ora koutou e
te iwi, kia ora koutou i to te Atua atawhai."
  Kei runga ko te WHANAU APANUI.—"Tena koe e
te Kuini; te wahine mohio ki te haere mai i te moana
 roa. Kaore koa, i haere mai ai koe he whakaora i
 tenei motu; ara i nga wahi kihai nei i hokona ki
 te moni. Tena ra ko  koe kei Potikirua tae noa ki
 Taumata o Apanui. Kaore he raruraru a te Kawana-
 tanga mo enei wahi. Heoi ko te kura ko te rori o
 aku i whakaae ai mo enei takiwa. Kahore ano hoki
 he raruraru a te maori i Potikirua tae noa ki Marae-
 nui. I timata i Hawai tae noa ki Taumata o Apanui
 te wahi raruraru. Heoi, ma nga ture e ma e pehi
 enei raruraru kia puta ai he ora mo te iwi. Ka huri
 tena."
   Kei runga ko te HUTANA, o Waipiro ;—" Matiu 16,
 18—Te  kupu a te Karaiti ki a Pita—'Na, ko koe
 e Pita ka hanga e ahau taku hahi ki runga ki tenei
 kamaka, ko nga tatau o te Reinga e kore e kaha
 i taua hahi.' I Koriniti 10-4.  Tera  tetahi kupu,
  te wai ano hoki i inumia e ratou; i inu hoki ratou
 i ta te mea wairua, ara i ta te Toka i whai nei
 i a ratou a ko te Karaiti taua Toka.'  Te kupu
 whakarite a te Karaiti Matiu, 7, 24-25—' Te tangata
 mahara i hanga i tona whare ki runga ki te kamaka ;
 a ka ua te na, ka puta nga waipuke, ka pupuhi nga
 hau, pa pu ki taua whare kihai hoki i hinga; no te
 mea i hanga ki runga ki te kamaka.' Huka 6.48.
 * Ka rite ki te tangata mahara i hanga i tona whare
 ki runga ki te kamaka; a ka ua te ua, ka puta nga
 waipuke, pupuhi ana nga hau pa pu ki taua whare ;
 a kihai hoki i hinga, no  te mea  i hanga ki  te
 kamaka.' "
   Kei runga ko Rev. MOHI TUREI;—" Ka whakawhe-
 tai atu au ki a koe e toku matua aroha e Meiha Rapata
 mo nga  take e rima o nga korero kua whakamara-
 matia e koe. Te whai kupu te aha hei whakahenga
 ma nga kai whakahe. Ka whakawhetai atu au ki a
 Kuini Wikitoria mo tona kaha tonu ki te hapai i a
 tatou ki runga o te maramatanga haere ai. Te tua-
 tahi—ko tana tononga mai i nga kai kauwhau o ta te
 Atua Rongo  Pai. Tuarua—te tukunga mai i nga
 ture me nga  akoranga pai i roto. E te iwi kia ora
 tatou i to te Atua atawhai, hei pupuri i a te Kuini
 mahi pai. Koia tenei e hora iho nei i runga i a tatou ;
 he  tone tonu  i a  tatou kia mahia  nga  mahi
 pai anake. Na era atu iwi i kai koramuramu tona
 wahi  koia i porearea ai. Nau  tonu tou  wahi e
 Porou i manaaki; koia i porearea kore ai koe. Koia
 tenei mana ou e hora iho nei i,hei whakanui kau i tou
 tika. Hopukia ano hoki nga kura rao a tatou tama-
 riki. Koia  tera te pana  o te matauranga.   Kia
 whakapaia ano hoki nga rori mo to tatou takiwa. E
 te iwi, hore rawa he ture hei hopu i a tatou ki te
 mahia  e tatou te pai. Kia  ora tatou i to te Atua
 atawhai."
   Kei runga ko PENIAMINE TE AWARAU ;—" He
 karanga tenei naku ki tenei haki hei mana moku i
 runga i a koe. Nau nei au e te Kuini i ora ai i nga
 titorehanga e rua o te motu nei. Tenei ka hoki mai
 ki raro i a koe nga iwi e rua. Kua pai noa atu ahau
 ki a koe. Ka mate aku tipuna ka ki iho ki a Nga-
 tiporou, ' hei konei, kia mau ki te pakeha hei matua
 mo  koutou.' To matou matua tuatahi ko te Karaiti.
 E kore ahau e pera ki a koe me nga ra o toku iriringa
 i kiia nei oku hara kia murua ki nga toto o te Karaiti.
 Kaore e pera oku ra ki a koe—ka piri tonu au ki a
 koe.  Ka huri."
   Kei runga  ko TE HATANA. PAHAU. " E te mana
 mo tenei motu, haere mai. Otira ehara koe i au i
 karanga atu kia haere mai—he aroha noa nou. Pera
 hoki ine te mana tuatahi i mua. Ko Kapene Kuki
 he mea homai noa nana te oranga mo nga tangata
o tenei motu,; muri iho ko te Bongo Pai. He mea
homai noa na te Atua tana tamaiti kia mate ki te ao
kia ora ai te tangata i a ia. Waihoki e te Kuini, he
aroha nou ki tenei motu i tonoa mai ai e koe tenei
haki me enei hoari hei tiaki i tenei motu."
  Kei runga ko REWI TUPUNA. " He karanga tenei
ki te iwi katoa; he karanga hoki ki te mana. Haere
mai e te mana i mahue nei i ahau. Ko ahau hoki
kua  horoia e te Karaiti. Muri iho kua hoki tenei
ahau  ki te titakatakanga i te paru. Muri  iho ka
horoia ano ahau e korua  ko te Karaiti. Ko toku
Ariki tuatoru ko Meiha Rapata. E hoa ka nui tou
pai.  Na  tau tiakitanga i au i kite ake ai ahau i au
tikanga pai e ora ai tou iwi. Me  ahau  ano hoki;
ko  koe hei matua ki ahau, ko ahau hei tamaiti ki a
koe.  E hoa tena koe. Tenei ahau ka tuku atu ki
raro i o koutou turi ko te Karaiti me te Kuini."
  Kei runga ko Wi PERE. " Haere mai! Haere mai
e nga iwi katoa! Kia ora koe e te Kuini, mou i tuku
mai i tou mana ki enei iwi. Kia ora koe e te Meiha,
mou  i tohe i te pai mo te iwi katoa o te motu. Tena
koutou  e nga minita e kaha nei ki te whakakaha i
te hahi o te Atua. Tena  koutou e te iwi, kua tae
mai  nei matou kia kite i te mana i tukua mai nei
mo  te kahanga o enei iwi ki te tohe i te pai—a, kua
 horahia nei ki runga ki nga iwi katoa. Tena ra e te
 Meiha, tirohia nga mate i pa ki tou takiwa. Ko
 Horouta i pakaru, a kua ora. Tirohia ona kohao kei
 o te wai ki roto. Kia ora te iwi mate i raro i tou
 mana kua  horahia nei ki nga iwi katoa. Kia "whai
 turanga waewae hoki mo ratou. Kia tu etahi tangata
 hei tirotiro i etahi ture e hanga mai ana mo tatou
 i te Paremete, o ia takiwa o ia takiwa i raro i tenei
 mana kua tu nei. Heoi, ma te Atua tatou e tiaki."
   Kei runga ko HOTENE PITAU. " Haere mai e nga
 iwi katoa kia kite tatou i te mana kua horahia nei ki
 a tatou. Tena koe e te Meiha, me o hoa minita nga
 kai tohe o te pai. Ina hoki ra te tohu o ta koutou
 uaua e tiro nei nga iwi katoa. Na, kia ora nga iwi
 mate i a koe, i te mana nui hoki e tu nei. He mea
 pea tenei i whakaarohia e te Ariki hei oranga mo
 tatou. Tena ra, rapua atu ano he here mo te ra kia
 mau, kia tuturu ai tona tiahotanga ki runga ki a tatou,
 kei ngaro ka tuku iho ano te pouri. Kia ora te iwi i
 topungia nei e te Ariki.  Kia ora  hoki koe e te
 Meiha."
   Kei runga ko EPARAIMA TE KURA (no Turanga).—
 " He kupu whakawhetai tenei naku mo te Kuini
 ratou ko tana Runanga  i raro i a ia, ara i a ratou
 katoa. Tena koe e Meiha  Rapata, te tangata nana i
 whakaputa te maramatanga ki tenei motu. Kua puta
 nga kupu  mihi ki a Meiha Hapata  a te iwi katoa.
 Kati, tena koe e te wahine e manaakitia ana e nga
 hapu katoa i te ao. Ina hoki nau nga minita i homai
 hei marama mo te ao. Tena koe e to matou Kuini
 atawhai. Ahakoa kei tawhiti tou tinana, kei nga motu
 katoa tou mana e haere ana. No te 29 o nga ra o
 Hurae  1872 ka whakatika te iwi katoa ki te mihi
 ki te mana o te Kuini e tu nei ki Mataahu, tangi ana
 te umere a te tane a te wahine—haunga hoki te tama-
 riki. He  mihi hoki ki to ratou taonga. Ina hoki ko
 taua mana hei arai i nga raruraru o te ao. I pera me
 te kupu a te Karaiti ki a Pita; ' Ko koe e Pita ka
 hanga e ahau taku hahi ki runga ki tenei kamaka ; e
 kore ano  hoki e taea taua hahi e nga kuaha o te
 Reinga.' "—Matiu,  16, 18.
   Ka tu ko WIREMU TAREWAI, ka mea;—" Haere
 mai e te Kuini me te maungarongo, haere mai ki uta,
 ki uta ki te whare, ki to whare o mua o nga ra i a te
 Karaiti. Haere  mai ka ora te iwi me te whenua i a
 koe. Te kupu Karaipiture e ki ana ma te Atua tatou
 e tiaki, mana e mea kia tiaho mai tona mata ki runga
 ki a  tatou. Ko  te Kuini  tona mata  e tiaho nei i
 runga o nga iwi e takoto nei, he maharatanga ake no
 te ngakau  ka ora te iwi. He whakaaetanga pono
  tenei naku i tenei Kuinitanga i te aroaro o Meiha

                TE WAKA  MAORI  O NUI TIRANI.             117
Rapata ratou ko ana minita, me te iwi katoa e takoto
nei.  Ki te he ahau, hapainga" tenei hoari e takoto 
nei ka poro i toku kaki.~ E hoa ma, ka ripekatia e ]
ahau toku tinana ki te mana o te Kuini raua ko te i
Ture.  Kia  ora te Kuini  me  tona whare  katoa. 1
Te  kupu mo  te rori ka whakaae au ki tenei rori
kia takoto i roto o tenei rohe, timata i Awatere mutu '
ki Waiotautu.  Kahore  he raru i roto o enei rohe,
Otira ki te puta ake he raru i roto o tenei rohe kei te '.
kanohi o te Ture te tikanga, mana e pehi. Te whare 
karakia, e ora ana toku whare; te Kura, ma te iwi ;
katoa tena e titiro. Kia ora a  Meiha Rapata, me
nga  minita, me te iwi katoa. Ma te Atua tatou tahi
e tiaki."
   Katahi ka panuitia e TE  AWANUI te reta a Te
Whakatohea, ne mea tuhi mai i Opotiki, penei na:—
  " Tena ra toe e tenei mana e hipoki nei, me nga
ringaringa o te Atua e tau iho nei ki runga i a koe, i
te iwi hoki. He  mihi atu tenei ki a koe, ki a Kuini
Wikitoria, tena koe.   Kupu   tuarua—Tenei   ko
Matatua  tenei ka hoatu ki a koe kia whakapaia i roto
i te tutakitanga o te haumi o Horouta. Na Meiha
Rapata  i tutaki, ratou ko ana minita, nana nei i
tiheru te wai  o tenei waka i maroke ai. E  ai te
kupu  o ta ratou waiata:—' Ka mau Kaiwhatu ka
rite taua ture, i.' Kupu tuatoru—Tenei  kua tomo
nei  matou ki roto  ki ou pakau, kua ora nei i a
koe  te tangata. Kia ora hoki te whenua. Kupu
 tuawha—He   whakamoemiti, ka whakapaingia koe
 e Kuini Wikitoria ake ake,ake ake,amine—ae,amine "
   Kei runga ko HIRINI TE KANI.—" Tena koe e te
 Meiha me  ou hoa minita hei hapai i nga Ture e rua
 —Ture  Atua, Ture tangata. I karangatia nei e koe
 tenei wahine, koia nga iwi katoa e noho nei i raro i o
 korua pakau ko te Atua. E te Meiha nau i whaka-
 puta he oranga mo tatou mo roto i enei ra. E pai
 ana, ma ia iwi e mau tana wahi, tana wahi, hei oranga
 mo tona tinana, mo tona tinana. Kia pakaru ra i te
 waka, ko te tangata kia ora. E te Kuini, kia ora koe
 hei tiaki i tenei, hui. Ma te Atua koe e tiaki me
 tenei hui."
   Kei runga ko KEREHORA. PIWAKA.—" He whaka-
 whetai tenei ki a koe e te Kuini, mou i tuku mai i
 tou mana hei maramatanga nui mo tenei motu. I
 mua hoki, i o matou tupuna, he pouri kau te mata o
 te whenua.  Te maramatanga i kitea ki tenei motu,
 ko te maramatanga o te ra, o te marama, o nga whetu.
 I raro i enei ka tukua mai e koe te Kongo Pai o te
 Atua ki tenei motu; a whiti nui ana te maramatanga,
 mutu ake nga raruraru, tau ana te patu i te whare. I
 muri i tenei ka tukua mai e koe ko te Ture hei tiaki
 mo nga iwi e rua, mo te maori raua ko te pakeha, hei
 whakakotahi  ano hold i a raua. I raro i tenei ka
 whakatika raua ka kikini tetahi ki tetahi. Kaore au
 e mea na tetahi anake, engari na raua tokorua. I te
 kitenga mai kua kino tetahi ki tetahi ka horahia mai
 e koe tou maua hei pehi mo te kino. Koia tenei kua
 tu nei ki konei ki Mataahu nei; kua whakamine nei
 a Ngatiporou me era atu iwi ki raro ki te taumaru-
 marutanga o tou mana. Ki a Meiha Rapata. Tena
 koe, mou i hapai i tenei mana i ora ai nga iwi kuare o
 tenei taha o te motu nei. Kia pai hoki tau tiaki i nga
 iwi i raro i a koe."
   Kei runga ko REV. RANIERA. KAWHIA.—" Tenei au
 e te whanau  a Hinerupe, raua  ko te whanau a
 Apanui  o te takiwa  o Potikirua tutuki rawa ki
 Taumata o Apanui.  Mo to koutou pai ki te haere i
 runga i taku i hiahia ake nei mo nga kura kia tu, mo
 te  rori hoki kia toro i o koutou  rohe.  Kia ora
 toutou i te Atua, i taua mahi tohu. Ka whakapai
 atu hoki au ki Ngatihorowai, ki a te Itangamahaki,
 ki a te Whakatoheatanga o Muriwai, e whakapai nei
 ki a te Meiha me nga minita. Kia ora koutou me to
 koutou whenua, me a koutou tamariki, me a koutou
 taonga,—kia  ora tonu koutou  i tenei ra, ake tonu
 atu."
  Kei runga ko PETA  TIPUNA, no Tokomaru.—
" Korero e Ngatiporou ki nga rori. Ko au ia ma te
rima hereni anake ka homai ki toku ringa. Ko taku
ia tena. Ka  whakapai atu au ki tenei kai hinu e
tu nei."
  Kei runga ko TE HATA no Te Whanau Apanui.—
" Haere mai!   ' Te ata, he ata matua,' (tera atu te
roanga).  Ko au  tenei e mihi atu nei ki a koe e te
Meiha ki o minita hoki. Ko to pai hoki ra tenei ki
au, he mea kite au nau; a kahore au i te moana e tu
ana, kei runga ano i te whenua i waiho ai e oku
tipuna hei nohoanga moku. Ka mutu  taku kupu
mihi.  Tena koe."
  Kei runga ko BET. HARE TAWHA ;—" He panui
tenei naku ki roto i tenei hui mo oku whakaaro kia
mohiotia i tenei ra. Ka kitea tatou e te Atua e tana
runanga hoki; ka ora tatou, ka marama hoki. Ka
titiro tenei ahau ki nga  tau o muri  iho i tenei
runanga.   Ko reira hoki kitea ai te tika, me te he.
 Ki te tika ka tu tenei kara me tenei haki; ki te he ka
taka ki raro o te Atua, kataka ki raro o te maru o te
 Kuini, ki raro  o te Ture.   Ka  ripekatia a Meiha
 Hapata, ka ripekatia nga minita, ka ripekatia nga
 rangatira, ka ripekatia a Ngatiporou.  Nga  ture e
 hinga ai; ko te whakapono kore, ko te whakakake,
 ko te whakapehapeha, ko te takahi ture. Ko nga
 ture e ora ai; ko te mau ki te whakapono, ko te
 whakaiti, ko te whakarongo, ko te aroha."
  Kei runga ko IHARAIRA. TE HOUKAMAU—" E rua
 nga mana  i roto i tena kara i mohiotia e au hei
 korerotanga maku—ko to te Atua, me te mana o te
 Kuini. Te mana o te Kuini, ko te tukunga mai o te
 Bongo Pai ki tenei motu. Kati, ko te mea nui i roto
 i tenei hui kia pumau tatou ki tenei mana o te Atua.
 Me tapiri to te Kuini ki to te Atua mana;' me tomo
 tatou ki enei mana e rua—me tomo i roto i te tupato
 i te mahara. Ka  tuhuri ahau ka  koropiko ki a
 Ihowa raua ko  te Kuini.  Kiia ora koe e Meiha
 Hapata.
   Waiata—'Tena   te honi aihu, tena  te maimai
 aroha.'
   Tena koe. Haere mai e te Kuini, homai to mana
 ki runga ki nga iwi o te motu nei—Taumata  o
 Apanui, a Anaura.
   Karakia—' Matuaho, whatu marangaranga o Mata
 luwhiuwhia; o Mata i Aroheawhea ; o Mata i Taua-
 raia. Tera te inanga nei, tere ki te auau o te wai;
 tere te inanga nei, tere ki te Hukuhia; ki o te Wai
 o Whiwhia.   Oi rawea, oi homai taku taonga he
 taonga.' Kia ora koe e Meiha Rapata; kia ora a te
 Kuini."
   Kei runga ko MATENGA PERARO :—" Haere mai e
 hine. He  tauhou ahau, he tauhou hoki koe. Otira
 ehara koe i te tauhou ki tenei wahi. Ka whakaae
 atu ahau kia puta te rori me te kura i oku rohe
 katoa. Kua  oti te tuku e au e rua eka mo te kura
 ki te Kaha. Kia ora te Meiha."
   Kei runga ko WIKIRIWHI  TE  MATEHANOA. —
 " Haere mai e nga iwi. Haere mai e te Urewera,
 kia kite i tenei mana kua horahia nei ki runga ki tenei
 wahi—tena  koutou."   Tera atu te roanga o  ana
 korero.  I taiawhiota mai hoki i nga hara tuatahi,
 tae noa ki a Kereopa; me  te maungarongo hoki.
 Kua  noho pai nei nga iwi o tenei motu i te maia o te
 Kawanatanga  ratou ko ta ratou pononga ko Meiha
 Rapata, e pehi haere nei i te kino o ia wahi o ia
 wahi, ratou ko tana iwi ko Ngatiporou.
   Kei  runga ko TE WATIKENA, no Ngatipohatu.—
 " Haere mai ra e te mana. Tenei ahau ka haere atu
 ki a koe ki te wahine nana nei au i tu ora ai i nga.
 ra o taku kuaretanga. Ko tenei ka piri pu ahau ki
 a koe a mate noa. Ko  ahau tenei i whakarere nei i
 a koe, i a korua ko te Karaiti. E hoa e te Meiha,
 tena koe e te tangata pai. E kite iho ana te Atua i
 tau kauparetanga i te hoari whakamate i ahau. Tena
 koe, ma te Atua koe e tiaki hei tirohanga atu maku ;

118             TE WAKA   MAORI  O NUI TIRANI.
pera hoki me te kotiro e titiro ana ki te ringaringa o
bona rangatira wahine."
  Kei runga ko HAKAPA URUMAI.—" Ka tu ake au
ao te takiwa ki Heretaunga. Te take o taku tu ake
he whakapai naku  ki te mau tonu o te aroha o te
Kuini ki au ki te maori. I mua hoki i au i te maori,
B kai ana ahau ki toku teina ki toku matua ki oku
whanaunga.  Ea tae mai- te pakeha a Kapene Kuki
ka kiia he mea kino tenei. Tuarua. Ko nga Mihinare
ka homai. Ko  te kupu a te Atua. Katahi au ka
mahara ka ora au i tenei, inahoki ko ia kei te rangi ko
tana kupu kei tenei ao. Te kupu a Kaipau mo te
whakapai ki Taitai a Hema.   ' Taku tama ko te
whetu, taku tama ko te marama, taku tama ko koe e
Herua.'   Naku  hoki tenei, taku tauia ko te Kuini,
taku tama ko koe e te Bongo Pai. I tangohia mai
ahau e koe i te hangi a Hatana. I era wa i te hangi
ano a taua Hatana. Heoi nga kupu i tu ake ai au."
  Kei runga ko PARATENE NGATA, he powhiri ki te
iwi—" Haere mai e te iwi! Haere mai! Tena koutou.
Haere  mai ki te whakapai ki to tatou mana. Kua
whakapiria nei o tatou mana e rua ki runga i te
kara kotahi. Haere mai  e te iwi, o peke ki runga i
be waka kotahi, ki te mana e hora iho nei ki runga
i a tatou. Te iwi e, takoto ki raro kei kiki te waha.
Kia  kati ko te tangata hautu o to tatou waka, ara
ko Meiha  Rapata, hei whakahaere i nga tikanga ki
runga i a tatou, i a tatou whenua hoki. I Anaura
ke rohe, whakamutu ki Taumata o Apanui. Kaore
oku  rohe mo te tangata. Mau,  e ia iwi e ia iwi e
noho  nei, e tomo mai ki raro i tenei mana nui o
Ngatiporou. Heoi ra aku kupu. Ka  whakapai atu
au ki a te Kuini ratou ko tana hahi me ana minita
mo  enei painga katoa e kite nei tatou. Kia ora to
katou Meiha  me  te iwi katoa i raro i a ia. Ma te
atawhai o te Atua tatou e tiaki i nga mate katoa."
  Kei runga ko ARAPETA RANGIUIA O UAWA,  Hauiti;—
" He pohiri ki te mana o te Kuini. Haere mai  e
be atarangi o te Atua. Haere mai e  hine. Nana
nei koe i whiriwhiri hei take mo ana tikanga me ana
ture. He kupu  whakapai hoki tenei ki te Meiha,
ki te toka i u mai ai tenei mana ki uta nei. Tena
koe e te Meiha.  Kia  tohungia koe e te Atua. E
whakaae ana hoki matou kia tukua e koe tenei mana
ki tenei takutai a tae noa ki te Paritu, ka rere mai
i uta, ka puta ki te Taumata o Apanui. Otira he
pohe noa tena. Taku hiahia nui ko Uawa; ko oku
matua, ko oku tipuna, ara ko toku whenua kia ora i
nga mate katoa. Tenei te kupu a Uawiri, ' I tangi
atu au ki a Ihowa, a i rongo mai ia ki au.' Tenei
tetahi, ' E Ihowa whakaorangia au i te ngutu teka,
i te arero hianga.'"
  Kei runga ko HENARE KAIWAI.—" Tu ake tenei ki
te mihi atu ki te kara me ana ritenga I mihi ai au,
ka rite ki taku mahara o mua i mahia ai e au hei
tika moku, mo toku wahi ano hoki.  E tu nei te
kara, e takoto nei nga hoari. Ki te matau koe e te
tangata i waho kia tomo koe ki roto ki tenei kara, me
tomo.  Ki te kore koe e matau, moku anake toku
ora  I timata i te rohe o raro mutu ki tona mutunga."
  Kei runga ko APIRANA. TATUA.—" Ko te ture kua
homai e Ihowa ki a Kuini; na Kuini i hora ki te ao
katoa.  Rokohanga mai te tangata i roto i te kino e
noho ana. Kei  te taenga mai o taua ture ka mutu.
Naku  na te maori i whakakahe. Tango ke te maori
 ne Atua ke, na konei ka raruraru. Tuarua.  Hei
 aha ki a koe, homai tonu e koe te pai. Koia tonu
 tena e tare iho nei. Kia ora koe me tau pononga me
 Meiha  Rapata."
   Heoi.  Ka  mutu  i konei nga  korero a taua
 hui. Ta matou  kupu  mo taua  hui—ka  tika te
 mahi a Ngatiporou. Ki te mau  tonu ratou ki te
 Whakapono raua ko te Ture  ka  tika ratou, ki te
 kore ka he. Ko nga korero o te hui nei kua panuitia
 atu e matou ki te nupepa pakeha ki te reo pakeha kia
 rongo nga pakeha o Poneke, o te motu katoa hoki, ki
 ta ratou mahi—o Ingarani atu hoki.


 HE WHARANGI   TUWHERA   MA  NGA  HOA
               TUHI  MAI.


        Ki a te Kai Tuhi  o te Waka Maori.
   E hoa.  Kua tuhia e au tetahi reta ki tetahi o nga
 nupepa pakeha i Po Neke nei mo te Makarini. Kua
 taia atu e te Kai Tuhi taua reta ki te reo pakeha;
 kua kite nga pakeha. Na, e mea ana au kia taia atu
 hoki e koe ki te Waka Maori kia kite hoki nga iwi
 maori.
   Ko nga korero enei o taua reta, ara:—
   " E hoa. I tenei takiwa e whawhai nei etahi o nga
 tangata o te Paremete ki te Minitatanga ka puta
 taku whakaaro kia tuhi atu e au  etahi kupu hei
 tirohanga ma nga pakeha.
   Ki te  hinga tenei Minitatanga akuanei pea  te
 Makarini hoki ka hinga tahi i a ratou. Na, ko te mea
 tena i pouri ai au. Ekore hoki matou nga maori e pai
 kia rere taua tangata ki waho o te Minitatanga; no
 te mea e whakaaro ana matou akuanei peheatia ai nga
 maori ki te tu he tangata ke atu hei whakahaere i nga
 tikanga maori.. Heoti hoki te tangata e kitea ana e
 matou e tino matau ana ki nga whakaaro o te tangata
 maori—te  tangata e tino hiahia ana kia ora te iwi
 maori. Akuanei  ki te puta a Te Makarini ki waho
 o te Minitatanga ka pouri rawa nga maori.
   Tera pea etahi o koutou e ki mai ki au kaore i
 penei te pai o aku kupu mo te Makarini i taku reta i
 panuitia e au i roto i tera nupepa i tera tau i a
 Oketopa.  Na, he tika ano taku tuhinga i taua reta.
 Otira he riri noku, he pouritanga no toku ngakau i
 taua takiwa mo to matou whenua i Horowhenua e
 tangohia kinotia ana e Muaupoko, e Kawana Hunia
 hoki raua ko te Kepa. Ko aua kupu whakakino aku
 ki a Te Makarini i reira ai no runga i te pouri o te
 ngakau—ehara  i te kupu i tupu i runga i te ata
 whakaaro o te ngakau. He riri noku ki nga pu a te
 Kawanatanga i aku hoa riri. Kaore hoki au i wha-
 kaaro i reira ai ko aua pu he mea  hoatu na Te
 Makarini hei riri ki te Hau Hau, te hunga e wha-
 kakino ana i to tatou motu. No muri mai ka ata
 titiro au ki nga mahi a te Makarini i te motu nei, a
 kitea ana e au he marama ana mahi i te motu, he
 whakatupu  i te pai i te rangimarie i roto i nga iwi
 maori me te whakaaro pai 1d nga pakeha. Koia au i
 mea ai me puta i au tetahi kupu whakapai ki nga
 ritenga a te Makarini i tenei taima e whawhaitia nei
 te Minitatanga kia hinga.
   E mea ana au me whakarongo koutou nga pakeha
 ki aku kupu.
                Na  TAMIHANA TE RAUPARAHA.