TE     WAKA           MAORI

                O  NIU   TIRANI.
                                                                          —————•*—————
                "KO  TE  TIKA, KO  TE PONO,  KO  TE  AROHA."
VOL. 8.]       PO NEKE,  WENEREI,   HEPETEMA    18, 1872.      [No. 18.
KO NGA KORERO  ENEI A TE TAPATA MO
            TE TAHA MAORI.             !
             .———              
                          Hepetema 10, 1872. 
  Ka  whakapuaki ahau i etahi kupu ruarua mo te 
taha  Maori.   No muri  o te  timatanga o tenei 
korero, me te kitenga o toua tukunga iho he maha
nga  reta a nga Maori kua tae mai ki au—he maha,
kahore  ano i taea te whakapakeha i etahi—na he
 ririte tonu nga mahara a nga tangata na ratou aua
 reta. Tenei tetahi mea kua kitea e au ; ko nga mema
 Maori o tenei Whare, ahakoa ko te pooti ki te hapai
 ki te turaki ranei i te Kawanatanga kua whaka-
 puaki i ta ratou pouri nui, iti ranei, i roto i a ratou
 korero, na ko tetahi o a ratou kupu i tino whakami- 
 harotia e au  ko ta ratou hiahia ki tetahi tangata e 
 kore e mohio  ki te reo Maori. Na,  ko te kupu
 timatanga tena o te nuinga o nga reta i kitea e au.
 Kahore  ahau o mohio ki te take o ta ratou kupu
 pera.  Me ata titiro marire e ahau taua kupu, mo te
 maha o nga whakapuakanga mo te kupu pera hoki a
 te mema a Wi Parata. He maha a ratou kupu mo a
 ratou mate, kua ata tirohia e ahau, he nui ano nga
 tikanga o roto ki taku mahara. E  whakahe  ana
 ratou ki te Kooti Whakawa Whenua Maori mo tenei
 take, ara, ehara tera i te mea hei pupuri i o ratou
 whenua i runga i te kupu i rongo ai i whakapono ai
 ratou, ko te tukunga iho o te mahi a taua Kooti he
 tango i te nuinga o te whenua o nga iwi i puritia e
 ratou hei oranga mo katoa. He  whakahe nui tera
 me ata whakaaro marire e te Kawanatanga. Ekore
 e tika kia noho he Maori rawakore ki tenei whenua;
 ehara  tenei i te mea e ora ai tatou e tika ai ranei
 ratou.  E mea  ana tatou kia noho te Maori i runga
 i te rangimarie penei me tatou, a e ki ana ahau
 mehemea  tera tetahi iwi i whiwhi nui ki te whenua
 kua  kite ratou kei to mawehe atu o ratou whenua i
  a ratou, e tika ana ano kia pouri ratou.  Me  arai
 tatou i tera mahi notemea ko nga tikanga o roto e tau
  ana ki te Maori ki te ora hoki o tenei whenua. E
  whakahe ana ratou ki nga Rori Pooti e mea aua kia
  kore e whai mana ki nga whenua e puritia ana e ratou
  i runga i nga pukapuka whakatuturu a te Kooti
  Whakawa  Whenua  Maori.  E mea  ana ratou ekore
e tika kia utu takowha ratou mo nga whenua e takoto
kau ana, kahore i te mahia e ratou. Ko aua whenua
i puritia e ratou i runga i te utu kore. Kua nui o
ratou moni kua pau mo nga ruri me era atu mea kua
whakatuturutia o ratou take ki reira, i kiia hoki ki a
ratou ko tera te take pai rawa mo ratou, engari kua
kite ratou ko  te whakatuturutanga  o  taua take
hei huarahi e  tonoa ai ki a ratou kia utu  ratou
i tetahi takowha kihai rawa i mohiotia e ratou i mua
atu. Ki taku mahara hei nga takiwa e nui ana nga
whenua kahore e puta mai ana he rawa i aua whenua
ki nga Maori e whai take ana ki reira ko te moni hei
utu ma te tangata ko tana mahi ki nga rori e tata
ana ki a ia. E whakaaro ana ahau ma tera tikanga
o ata iti marire ai te pouri, e tika aua ia taua pouri
ki taku i kite ai. Tetahi hoki, e whakahe  ana te
nuinga o nga tangata nana nga reta, ki te mana i
tangohia nei e Te Kawanatanga ma ratou ake e hoko
i etahi o nga whenua o nga Maori.  Kahore taku
ngakau i oho rere ki tera kupu metemea i poropititia
 e ahau i te rua o nga tau kua pahure ake nei i te
taima i hanga ai te Ture hei whakamana i taua mea.
 I reira ai i ki ano ahau ka he taua tikanga, ka pouri
 nga Maori ki taua mea, na i puta ano taku kupu ki
 tenei whare i taua taima kia kaua e whakaaetia. Ko
 ta te Maori whakahe koia tenei e kiia ana he tangata
 tuturu ratou no  tenei whenua, ehara ratou  i te
 tamariki, otira e herea ana te huarahi mo ta ratou
 mahi tuku i o ratou whenua, ki taku i kite ai he
 whakahe tika tera, na he kupu tuturu tenei naku ki
 aku hoa Maori, a nga taima katoa e taea ai e au ka
 whakapuaki kupu ahau ki tenei wharo kia whaka-
 korea taua inana hoko whenua, kia watea ai te Maori
 ki te tuku i o ratou whenua i runga i to ratou tikanga
 i pai ai penei me ahau me ia mema o tenei whare.
 E whakahe  aua nga Maori ki te tikanga, o o ratou
 whenua rahui. Kahore ahau e mohio mehemea he
J tika aua kupu whakahe kua toru hoki oku tau i kore
i ai e noho ki te Kawanatanga a kahore au e mohio ki
! te mahinga o aua whenua rahui i roto i taua takiwa;
i engari ki taku i mohio ai kahore he take i kore ai
i nga Maori e whai reo ki te whakahaere i enei whenua
       o  •                                                                                                                         •
i rahui me nga reti me era atu moni e puta mai ana
 i reira. Na, ko taku kupu tenei mehemea ka tuturu
: ta tatou whakamana i nga Maori ki te mana o te

120             TE WAKA  MAORI  O NUI TIRANI.
noho ki tenei whare, me uru ano ratou ki te runanga
whakahaere i nga whenua rahui me whai reo hoki
ratou ki te whakahaere i nga moni e puta mai ana i
ana whenua.  Me mahara aku hoa Maori ka whaka-
arohia tena tikanga e au mehemea ka tu ahau ki roto
ki te Kawanatanga.  -Tenei hoki tetahi, kua noho
he tangata hei reo mo te Maori ki tenei whare, kua
oti hoki te whakaae kia uru ratou ki tera wehenga o
te Runanga na me whakaoti taua tikanga me whaka-
noho he reo mo ratou ki te Runanga o te Kawana-
tanga.  E  tika rawa ana kia uru ratou ki reira, he
mea pai rawa mehemea kia tu he minita Maori kia
kotahi kia rua ranei ki roto ki te Kawanatanga hei
hoa tohutohu i runga i nga tikanga Maori. Ekore
ahau e ki ka taea taua mea apopo, i runga ranei i
te tikanga kaika; me  ata mahi marire me tupato
kei tupu he puhaehae. Ko te painga o te whakanoho
Maori  ki tenei whare i kitea e ahau i mua.  Nui
rawa taku mahi ki te kimi i tetahi tikanga mo taua
mahi.  I hanga e au he ture mo taua mea i kawea e
 ahau ki a Ta Hori Kerei, ko ia te Kawana i reira,
 nana i whakapuaki mai ki au i ana mahara ino taua
 mea, a i tae ano ahau ki etahi atu kimi ai i o ratou
 whakaaro.  Tera ano pea e kitea taua Ture i roto i
 nga pukapuka tawhito.  I hopukia ano hoki e te
 minita Maori  [Te Makarini]  taua whakaaro, a no
 tana mohio ki nga tikanga Maori i kaha rawa ai ia ki
 te tohe kia whakatuturutia te Ture, ahakoa kahore
 ia i roto i te Kawanatanga i reira. Ekore e tika kia
 whakaroaina te whakaotinga o te mea kua oti nei i a
 tatou ara  kia uru  rawa  te Maori  ki roto ki  te
 Runanga  o te  Kawanatanga.  Tenei hoki tetahi
 kupu mo nga whenua  i riro i runga i te rau o te
 patu.  I ki a te Makarini  he painga utu nui  era.
 ±3 tika ana tana kupu. Ko nga pauna kua whaka-
 paua atu  e tatou ki aua whenua  ekore e  hoki
 mai, he hereni kotahi pea e hoki mai mo te pauna
 kotahi kua whakapaua atu. Ekore e taea te ki kua
 peheatia ranei e te Kawanatanga te tuku atu i aua
 whenua  i tangohia nei i runga i te rau o te patu.
 Ki taku mahara 250,000 nga eka kua hoki ki nga
 Maori haunga  nga mea kua hoatu ki nga pakeha.
 He  maha o enei whenua kei te tarewa inaianei kei
 waenganui o te rangi o te whenua, kahore ahau i kite
 i tetahi tikanga pai atu e tupu ai te rangimarie i te
 wehewehe i te toenga o aua whenua ki nga Maori e
 kitea ai to ratou take i runga i te ata kimi marire.
 Ka  rahuitia i runga i taku tikanga etahi wahi mo
 nga rerewe me nga taone iti ; ai nga wahi e pakaru
 atu ai nga awa  ki te moana ka rahuitia ano etahi
 wahi i kona. Ka  oti tena katahi ka whakaturia e
 ahau tetahi tikanga e kitea ai kowai ranei nga tangata
 e tika ana ki te toenga o nga whenua. A te otinga o
 tera i te Kawanatanga, ka kitea kahore ano he mahi
 pai o mua  kia rite ki tera te pai. Ma tera e whaka-
 kore tetahi o nga take nui o te raruraru. Ehara taku
 e ki nei i te mea whakaae i runga i te tono a te Maori,
 engari hei tohu aroha, hei tikanga pai mo te Kawana-
 tanga. E te Tumuaki, ko nga kupu nui enei i roto i
 nga pukapuka maha a nga Maori kua tae mai ki au.
  Tenei taku kupu mehemea ka riro i au te mahi Ka-
  wanatanga mo tetahi wa poto, maku ake e mahi nga
  tikanga Maori. Ekore ahau e tuku i aku tikanga ki
  tetahi atu, engari ka korero tonu ahau he mangai he
  mangai ki nga tangata e ki ana he mate o ratou. Ke
  tena pea te tikanga e pai ana ki n ga Maori i tuhi ma:
  ki au, i ki hoki ratou kahore ratou e pai ki te Minita
  e mohio ana ki te reo Maori.


 KO  NGA  KORERO  A NGA MEMA  MAORI
         I ROTO I TE PAREMETE.
            TURE MO  TE HOKO WAIPIRO.
                               Hurae 31, 1872.
    Kei runga ko Wi KATENE ka mea. E hiahia an
ahau ki te whai koreo mo tenei ture, no te mea, ko
tenei ture mo te waipiro, e pa tahi ana ki nga pakeha,
ki nga maori ano hoki. I mua, i whakakahoretia e
te Ture te hoko o te Waipiro ki nga tangata maori.
I mea te ture, kia kaua e hokona he karaihe waipiro
kotahi ki te maori. I muri mai  ka puta ano he
Ture whakaae kia tukuna he raihana hoko waipiro
ki nga Maori, a, i runga i te whakaaetanga a nga
Kaiwakawa, me  nga Ateha  o nga takiwa Maori.
Inaianei, ka whakaputaina hoki he Ture hou ano.
Ko nga Ture tawhito katoa ka whakakorea e te Ture
hou ka whakaturia nei.
  I  whakaaetia he raihana i roto  i taku takiwa,
kahore hoki nga maori i mohio kua whakaae nga
Kaiwakawa kia puta taua mea. No reira au ka mea,
kua takahia te Ture e tenei tangata i te rironga o te
raihana i aia. Me whakaputa  koreo ahau mo tenei
Ture, ki taku, whakaaro, ko nga Ture katoa mo te
waipiro me maka atu ki roto ki te kohua koropupu
ai. Ki  taku whakaaro mehemea ka  whakaputaina
he Ture pakeke mo te kai waipiro, e kore e mutu te
kai, engari ka kai tonu. Kotahi ano te mea, ki taku
titiro, hei whakamutu, ara kia kaua e kawea mai
he waipiro ki Nui Tirani, mehemea ka kore e taea
tera, waiho kia tuwhera katoa nga whare mo nga
pakeha me nga maori.


 TUKE    MARENATANGA        O  TE  TANE    POUARU   KI  TANA,
                       AUWAHINE.
                              Akuhata 7, 1872.
   Ka tu ko TAIAROA, ka mea. E kore ahau e pai ki
 tenei Ture, no te mea ki taku mahara kahore he take,
 e puta ai he Ture penei. Mehemea ka tu he Ture
 penei ka waiho hei take ngangare, hae, mo te tuakana
 ki te teina.
   Ki taku titiro he pai atu ta te tangata maori Ture
 i tenei kia toru, kia wha, nga wahine o te tangata
 kotahi.
   E whakahe ana ahau i tenei Ture.

   TUKE WHAKATURANGA  MAORI KI ROTO KI TE
                 PAREMETE.
                             Akuhata 13, 1872.
   Kei runga ko Wi PARATA  ka mea. He  kupu
 kotahi taku mo runga mo to Te, Minita mo te taha
 Maori, he whakaatu i te take i kore ai e hohoro nga
 tangata maori te tae mai ki tenei Whare. I te tuatahi
 i hohoro ano nga maori ki te hapai i nga Ture o
 Ingarangi. I whakaae hoki ki te hoatu i etahi whe-
 nua mo nga kura mo nga tamariki. Engari kahore
 Te  Kawanatanga, me nga Mihinare, i kaha,ki te
 tautoko i a ratou i aua ra, no reira ka pirau noa iho
 nga kura.
   Mehemea  i whakaaro Te  Kawanatanga o Niu
 Tireni i taua wa ko te mea tika kia whai nga tangata
 maori i nga Ture o Ingarangi, he aha ratou te tohe
 ai kia tu nga kura ? Na reira i kore ai au e whakaae
 i te tau kua pahure ake nei kia tu he kura ki toku
 takiwa.  Inaianei, kua tu nga Kura, e kore ahau e
 mea  kaore ahau e whakaae, no te mea e pouri ana
  nga tangata maori ki tetahi take kua oti te whaka-
  puaki e ahau i roto i tenei Whare. Ko tenei korero
  mo nga kura me waiho marire kia whakaaetia ra ano
  etahi o aku korero i whakatakoto ai ki roto i tenei
  Whare.  Mehemea  ka kore e peneitia, ka raruraru
  noa iho nga tikanga mo te whakaako i nga tamariki,
  i etahi takiwa ka tu he kura, ki etahi takiwa ka
  kore. Ko te ahua o te tu o nga tangata whakahaere
  i nga tikanga maori i roto i tenei whare e penei ana :
  kua tu ahau ki te korero i etahi tikanga hei whaka-
  mama i nga mate e pehi nei i runga i te taha maori,
  kahore nei i whakaaetia e tenei Whare. I te taima
  e pouri ana nga tangata maori ki o ratou whenna, ka
  tukuna mai e ratou nga mema maori hei whakapuaki
   i o ratou korero ki roto ki tenei Runanga.

               TE WAKA   MAOEI  O NIU TIRANI.             121
  Me  whakaaro hoki te Kawanatanga,  me  tenei
Runanga, i tukuna mai  e nga maori, ahakoa pai,
ahakoa kino, hei mema mo rotou i runga i ta ratou
whakaaetanga ki nga Ture.
  Me  titiro hoki te Kawanatanga ki nga whenua i
tukuna hetia nei e nga maori, no te mea he take pouri
tera.
  Mehemea  i whakahokia nga whenua ki nga maori,
ko  reira ka whakaae ratou kia tu he kura i o ratou
takiwa, engari te take e roa ai, ko nga whenua i
whakatakotoria i mua mo nga kura.
  Kei  runga ko Wi KATENE, Ka mea, kei te tika
ano pea nga korero a Wi Parata mo tana takiwa ake,
engari kaua e kiia e tika ana mo etahi atu takiwa
maori.  Tera  pea e hiahia ana nga  maori o etahi
takawi  ki te whakaara kura, a kahore ia (a Wi
 Katene)  e hiahia kia kore  ta ratou  mahi  pena,
inahoki, kua kii mai a Wi Parata i ona whakaaro
mo  to Kawanatanga me nga Mihinare i mua. Mehe-
 mea e hiahia ana etahi takiwa ki te kura kaua e
 whakakahoretia i runga i nga korero a Wi Parata.
 No te mea e hiahia ana nga tangata o etahi takiwa
 kia whakaakona a ratou tamariki ki te reo pakeha.
   KEI runga ko KARAITIANA TAKAMOANA. — Ka mea,
 e hiahia ana ahau ki te whai kupu mo te tikanga
 whakaako tamariki, Engari kahore ahau e ahei no te
 mea kahore au i taku nohoanga i te timatanga o te
 korero. I whai korero ano au i te tau kua pahure
 ake nei, a, whakaaetia ana e tenei Hunanga, Kotahi
 te take kahore ano kia ata marama, ara, ko nga whenua
 i hoatu ki nga Mihinare i nga ra kua pahemo ake
 nei, kua kiia nei e  au kia whakahokia   mai, kia
 tiakina e nga Runanga kura. Ko nga tikanga kura
 kua korerotia i te motu katoa. Kua nui aku haerere,
 korerotia ana e au nga korero mo  taua tikanga ki
 nga tangata. Kua  tohe ahau kua whakaatu i te pai
 mehemea  ka hoatu  e ratou tetahi taha o a ratou
 whenua  mo te mahi  kura, hei whakakaha i te
 Kawanatanga  ki taua mahi. E mahia ana e au ano
 taua tikanga whakaako, no te mea ko taku e hiahia
 ai kia noho nga maori i roto i te Paremete pera me
 te pakeha, kia tu, tonu hoki nga kura. Kua tohe
 ahau ki te hunga maori kia tukuna a ratou tamariki
 ki te kura  inaianei, kia hohoro ai te whakaako i a
 ratou i te taima e tokomaha ana hoki ratou.—a kia
 ata tika te tu a te maori i roto i tenei Whare. Taku
 whakaaro mo  nga Mema  maori o te Whare inaianei,
 i korerotia e au i roto i tenei Runanga i tera tau, kia
 whakaturia ano etahi Mema, no te mea e ruarua ana
  enei. E  hiahia ana  ahau  kia kite i etahi tangata
 maori  mohio ki te whakahaere i nga tikanga pakeha
  maori hoki.   I korero hoki  ahau i tera tau kia
 whakaturia he Mema maori hei hoa mo te Kawana-
  tanga, hei Minita, kia ata mohio ai te iwi maori e
  mahi tahi ana nga iwi e rua i raro i nga ture. Kahore
  aku hiahia kia kite i nga iwi e rua a wehe ana i runga
  i tetahi take kotahi. Ahakoa, kahore e rite te mohio
  o te maori ki nga ture pena me te pakeha, otira kia
  kotahi ratou. Kua korerotia te tikanga mo te Mema
  maori i roto i te Kawanatanga Porowini, ki taku
  whakaaro e tika ana, engari kotahi ano te take kahore
  i tika ki taku whakaaro, no te mea, akuanei kotahi
  ano pea te Mema mo te Kawanatanga Porowini, e
  kore tera e tika. Mehemea ka tukuna  kia kotahi
  anake te maori hei Mema mo te Paremete o nga
  Porowini, ehara tera i te whakahaere i nga tikanga
  maori. Ki taku whakaaro kia rite tonu te maha nga
  pakeha me nga  maori i roto i te Paremete o nga
  Porowini,  hei reira te tika ai.  Me  pooti tahi nga
  pakeha me nga maori mo te whakaturanga i te Mema
  maori ki aua Paremete. Kahore ahau i te hiahia kia
  whakaturia noatia, engari ma nga pooti a te iwi e
  whakatu ki roto ki te Paramete. Kahore hoki ahau
  i te hiahia kia waiho ma nga pakeha e whakatu i ta
  ratou tangata e pai ai ki te Paremete o te Porowini
  engari ko nga Mema maori me whakatu ano e nga
tangata o te Porowini e noho ai ratou. Ko te pai
rawa mehemea  ka mau tonu te tikanga e mahia ana
e tenei Paremete inaianei. Ko nga maori kahore i te
raruraru inaianei, kua houhia te rongo.  Ta ratou
 anake e mataku ai ko nga ture kahore ano kia ata
 mohiotia e ratou. E kii ana pea ratou, kei raro tonu
 i nga ture tawhito ratou e noho ana.  Ki  toku
 whakaaro me whakamaori nga ture katoa e mahia ana
 e te Paremete i tenei tau, kia kite ai nga maori kua
 oti te ta ki to ratou reo. Ahakoa   ture pakeha,
 tukuna kia whakamaoritia katoatia i te mutunga o te
 Paremete, kia kite ai nga maori i nga ture kua mahia
 e tenei Runanga, kia kore ai he take rapurapu ki nga
 ture a te mutunga  o te  Paremete, kei penei te
 whakahoki mai  i te patai. " I mahia i tera tau—i
 puta tena ture i te tau kua pahure ake nei." No
 reira au ka mea kia whakamaoritia katoatia nga ture
 e puta ana i te Paremete.
   KA tu ko TAIAROA, He  kupu kotahi taku mo te
 ture kua kawea mai e te Minita mo nga Maori ki te
 Paremete nei.  E  whakatika ana au  i taua ture.
 Meake ka pau nga tau e rima mo nga Maori i tukuna
 nei kia tu ki te mahi Paremete, a e pai ana au kia
 nukuhia atu kia rima ano nga tau. Kotahi ano te tau
 e tu ana matou i roto i tenei Runanga. Ko nga
 Mema maori i tu i roto i nga tau i mua atu i a matou i
 kiia e etahi Mema   he  " Whakapakoko,"  i tenei
 tau ka kite ratou  kua pai te whakahaere  i nga
 tikanga maori e matou. No reira au ka mea, e tika
 ana kia nukuhia atu kia rima nga tau e noho ana nga
 Mema   maori ki roto ki tenei Runanga.  Taku
 whakaaro hoki kia tokomaha atu nga tangata maori
 hei whakahaere i o ratou tikanga. He  nui rawa
 nga takiwa o nga Mema tokowha inaianei, hei whaka-
 haere tika i nga mahi. Kotahi ano te Mema mo te
 takiwa o te Waipounamu;   ahakoa he takiwa nui
 rawa.  E  tika ana ko te iwi maori e ruarua ana,
 engari he mamao no nga kainga. Te Mema mo te
 takiwa maori ki  te Hauauru, ko tana takiwa he
 nui hoki, hei whakahaere ia i nga tikanga o Waikato,
  me etahi atu iwi, kahore ano hoki ratou kia kite i a
 ia, e mohio ranei ki ona whakaaro. Ki taku whakaaro
 me  ata korero tenei Runanga i te tikanga mo tenei
 mea, kia whakaturia ano etahi Mema. He kupu hoki
  taku mo te tukunga i etahi Mema maori ki roto ki te
  Paremete o nga Porowini. I te tau kua pahure ake
  nei i patai atu ahau Ki te Minita mo nga  Maori,
  ka whakaaetia ranei taua mahi e nga  Porowini i
  tenei tau, tona whakautu mai, ka taea ano, pena
  me koutou e noho ana i roto i tenei Paremete, no te
  mea ko taua ture kotahi. Ki taku whakaaro he mea
  tika kia tu he Mema maori i roto i nga Runanga o
  nga Porowini  hei whakahaere i o  ratou tikanga,
  no te mea e whakaputaina ana he ture i roto i aua
  Runanga e whai mana ana ki te taha maori te taha
 pakeha hoki.
                   \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_

       NGA  MAHI NUI o TE KAWANATANGA.
                                 Akuhata 21.
   Kei runga ko Wi PARATA, ka mea, e taea te korero
. nga he a te KAWANATANGA i tenei wa, no reira ko
 te korero ahau i aku whakaaro mo a ratou he ki te
i taha maori. I ta matou nohoanga  tuatahi i roto i
 tenei Runanga, i korerotia mai e nga maori nga
 tikanga i hiahia ai ratou kia kawea mai ki te aroaro o
 te Kawanatanga kia whakaaetia e ratou. Ko etahi o
 a ratou whenua kua herea e te Kawanatanga, kahore
 ahau i te korero i nga whenua kua tangohia, kua
 hokona, kua whakahokia ranei e te Kawanatanga;
 engari mo a ratou whenua ake. Kua  rongo tenei
3 Runanga i nga korero o nga maori i etahi taima, a
 e mohio ana ratou, ko te take nui ki te taha maori ko
a a ratou whenua. I tukuna mai matou ki konei e te
i, iwi maori hei korero i a ratou pouritanga ki nga
a pakeha.  Ahakoa i hanga enei ture e nga Paremete o

122            TE WAKA   MAOEI  O NIU TIRANI.
mua, mahia ana e etahi atu Kawanatanga, otira, e kii 
ana ahau he Kawanatanga  maori tenei. Na tenei 1
Kawanatanga i kawe mai i te ture Rori Poata e whai '.
mana ana ki nga maori. Na ratou hoki i tango i te ;
mana a nga maori i runga i o ratou whenua, ehara i :
tetahi Kawanatanga o mua. Ki taku whakaaro i he
nga tikanga a te Kawanatanga mo te Kooti whakawa
whenua  maori; kahore i te marama nga tikanga o
taua  Kooti.  Tetahi he  e kitea ana e  ahau i te
Kawanatanga ko te tokomaha o nga apiha e whaka-
turia ana hei mahi i nga mahi o te motu nei. Ahakoa
e ki ana koe na etahi atu Kawanatanga enei ture i
hanga, me etahi atu mea i mahi, ehara era Kawana-
tanga i te Kawanatanga  maiori, e rangi tenei. I te
tau  1864 ko te mema  o Rangitikei (te Pokiha) te
Tumuaki o te Kawanatanga, tonoa ana e nga iwi o
Waikato  kia whakahokia a ratou whenua  i reira, i
 etahi atu takiwa hoki, kiia mai ana e ia, kia mutu te
 whawhai ka whakahokia kia ratou. Engari kahore i
 mana tona kupu whakaari i tona Tumuakitanga;
 inaianei ko nga ture mo te iwi maori e kino ana.
 Kahore te Kawanatanga e ta ki te reo maori nga ture
 pakeke mo te iwi maori. Kahore ahau i te kii na te
 Minita o nga Maori te he, nana i pai ai te Kawana-
 tanga o naianei. Mehemea i waiho ki te Mema o
 Rangitikei e kore rite te pai. E hapai ana au i te
 tikanga o te Mema o Timaru (a Te Tapeta). E kore
 e puta mai te pai kia tatou mehemea ka hapai tatou i
 nga tikanga o tenei Kawanatanga. E rite tonu ana
 nga Kawanatanga  katoa. Ki  taku whakaaro me
 aroha mai tenei Kawanatanga ki nga maori, no te
 mea  ki taku titiro he Kawanatanga  maori ratou,
 otira, kahore ratou i te hapai i te taha maori, e whai
 mana ana ki nga pakeha anake. Heoi ano te mahi
 a te Minita o nga maori ki taku mohio, he whaka-
 rongo i o  ratou mate, he whakahaere  i o ratou
 - tikanga. Ko tenei, ki taku whakaaro kahore ia i te
 mahi pai i taua mea, ko ana mahi e tau atu ana ki te
 taha pakeha.
   He maha nga pukapuka a nga maori kua kawea
 mai ki tenei Runanga e inoi ana kia whakahokia to
 ratou mana i runga i o ratou whenua ki a ratou ano,
 engari kahore i te whakaaetia e tenei Kawanatanga
 to ratou inoi. I kii te Mema o Rangatikei e iti ana
 nga maori e whakahe ana i tenei Kawanatanga, e kii
 ana ahau, kahore, he tokomaha ratou ki te whakahe.
 I rongo au ki te kupa a te Minitia mo nga mahi
 Rerewe  aha atu (a te Omana), e kii ana, he oti ano te
 raruraru ki te taha maori kei nga huarahi ki Pariaka,
  a e hiahia ana kia mutu taua raruraru i nga ra e
 haere ake  nei. Maku  e whakamarama atu ki te
 Runanga  te tino take. Ko te kii atu ahau ki tenei
 Hunanga  e kore rawa tera huarahi e tukuna kia
 mahia, mehemia ko te pupuru tonu te Kawanatanga
 i nga whenua a nga maori. He pono taku kupu e
 korero atu nei ki nga Mema, mo tenei mea. Mehe-
  mea i tono te Kawanatanga ki nga maori kia tukuna
  e ratou kahore, no te mea ko ratou e mohio ana
  ki te tika ki te aha ranei. Mehemea ka whakahokia
  tetahi taha o a ratou whenua, penei me taku e tono
  nei, hei reira ka puta nga rori o te motu nei, kahore
  hoki he raruraru. Ko taku e tumanako ai, mehemea
  ka tu he Kawanatanga hou, kia murua e ratou nga
  hara katou a nga maori.  Mehemea   i horoia enei
  hara, ko reira ka mau te rongo i tenei motu, ka
  tupu te pai. Ka tino pai nga tikanga katoa o Niu
  Tireni mei  horoia enei hara. Ki  taku  whakaaro
  mehemea ka tu he Kawanatanga hou me whakarere
  ratou i nga mahi katoa o tenei Kawanatanga, me nga
  Kawanatanga o mua, me mahi i tetahi ture hou mo
  nga tangata o te Kuini. Ki taku whakaaro hoki, i
  roto i te Kawanatanga hou, kia [kaua e mohio tetahi
  o nga Minita ki te reo maori, no te mea e puta mai
  ana nga ngangare me nga raruraru katoa i nga tangata
 - e mohio ana ki te reo maori. I te taima o Kawana
  Paraone  na nga tangata mohio ki te korero maori i
whakatupu i nga raruraru, a tae noa mai ki tenei
taima. Ehara  i te mea tika, ki taku  whakaaro,
da mate nga tangata maori i nga pakeha, e mohio
ma  ki te korero i to ratou reo. Kei te tino mohio
nga Mema,  na tenei take i puta ai nga raruraru
katoa. E kore ahau e kii na te Mema o Timaru (a
te Tapeta) i tupu ai nga raruraru, Engari no nga
mahi o etahi Kawanatanga.
  Kei runga ko Wi  KATENE.—E  hoa, katahi ahau
ka tu ki te whakaputa i aku whakaaro mo te tikanga
 korerotia e te mema mo Timaru (Te Tapeta).
  Kahore au i kite i tetahi mea nui i roto i ana tikanga.
Ki  taku whakaaro he  rangatira a Te Tapeta, kia
nunui nga pu o tona manuao hei pupuhi i te manuao
o Te Kawanatanga kia hohoro ai te tahuri; ko tenei
e kore e tahuri wawe te kaipuke o te Kawanatanga.
  Te take i whai kaha ai te tikanga o te mema o
Timaru, ko te hiahia o etahi tangata ki ti whakahinga
i te Kawanatanga.
  E kore au e matou ki te korero i nga tikanga mo
te mera ki Marikena (America), te mahi ranei i nga
whika, te korero ranei i etahi atu mea i runga i te
tikanga e korerotia nei, ko enei mea e rite ana ki te
kohatu, ki te rakau ranei ki taku titiro, hei aha maku.
Te tino ritenga nui ki taku vvhakaaro ko te whawhai
kua mutua  i te motu nei inaianei, te take i mutu ai
ki toku titiro, ko te whakaturanga i etahi maori hei
whakahaere  i o  ratou tikanga katoa i roto i Te
Paremete.
  Ko  wai te  tangata nana i whai kupu kia tu
he mema  maori i roto i tenei Runanga ? Ki taku
whakaaro  na Te  Minita ki te taha Maori raua ko.
Te  Whititera.  Kahore ano  ahau i kite noa i a Te
 Whititera, erangi kua kite au i ana korero. Ko ana
 kupu i korero ai i Ingirangi i taia ki te reo maori.
 Ko aua pukapuka i whakamaoritia i tuku mai e Mata
 Koroneho i Ingirangi.
   Mehemea ki te tu tenei Kawanatanga hou, ko wai
 ra te tangata e rite ki enei tangata kua korerotia ake
 nei e ahau te aroha ki te taha tangata maori ?
   E tika ana kua noho pai te tangata maori inaianei.
 I era Kawanatanga kahore i puta he kupu mo nga
 maori kia uru ki roto ki tenei Runanga. Kahore he
 tangata i rite ki a Te Makarini  te mohio ki nga
 tikanga maori o te motu nei. E mohio ana ia ki nga
 tangata maori katoa, ki o ratou ingoa hoki puta noa i
 te motu katoa nei. Kua rongo matou ki etahi minita
 e karangatia ana he Minita maori mo etahi Kawana-
 tanga. Tetahi ko Te Retimona, kahore au  i kite i
 tetahi mahi tika i aia mo te taha maori. Ko etahi
 atu Minita hoki kua tu hei Minita mo nga mahi
 maori, kahore hoki au i kite i tetahi mahi pai a ratou.
   Ki taku whakaaro he iti rawa nga tangata maori
 e whakahe ana i tenei Minita Maori. Ko te korero
 ahau i te take e kore ai ahau e hapai ake i nga tikanga
 kua korerotia e te mema mo Timaru. Ko ia tenei,
 no te mea e kore a Te Makarini e whakaae kia uru
 ki roto ki tana Kawanatanga.  Ko te take tera i
 kore ai ahau e whakatika e hapai i nga tikanga o te
 Mema  o Timaru. Kaua Te Runanga nei e riri ki au
 mo  tenei kupu aku. E hapai ana au i nga tikanga
 o  tenei Minita mo   te taha Maori  i roto i tenei
 Kawanatanga.  He  kupu taku mo runga i ta te
 Mema  mo te Hauauru (Wi Parata). Ka whakatika
 au i etahi o ana korero. I mea ia ko tana hiahia kia
 murua  katoatia nga hara o Nui Tireni e te Kawana-
 tanga, e tika ana tera. Tena pea e taimaha i tenei
 runanga  taku ka tono atu nei, ara, mo te kohuru o
  Manukau,  kia kaua tena e whakaarohia, kia waiho
 tena  hei maungarongo  ma  Nui  Tirani, ko nga
  kohuru a te maori ki te maori  me apiti ki taua
  tikanga. E  wehi ana koia tatou i te Ture i kore ai
  tatou e whakaae ki tenei hei maungarongo mo Nui
  Tireni ? E mohio ana tatou ko te Ture kei runga i
  nga tangata katoa. Ko  te Kawana  kei raro i te
  Ture.  Na te tangata i hanga te Ture, no reira i

                TE WAKA  MAORI  O NUI TIRANI.             123
 kaha ai te Ture. Ko te Whare tenei i noho ai te Ture,
 na reira au i ki ai i enei korero i roto i tenei Whare.
 Ko  taku hiahia tenei kia tirohia e tetahi taha e tetahi
 taha o tenei Whare aku kupu, kia whakaaetia hoki e
 ratou. Mehemea   ka whakaaetia taku tono tukuna
 kia mahia he  ritenga hou a te mutunga   o tenei
 Paremete.  Haere ana te rongo ki nga motu katoa i
 waho i te moana. Kua houhia te rongo e nga iwi e
 rua e noho ana i Nui Tireni. Ki toku mohio tena e
 hari te ngakau o to tatou Rangatira atawhai o Kuini
 Wikitoria, ka koa ia i tona rongonga kei te noho pai
 ana iwi e rua.  Otira he take pouri ano toku hei
 whawhai iti ki tenei Kawanatanga.
   Maku   e  korero  ahakoa kua  riro taku hoa  a
 Panira (Farnall) nana ahau i awhina i tera nohoanga
 o te Paremete, ka korero ahau i etahi o aua mahi i
 muri  i aia.  Te  take o toku  pouritanga ki tenei
 Kawanatanga  mo  nga moni o  taku takiwa, kua
 korerotia nei e te Kawanatanga i roto i tenei Whare.
 E koa ana ahau i taku rongonga ka utua mai e te
 Kawanatanga  nga  toenga moni o tera tau ki a
 matou, me  nga moni e puta mai ana i tenei tau.
  Otira, ko te kupu mangai anake a Te Kawanatanga
 i rongo ai ahau mo taua mea; kahore i whakaputaina
 mai i roto i nga korero o te Minita mo nga Mahi
 nunui o te Kawenatanga i tera po, me whakarite e te
 Kawanatanga  tetahi ture mo aua moni. Heoi, ko
 wai ka mohio tenei ranei he toenga. Mehemea kua
 pau  atu i a Hatana, e taea koa e au te pehea. I
 awangawanga ahau mo aua moni, erangi kua marama
  inaianei. E kore ahau e whakarongo ki te kupu o te
  tangata mo taku pooti. Kei au ano taku whakaaro
 mo  tena. Ahakoa kua he te mahi o te Kawanatanga
  ki au, ka utua e au te kino ki te pai.
   Kei runga ko KARAITIANA TAKAMOANA ka mea, ka
  tu ahau ki te whakapuaki i aku whakaaro mo te
  tikanga e korerotia nei e Te Runanga nei. Ko te
  timatanga tenei o taku mohio ki tenei mea ki te
  Kawanatanga.
    Ki taku mahara, ka tu tenei mea te Kawanatanga,
  ka rite ona tau ka mutu tana mahi. Kahore au i
  mohio ka peneitia he tikanga mo te Kawanatanga,
  katahi nei ano ahau ka kite no taku taenga mai ki
  tenei Whare. I whakaaro ahau me uru ahau ki te
  whakahinga i tenei Kawanatanga. I tera tau i penei
  ano taku mahara. Kahore au i mohio ki te he o te
  Kawanatanga o te Mema o Timaru, engari i kite ano
  ahau, i tetahi he i te taima o te whawhai me ta ratou
  whakahaere he i nga tikanga mo nga maori. I te i
  mutunga  o te whawhai ki Turanganui i te rironga
  hoki o Turanganui, i tono matou kia kaua nga here-
  here e kawea ki Wharekauri. Kahore i whakaaetia
  to matou tono. Kawea  ana ki Wharekauri. I to
  matou rongonga, kua tuturu te kupu kia kawea nga
  herehere ki Wharekauri, ka tono ano matou ko nga
  tangata kino anake e kawe. Kawea ana nga here-
  here ki Wharekauri.  Oma  mai ana. No  te taenga
  mai ki tenei motu  ka whawhaitia. Kahore  i ata
  patairia nga tikanga o ta ratou omanga  mai. -Te
  take i whawhaitia ai kia ngaro rawa. Ki te wha-
  kaaro a nga maori i he taua whawhai. I te timatanga
  o te whai i whakaarohia kia kaua e whakamutumutua,
  erangi me whai tonu. No  te taenga Ruakiture, ka
' tukua a Te Kooti kia haere ki Patutahi, ko te hiahia
  ia o nga maori kia whaia tonutia kia whakamatea.
  Whakamutua ana te whai, tonoa ana nga hoia pakeha
  ki Patea ki Taranaki. Ko enei korero mo te whawhai.
  Inaianei, ka tahuri taku koreo ki te whenua.
    I whakaaro nga tangata maori kia kaua e tangohia
  nga whenua hei utu mo te kohurutanga o Te Wakana,
  no te mea i wakahe katoa te iwi maori i tana kohuru.
    Mo  te whawhai ki Waikato. I tika te tangohanga o
  nga whenua no te mea e whawhai ana nga tangata
  maori i reira, he hapai i te mana o Te Kingi. He mea
  ke te kohuru o Te Wakana, no te mea i uru tahi nga
  maori me te Kawanatanga ki te takahi i taua mea. Ko
te tika ia ko aua whenua me waiho mo nga tangata i ata
noho,  ko enei whakaaro i korerotia i te huihui ki Te
Wairoa  ki a Te Retimona, i te taima e tu ana ia hei
Minita mo nga Maori.  Ki ana Te Kawanatanga i
reira ka riro i a ratou nga whenua, me utu nga tangata
maori ki te moni. I puta ano he kupu whakahe mo te
tangohanga o nga whenua  ki te Rahiti. Ko nga
whakaaro enei o nga tangata maori mo nga ritenga o te
Kawanatanga o te Mema mo Timaru. He nui te riri o
nga tangata maori i taua takiwa mo te kawenga o nga
hoia o Kanara Witimoa ki Patea. Te tikanga o Te
Kawanatanga nana nei te Mema  mo Nepia  (Te
Makarini), i puta ano te kupu ki te Kawanatanga,
kia kaua e tangohia nga whenua o Turanganui. I
muri mai, ka tu te hui ki Nepia mo nga whenua kua
hokona.  I reira ka puta ano te kupu whakahe mo
nga whenua o Ngatiporu i whakahokia kia ratou. I
tu riterite nga hara o nga hapu katoa i taua takiwa.
Ko  aku whakaaro enei i reira. E whakahe ana ahau
ki te Kooti whakawa whenua  maori, i runga i te
whakahaerenga o tenei Kawanatanga.
  Kahore matou i mohio ki nga mahi, me nga tikanga
o taua Kooti. Ko te kupu mai tenei ki a matou he
mea  pai—he mea  pai rawa atu, kahore rawa he
raruraru e tata mai kia matou, erangi ka whiwhi tonu
matou  i te pai kahore i kiia mai kia matou tena e
tupu he raruraru. Ka riro mai nga Karauna Karaati
i a matou, katahi ka whakina mai kia matou nga
tikanga mo nga whenua maori.  Ka kite matou i te
raruraru, ka tono ki Te Kawanatanga kia whaka-
arohia to matou  mate kia tika ai ta matou pa ki o
matou whenua.  Ko te kupu whakahoki mai tenei
mo  ta matou tono, e kore e taea no te mea he Ture
tawhito. Katahi ka whakahokia atu e matou. E taea
te pewhea  e matou, no te mea  kahore i whaka-
maramatia  mai kia matou te tikanga o te Ture i te
tuatahi ? I whakaaro matou ma Te Kawanatanga e
 mahara to matou mate kei riro katoa o matou whenua.
 No  te haerenga o te Minita mo   nga Maori  ki
 Akarana, Ka haere hoki ahau ki te tono moni mo
 nga nama o etahi tangata maori i riro mo etahi o nga
 whenua i te takiwa ki Nepia. I ki atu ahau, ma Te
 Kawanatanga e pupuri te whenua kia utua atu ano
 enei moni ka whakahokia mai kia matou. Tonoa ana
 e Te Makarini a Meiha Hiwhi  ki te rapu i nga
 tikanga o aua whenua. I tono atu ahau ki Te Minita
 mo nga Maori kia homai kia 3000 pauna o nga moni
 o Te Kawanatanga hei utu i nga nama, a ma Te
 Kawanatanga e pupuri te whenua.  E mohio ana
 hoki ahau e toru ano tau kua hoki atu te toru mano
 pauna i roto ano i aua whenua, ko te reti hoki mo
 taua whenua £1200 i te tau. Ko te kupu whakahoki
 mai tenei ki au, kahore o Te Kawanatanga moni.
 Ka whakaaro ahau ki te kupu a Te Makarini i ki ai
 ki a Meiha Hiwhi kia haere ia kia kite i te whenua.
 Tuhituhi ana a Meiha Hiwhi i ana pukapuka mo nga
 whenua  katoa, ka tono ia ki nga tangata maori kia
 tuhituhia o ratou ingoa, kia mau ai ta ratou pupuri i
 te whenua. I muri iho ka hokona aua whenua, kahore
 i whai mana te kupa pupuri. Kotahi ano te haerenga
 mai o Meiha Hiwhi i roto i te tau, kahore ia i hoki
 mai i muri; tukua ana kia hokoa te whenua. Waiho
 ana tenei hei take pouri moku. Na  nga tikanga
 whakahaere a te Kawanatanga i aua mea  ahau i
 whakapouri.
   I whakaaro ahau i te tau ka mahue ake nei kia
 haere mai ahau ki konei ki te turaki i a Te Makarini,
 a ki te he ahau, me he ahau i tetahi Kawanatanga e
 mohio ana ki te reo pakeha anake, no te mea ko Te
 Minita mo nga  maori e mohio ana ki te reo maori i
 pupuri ia i nga moni i tono ai ahau mo taua whenna.
 E whakapae ana ahau ki Te Kawanatanga na ratou i
 riro ai a matou whenua, kahore ahau i whakahe i nga
 pakeha na ratou nga moni i runga i taua whenua.
 Tenei hoki tetahi o aku whakahe mo tenei Kawana-
 tanga.  He kiki nakau i hopukina e te pakeha. "Ka

124             TE WAKA   MAORI O NIU  TIRANI.
haere ahau ki Te Kawanatanga  ki te tono i etahi 
moni; e wha tekau pauna te moni i tono ai ahau. 
Ko te kupu mai tenei ki au kahore a Te Kawanata.
nga moni.  Ka tono ahau i taua ra ano kia homai :
kia 40 pauna kia riro mai ai i au aku hoiho. Ki mai '.
ana Te Omana ki au kahore a Te Kawanatanga moni.
Ka mea atu ahau ki aia, mehemea kahore a Te Kawa- :
natanga homai ko o au. Ki mai ana ia kahore hoki o
ana.  Ko  te take tenei i whakapae ai ahau i Te
Kawanatanga mo  te rirongo o o matou whenua. Na,
ratou i whakakiki nga pakeha ki te tuku hamene mo
a ratou nama. E. kore nga tangata o Nepia e tuku
hamene moku mo aku nama i mua. Mehemea e 200
pauna  i au kahore au e hamenetia. Inaianei katahi
ratou ka hamene i au. Ko aku whakaaro enei mo
tenei Kawanatanga i taku haerenga mai i te tau kua
pahemo  ake nei. Engari kahore i tino oti taku wha-
 kahaere i nga tikanga ki te taha maori. Engari ko
 nga ritenga mo nga whenua  kua korerotia nei e
 ahau e ki tonu ana taku whakaaro nana matou i
 whakawhiwhi ki te he. Kahore aku kupu whaka-
 hoki i ana korero kua korerotia nei e ia i tenei ra.
 E tika katoa ana ana korero. E nui ana te whaka-
 pai a nga maori  i aia, a, ki te hinga ia, kanui te
 raruraru o nga whakaaro o nga maori, kanui rawa
 atu ta ratou raruraru mehemea ka mutu tona noho
 ki roto ki Te Kawanatanga.  E tu ana hoki ia hei
 matua mo matou. Mehemea  ka hinga tenei Minita
 mo  nga  Maori  e kore e tino pai te titiro o nga
 tangata maori ki te Kawanatanga o te Mema mo
 Timaru (Te Tapeta).  Kua  rongo ahau e korerotia
 ana ko te mema mo Akarana, ko te Kirihi, e whakaae
 ana ki te tikanga whawhai. Tena pea ko te mahi a te
 Kawanatanga o te mema mo Timaru raua ko Te
 Kirihi ka whakaae  ki  te tikanga whawhai.   E
 korero ana  ahau  inaianei i nga  korero  o nga
 maori mo tenei ritenga, e hara i oku ake. Mehe-
 mea ka tu tonu te Minita mo  nga  maori i roto
 i te Kawanatanga, ka waiho tonu ia hei Matua
 mo te iwi maori. Mehemea ka mahue Te Kawa-
 natanga i aia ka noho noa iho, ka mau tonu ia hei
 Matua mo te taha maori. Kahore ano kia ata tuturu
 taku whakaaro mo te taha e pooti ai ahau. Ka tatari
 ahau.  Engari ki taku whakaaro, tena ahau e pooti
 ki te taha mo te mema ki Timaru. Mehemea ka tu
Te Kawanatanga nana nei Te Minita ma nga Maori,
 ka hoki atu ano ahau kia ratou. E matau ana ahau
 ko te tikanga o etahi o nga mema o tenei Whare, he
 turaki i Te Kawanatanga. E mohio ana hoki ahau
 e whakanekehia atu ana e koutou te taima hei noho-
 anga mo nga Mema   Maori i roto i tenei Whare.
 Kei au  ano te whakaaro  mo  taku pooti, kei te
 wehewehenga te mohiotia ai.
   Kei runga ko  H. K. TAIAROA, Ka mea.  He
 kupu  ruarua aku hei korerotanga maku  ki tenei
 runanga. Ki te taha Kawanatanga,  ki  te taha
 whakahinga hoki.  I kite ano ahau i mua i etahi
 tikanga o te whakaahere o Te Kawanatanga  a te
 Mema  mo Timaru e tika ana, i kite hoki ahau i etahi
 ritenga kino ki te taha pakeha, ki te taha maori hoki.
 Te mea tuatahi i whakahe ai ahau ko ana tikanga mo
 nga whenua Rahui i tenei motu, i tera motu hoki.
 Kahore tona Kawanatanga i rapu tikanga mo aua
 whenua, i mohio ranei na te maori era whenua, otiia
 tukua ana e ratou ki te pakeha. Ko tetahi tenei o aku
 putake whakahe i tera taha. Ko tetahi o aku putake
 whakahe, mo  te whawhai ki tenei motu. Ko  te
 nuinga o nga whawhai i tupono ki tana Kawanatanga,
 a kahore i kaha tona Kawanatanga ki te takahi i te
 kino. I kaha rawa te whawhai i tona Kawanatanga.
 I kite ahau, i mohio ahau. He maha nga tangata
 i hinga  i tetahi taha, i tetahi taha, a he maha
 nga  wahine  me  nga  tamariki i mate, i pouri
 rawa ahau i toku rongonga i nga whawhai o tenei
 motu.  Pa ana te mate ki nga tangata o tenei motu o
 tera hoki. He nui nga moni a nga pakeha, a nga maori
hoki i pau i roto i taua whawhai, a inaianei kua
waiho ma Niu Tireni katoa e utu aua moni. Ko te
Kawanatanga e tu nei tena ano a ratou wahi he, a
ratou wahi tika hoki. Taku tino whakapai ki tenei
Kawanatanga ko ta ratou kaha ki te whakamutu i te
whawhai. He  take nui tenei he mea nui rawa ake i
nga mea  katoa ki taku titiro. I te taima e tu ana
tenei Kawanatanga kua hoki katoa mai nga tangata
maori ki nga  tikanga pai. Mehemea  ka tu tonu
tenei Kawanatanga, ka tupu haere hoki te pai. Ko
te tino take tena i whakapai ai ahau kia ratou na
ratou i mutu ai te whaiwhai. Tetahi taki ko te mohio
o te Minita mo  nga Maori  ki te whakahaere i nga
tikanga o tenei takiwa. Te tikanga nui he whaka-
turanga Kura maori i roto i nga takiwa maori. Ki taku
whakaaro he take nui hoki tera, kua roa te takiwa e
takoto ana nga ture mo nga Kura maori, timata mai
ano i etahi Kawanatanga, tae noa mai ki tenei ra, no
naianei ano, no tenei Kawanatanga katahi ka tu he
kura ki toku takiwa. He take tenei i tino whakamoe-
miti ai ahau kia ratou, e tika ana hoki. He kupu ano
taku ki nga taha e rua o Te Runanga nei. Ki taku
whakaaro hoki he maha nga hara kua mahia e nga
Kawanatanga katoa. He  maha noa atu nga tikanga
mo nga whenua i te Waipounamu, nga korero kahore
ano i rite, nga tikanga mo nga whenua rahui, me
etahi  atu ritenga, kua waiho  kia  takoto e  nga
Kawanatanga maha  kahore ano i rite noa. Kahore
au i te mohio ma  tehea Kawanatanga  ranei aua
whenua  e whakahoki mai kia matou. E hiahia ana
au ki te korero i etahi kupu mo te whakaaetanga o
nga maori o te Waipounamu  kia noho i raro i te
maru  o te Kuini. Ko  etahi o nga maori  o reira i
haere  ki Poihakena i mua, oti ana tetahi Tiriti i a
ratou  me  nga  pakeha, i rite tonu ki te Tiriti o
Waitangi. I whakaae ratou kia noho i raro i te maru
o  te Kuini i taua taima, i mua atu o te Tiriti o
Waitangi, tukuna  ana e ratou o  ratou whenua  i
runga i te mana o taua mahi, me nga kupu whakaari
o roto mo nga tangata maori o te Waipounamu. Te
take i whakaae  ai ratou kia noho ratou i raro i te
maru  o te Kuini, kia tiakina ai ratou, kei puta mai
he iwi ke o tawahi, maori ranei. Ko aua kupu kua
mau  tonu te pupuru, a taea noatia te hokonga o te
whenua.  Ki  taku whakaaro me whai tikanga nga
Kawanatanga  mo  etahi o nga  maori o te Wai-
ponamu.   E iti ana o ratou whenua e kore e ngaro
 te pane o te kiore he iti no te whenua. Ko te hapai
 au i te taha tika inaianei. Ko  te  pooti au ki te
 taha nana te Minita kua kii nei i tenei ra, kia mutu
 rawa te whawhai, kia houhia te rongo. Ko te wha-
 kaaro tonu ahau ki tana kupu, me te hiahia kia puta
 i te Kawanatanga a muri ake nei.


   TE PUKAPUKA  HOKO WHENUA  A
              TE KEEPA.
                             Akuhata  9, 1872.
   Ka tu  a TAIAROA.  Ki te whaka puaki i tana
 Moihana ka mea. Ko te timatanga pai mo  taku
 korero me panui e a au tetahi o nga kupu o roto o
 te Pukapuka hoko whenua a Te" Keepa kia mohio ai
 nga mema i te putake i tu ai ahau ki te hapai i taku
 kupu.
   " Ko a matou kainga me o matou mahinga ka
 puritia mo matou me o matou tamariki i muri i a
 matou, a ma te Kawana i muri nei e whakarite etahi
 pihi whenua mo matou, a te wa e ruritia ai e nga
 Kai ruri—e  rangi ko te nuinga o te whenua ka
 tukua tonutia atu ki te pakeha ake tonu atu."
   I rongo ano ahau i te taenga atu o te Keepa ki
 Otakou, i mua noa atu. I rongo hoki ahau, i tonoa
 atu ia e te Kawana ki te hoko whenua i nga tangata
 maori o tera motu. Ko tana haere he haere ki te
 tua whenua, otiia i tae kau ia ki Otakou, hokoa ana
 te whenua, a hoki mai ana. Kahore ia i haere ki

                TE WAKA  MAOEI  O NUI TIRANI.             125
runga ki te whenua i hokona e ia, e rangi i noho
tonu ki te wahapu o Akaroa. Ko  nga mahinga i
hereherea mo nga Maori, kahore rawa i hoki mai ki
nga Maori, i riro katoa i te Kawanatanga. Kotahi
te pihi whenua a toku papa, a mehemea i tika kua
tuku iho ki a au, kahore rawa te tahi wahi iti nei i
hoki mai. Heoi te wahi i hoki mai, tekau ma wha
eka, he wahitapu tanumanga tupapaku.  Ko nga
mahinga  katoa, hui katoa ki aku me a nga tangata
katoa i tuhi tuhi nei i o ratou ingoa ki te pukapuka
hoko o taua whenua, kua riro katoa i te Kawanatanga.
E whakahe ana ahau i te pukapuka hoko o taua whenua
no te mea ko  nga kupu o roto mo nga mahinga
kahore rawa i mana. Kahore i whiwhi nga tangata
 maori ki te whenua i hokona, i te takiwa i tu ai te
 Kooti Whakawa Whenua.  Ko  nga whenua i riro
 mai i taua Kooti ko Tautuku, e hara i te mahinga.
 Kahore nga maori i tono ki taua whenua kia homai,
 erangi na te Kooti taua tikanga. Kahore ahau i te
 mohio na Te Kooti ake tana tikanga, na Te Kawana-
 tanga ranei.  E rangi  ko taku, i rongo ai i ki te
 Huperitini o  Otakou, e kore e riro i nga maori te
 whenua.  Heoi taku inaianei, he tono ki te Kawana-
 tanga kia whakaritea nga kupu o te pukapuka hoko
 a Te Keepa mo  nga mahinga, me era atu, mea. A,
 mehemea kahore te Kawanatanga e whakaae ki taku
 kupu, he ki atu taku ki tenei Whare, kia tukua atu
ki tetahi atu Kooti. Ki  taku mahara  kahore he
putake i whakahekia ai tenei tikanga no te mea ko
nga tangata maori o tera motu e rite tonu ana ki te
Pakeha.  E puta ana te moni mo nga takoha. He
whenua  o ratou, ahakoa pihi nui pihi iti, e puta tonu
ana  te takoha, a ko nga  moni e  haere ana hei
painga mo  nga iwi e rua. E  hara taku i te tono
moku anake.  Ko te pukapuka hoko whenua te kai
whakatika i taku korero. Ma nga Mema e titiro iho ki
taua pukapuka a ma ratou e ki e tika ana ranei, o he
ana ranei taku kupu. Mehemea e whakahe ana tenei
whare  i nga  korero o taua pukapuka  me tahu
 ki te ahi. E hara taku i te tono mo to whenua
 katoa, e rangi he tono taku ki te Kawanatanga kia
 tuku mai tetahi tikanga tuturu, kia, mutua ai tenei
 mea.  Kua rongo ahau kua oti i tenei whare tetahi
 Ture hei whakamana i taua pukapuka hoko, te take i
 peratia ai kua ki hoki te Kooti Whakawa Whenua
 maori he kore noa iho tera pukapuka. I tuhituhi
 pukapuka ano a Te Horo mo tenei mea, e rangi i he
 tana tuhituhi i tona ingoa, Kotahi anake te tangata
 whai inana Ko te Kawana anake. Me  mutu taku
 korero i konei, ka hapainga e ahau taku  moihana.
 " Kia whakamana e te Kawanatanga nga kupu o roto
 o te pukapuka hoko whenua o te 12 o Hune 1848 mo
 etahi whenua i tera motu."
     I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.