|
loading...|
|
Te Waka Maori o Niu Tirani 1871-1877: Volume 8, Number 20. 16 October 1872 |
|
|
1 133 |
▲back to top |
TE WAKA MAOEI
O NIU TIRANI.
—————*——————
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.] PO NEKE, WENEREI., OKETOPA 16, 1872. [No. 20.
HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI.
Ko nga tangata enei kua homai moni i muri nei mo o ratou
nupepa:—
£ s. d.
Apera te Keunga, Whanganui ... ... O 10 O
Aropeta ta Nau, Whanganui ... ... O 10 O
Hori Mutumutu, Whanganui ... ... 010 O
Te Kooti, Whanganui ... ... ... O 10 O
Wi Pane, Hokianga ... ... ... 010 O
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_£2 10 O
Whare o te Hekeretari o Te Kawana,
Poneke, Oketopa 11, 1872.
KUA whakaae a Te Kawana kia mutu a :—
TE TAPETA Tumuaki o Te Kawanatanga,
A TE PITIHAPETI,
A TE HUERA.
A TE KIRIHI,
A TE KURI.
HENRY D. PITT, Major E.A.,
Kai Tuhi a Te Kawana.
Whare o Te Runanga, Whiriwhiri,
Poneke, Oketopa 11, 1872.
Kua pai a Te Kawana, kia tu:—
A TE WATARAUHI, Tumuaki o Te Kawanatanga,
A TE POKURU, C.M.G.,
A TE MAKARINI., Minita mo nga Maori,
A TE HORO,
A TE OMANA,
A TE RITIHANA,
A TE PAHIKETE,
Nei Mema mo te Runanga Whiriwhiri; o kua oti
ratou te oati i tenei ra.
FOSTER GORING,
Kai Tuhi o te Runanga Whiriwhiri.
Poneke, Oketopa 11, 1872.
KUA pai a te Kawana i runga i te mana o te
Kuini ki te karanga i :—
A MOKENA KOHERE, o Waiapu, raua;
Ko WIREMU TAKO NGATATA, o Waikanae;
Ki te Runanga Kaumatua o Niu Tireni.
G. M. WATERHOUSE.
KI NGA TANGATA KATOA.
EHOA ma, kua ki mai nga Mema Maori o te
Runanga ki a matou, ka nui, te ahua raruraru o
nga pukapuka e tukua mai ana e etahi o koutou hei
hoatutanga ki te Paremete, koia ratou i tono ai ki a
matou kia Whakatauiratia he upoko mo a koutou
pukapuka e tuku mai ki te Paremete.
Na koia tenei:—
" Ki te Tumuaki me nga mema o te Hunanga o
Niu Tireni. Tena Koutou.
Haere tonu i konei te korero.
KO te mutunga, a ka inoi tonu ta koutou kai inoi."
Mehemea ka peneitia nga Pitihana ka marama,
katahi ka tuku mai ai ki ta koutou mema i pai ai hei
hoatu ki roto ki te Whare.
KO NGA HE O TE NAMA WAIHO KIA
TAKOTO ROA.
KOTAHI tenei take korero e mea nei matou kia puta
ikonei etahi kupu ma matou mo tenei he nui. He
korero nui tenei, he tikanga ki runga ki nga Pakeha
ki nga Maori ano hoki. Ko nga tikanga o te nama
ka whakaatuaturia atu nei. He whai tonu na te
Maori ki te nama i nga taonga o nga Pakeha kaihoko,
a he whakaroa na ratou ki te whakarite i aua nama.
He tini nga kupu whakahe mo tenei tikanga he, kua
puta mai ki a matou ; meatia mai ana hoki kia
whakaaturina mariretia e matou ki nga tangata
Maori nga he o tenei mea, kia whakakitea atu ki a
ratou nga tino kino me nga raru e tau ana ki nga
kaihoko Pakeha, na taua take, na te whakaroa a nga
tangata Maori ki te whakarite tika i a ratou nama.
He tika ano pea, kahore te Maori i whakaaro ki te
nuka i te takiwa i nama ai ia i nga taonga a te
Pakeha, kei te mea ano tona ngakau ki te whakarite
tika i aua mea a etahi rangi atu, ka utua ano e ia:
tona mutunga ka utu ano. Erangi koa, ko te kakawe
roa e kiia atu nei, engari kia pena ano tana whakarite
nama me ta te Pakeha a ia whakapakeha, na, ka tika ;
na taua tikanga hohoro ki te whakarite i tika ai te
mahi hokohoko. Tena, e nga hoa Maori me tahuri
marire o koutou whakaaro ki tenei mea, no te mea
hoki he tikanga nui kei roto, ma te tika hoki o ta
koutou whakahaere ki nga pakeha i runga i te mahi
|
|
2 134 |
▲back to top |
134 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
hokohoko, ka neke haere ai koutou, ka rangatira
haere ai, ki te he te whakahaere, ka kitea nuitia te he
o tatou.
Nei ra, ki te tohe te Pakeha ki te Maori i a ia ona
mea, kia utua taua nama, ko te kupu tenei e rangona
tonutia ana. " Taihoa, "taihoa," Kahore kau pea
ona whakaaro ki nga kino e puta ake ana i tenei
tikanga he. Mehemea e penei ana nga tangata
katoa, heoiano, ka mutu pu te mahi hokohoko, ka
mau tonu i aia nga taonga o te tangata, ekore e ahei
te hoko mai te hoko atu ranei ahakoa Pakeha, ahakoa
tangata Maori. Kotahi ano tikanga pai, ko te
utu i nga nama i te ra ano i karangatia ai, ko te pou
tenei e u ai nga tikanga o tenei mea o te hokohoko.
Whakarongo hoki. Ka tuhituhi pukapuka atu tetahi
o nga kaihoko ki Ingarangi ki Poihakena ranei, ki
etahi taongo mana kia utaina mai ki runga ki te
Kaipuke; hoatu ana e ia ki te tangata nona aua
taonga tana pukapuka, ara, he pukapuka whakaae
nana kia utu aua taonga; ko te ra e utua ai e mau
ana i taua pukapuka. Na, ki te taka taua ra, kahore
ano kia utua e ia nga moni i whakaaetia ra, ka
whakawakia ia e tera i runga i nga tikanga o te Ture,
a waiho tonu iho hei he mona.
Titiro hoki ki etahi tangata Maori o tenei motu.
Kua pa te mate ki a ratou. He maha nga rangatira
o Hauraki, o Ahuriri kua kite i te huhi, kua kite i te
raru o tenei mea o te nama takoto roa. Tetahi o
nga he nui i kitea e matou i runga i te nama takoto
roa, kua tatari roa te Pakeha nama nga taonga kia
tae mai ana moni, kua kite ia kua kore e tae mai,
kua hanga i te whakaaro kia moketetia te whenua a
te tangata nana nei i tango nga taonga, kua rite nga
ra i karangatia i roto i taua mokete kua kore i puta
mai, heoi kua kiki te ringa o te pakeha ki te whenua.
Kua raru te tangata Maori. E hara tenei i te kupu
taurangi noa iho. He mate tenei kua pa ki etahi o a
matou hoa Maori. I nga taima katoa he mea kino
te nama: mo te aha koia kia pa atu te tangata ki
tenei mea ? He whakatauki pai tenei na te Pakeha
no namata. " He ateatanga i te nama. He ateatanga
i te ohooho." E kitea tonutia ana te tika o tenei
whakatauki.
Ko te tangata e haere ana ki te hoko he moni ano
kei tona ringa, engari ana mea e hoko ai e riro
ngawari mai, a hei te mea pai anake hoki, me
kowhiti marire hoki te mea pai e te ringa whai moni:
tena ko te tangata nama, ko nga toenga ko nga
tirohanga anake ka hoatu mana, ko te utu hoki ka
whakakakea kia nui noa ake: tena ano tana ngakau
te mohio na, kua kake haere nga utu o nga mea i aia,
tena, e taea hoki te aha e ia ? Ka pa tau kua ea ona
nama tawhito, penei ka tika tana kowhiti marire i nga
mea paipai, tana haere ki te whare ke ranei hoko ai;
ko tenei, whakamutua noatia ki nga hanga kikino
noa iho, me aha ? Kei hea he putanga mo tana ?
He tokomaha nga tangata kua rawakoretia e tenei
mea, e te hiahia ki te nama, a he tokomaha ano hoki
kua whakawatia kua rangatiratia na te whai tonu ki
te ahu whenua, ki te ata whakaranea i o ratou mea,
a kahore rawa i pa atu ki tenei mea, ki te nama.
Tokorua era rangatira Pakeha i u mai ki Poiha,-
kena, i rere mai raua i Ingarangi, he wahine he
tamariki a tetahi, a tetahi. He tangata tino whai
rawa tetahi, he ouou nei nga rawa o tetahi. Hoko
ana te tangata whai moni i tetahi kainga pai mona, a
i tetahi tau ka apititia he wahi whenua, i tetahi tau
ka apititia he wahi, a nui noa ; pau katoa ana moni i
mauria mai e ia i Ingarangi.
Muri iho, ka moketetia e taua tangata ona whenua
ki te moni, hei hoki hipo, hei hoko kau mo runga i
tona paamu, no te mea hoki kua pau katoa ana ake.
E kake ana te utu o nga mea katoa i te takiwa i
hokona ai tona paamu, muri tata iho ka hoki nga utu.
Raruraru noa iho te tawhiti whai rawa nei; kua
pau katoa ana moni; ka tohea hoki e nga tangata
kia utua nga moni i nama e ia, nohea kau hoki ana
mea hei utu? heoiano, maketetia ano ona hipi me
ona kau hei utu i ana nama, ko nga utu kihai i tae ki
tana utu i te hokonga ai, he utu nui hoki i reira he
utu iti rawa tenei. Te ea ona nama i te utu o ana
hipi o ana kau i maketitia ra, na ka maketitia ko tona
whenua hei whakaea i aua nama; hokona katoatia
ana hei whakaea i nga moni i nama e ia he hoko
i nga whenua i apititia ki tera i hokona ki tona
moni ake.
Me korero i konei te mahi a te Pakeha moni
torutoru. I hoko ano hoki tenei i tetahi wahi whenua,
he mea utu nana ki te moni, a mahia paitia aua e ia
I puta mai ano he whakaaro ki tona ngakau kia
whakanuia tona paamu, ara kia moketitia tana whenua
mo te moni hei hoko i etahi atu whenua i te taha o
tona; otira ka whakaaro ia ki te whakatauki nei.
" He ateatanga i te nama, he ateatanga i te ohooho,"
na kahore ia i tahuri atu ki te nama, ka whakaaro
hoki, kia kitea ano te moni ki tona ringa katahi ka
tika tona hoko whenua. Penei ana ia; a no te huanga
o tona moni, ka puta mai tetahi Pakeha nona
te whenua i piri ki te taha o tona, ki te nama
moni ki a ia i runga i te tikanga whakatuputupu, he
mea utu tau ; hoatu ana e tenei; te taenga ki te ra i
karangatia ai hei whakarite i aua moni, kihai i rite,
maketetia ana taua whenua katoa hei utu mo nga
moni i nama e tera, hokona ana e tenei.
He pono pu enei korero i mohiotia e matou, aua
Pakeha tokorua. Ko te tangata i whai moni i mua,
rawakoretia ana, no te mea kahore i taea e ia te
whakarite i ana nama: he tangata whai whakaaro
ano ; hua noa i pena ai, ka whiwhi nui ia ki te moni,
i te nekenga o te utu o nga whenua i hokona ra e ia
ki te moni nama. Ko te tokorua o raua, mahi noa
ana i tana mahi, kihai tana tana ringa i pa ki te nama,
kihai tona ingoa i kitea ki te pukapuka nama o nga
kaihoko. Ko tana whakahaere katoa i haere i runga
i te hokohoko tika.
Ka whakaaro pea o matou hoa Maori ki te mahi a
tenei hunga tokorua, me ata hurihuri ratou i enei
mea. Kaua hoki e mea, ki te utua te hama, ahakoa
roa tona takotoranga, he tika tena. Kahore, he he nui
ano te waiho roa, he utu hohoro anake ano te mea
tika, ara, ko te rite tonu ki tona ra i karangatia ai;
ko te mea hold tenei e whai ngoi ai te hokohoko. Na
kia mohio nga hoa Maori ki tenei, ki te raru te
tangata nona nga taonga i nama e ratou, ka raru ano
hoki ratou; kotahi ano o raua huarahi e haere ai, ka
whai rawa te Pakeha ka whai rawa te Maori, a ko te
mea tenei e haere tika ai, e whai rawa ai raua tahi, he
utu tika i o ratou nama.
TE PAREMETE.
KO TE RORI KI TE WAHAPU o OTAKOU.
Hepetema 25, 1S72.
I NOHO katoa nga mema o te Whare hei Komiti hei
whakaaro i tetahi pukapuka tono ki te Kawana kia
whakaae ia kia tukua nga moni e £500, hei hanga
i te rori timata atu i Poatopero tae atu ana ki te
wahapu o Otakou.
H. K. TAIAROA, ka mea, te take i kawea mai ai e
au tenei korero, no te mea kua roa rawa te taima e
noho aua nga maori ki reira, a kahore ano hoki he
moni i puta mai hei hanga huarahi mo ratou. E
hara tenei korero aku mo te taha maori anake, engari
mo nga pakeha hoki e noho aua i runga i nga whenua
maori, ko etahi e noho rihi ana, ko etahi e noho noa
iho ana i runga i aua whenua. I timata te noho o
nga pakeha ki reira, i te haerenga tuatahi mai o nga
kaipatu Wera ki tenei motu. No reira au ka tono
kia whakaaetia mai nga moni e £500 hei hanga i
taua huarahi nei. Kua korerotia e etahi pakeha na
ratou te whenua i hoko i nga maori—a Te Matara
me etahi atu—Ma te Kawanatanga e hanga nga
|
|
3 135 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 135
huarahi mo nga maori. Kua kite ahau i aua korero
i roto i etahi o nga pukapuka hoko whenua, haunga
te pukapuka hoko o Otakou, engari i roto i etahi atu
pukapuka hoko. Ki taku whakaaro, he mea tika kia
whai whakaaro te Kawanatanga mo nga mate o taua
takiwa. Ki taku whakaaro hoki, he iti rawa nga moni
kua tonoa nei e ahau mo te mahinga i taua rori,
engari mehemea i tono au kia £2,000 katahi ka
tika. Na te mema mo Koputai (Te Makeanaru) i
ki mai ki au kia tonoa e au te £500, kia whakaaetia,
hei reira ka apitia e te Kawanatanga o te Porowini o
Otakou nga moni e £500, no reira au ka whakaae ki
te kupu a taua mema. E nui aua te hiahia o nga
maori o Otakou kia hanga he rori i runga i o ratou
whenua kia homai hoki e ratou etahi wahi whenua
mo aua rori. Kua kite matou i nga tikanga o roto
i te Kooti Whakawa Whenua Maori, e taea
nei e te Kawanatanga te hanga rori i runga i nga
whenua maori i nga taima e hiahia ai ratou. I te
mahinga o te rori i Papanui, whakahengia e au,
engari kahore i tirohia e te Kawanatanga taku
whakakahore, a, mahia ana e ratou taua rori. Inai-
anei, i runga i te hiahia o nga maori kia mahia he
rori, ka mea te Kawanatanga " me utu. reeti koutou,
kia puta mai ai he moni hei utu i te mahinga o te
huarahi." Na, he patai taku, e riro ana ranei nga
moni takoha katoa a nga maori o ta Waipounamu ki
hea e tangohia nei i a ratou mo te Kawanatanga ?
Mehemea ka ki te Kawanatanga kahore he takoha e
tangohia i nga maori, ma ratou e whakamarama mai,
i ahatia e ratou nga moni i hoatu ki nga Huperetini
i te tau kua pahure ake nei ? Ki taku mohio e riro
ana i nga Porowini ia tau, ia tau etahi moni mo te
taha maori. Ko te roa o te rori e hiahiatia nei e au
kia mahia, e rua pea nga maero, erangi o kore e roa
atu i te toru, maero. Kahore he take i utu reeti ai
nga maori mo taua rori. He huanui hoki tera i runga
i te whenua. Mehemea he huarahi noa iho e haere
ana i runga i nga whenua maori, ka tika kia utu, nga
maori i te reeti, engari ko tenei he rori nui. Kahore
ahau i te kite ritenga kia waiho noa iho taua takiwa
inaianei. No reira au ka tono i te £500 nei hanga
i tenei rori.
TE TAPETA, U kore e taea e te Kawanatanga te
whakaae ki tenei tono, no te mea, kahore he tikanga
ki taku titiro i waiho ai ma Te Koroni e utu te
hanganga o nga huarahi ki nga takiwa iti. He tika
ano i nga tau e rua, e toru kua mahue ake nei, i
whakaritea ano he moni mo nga Kori Poata o nga
takiwa katoa, a ma aua Poata e tono he reeti i runga
i nga whenua e haere ai nga huarahi. Mehemea ka
whakaaetia tenei tono, tena e waiho hei tauira e kore
e taea te kape. Ki taku mohio i motu hake raa nga
Kawanatanga o nga Porowini e whakatakoto nga
huarahi e puare ai nga whenua huarahi kore, a
kahore he tangata i konei e kaha ki te tohe i to kupu,
mate Koroni e whakaputa nga moni mo nga mahi
pera. Mo te kupu a te mema i ki nei, i takoto te
kupu i mua, i te takiwa i hokoa ai nga whenua, ma
te Kawanatanga e hanga nga huarahi mo nga maori,
ko tena kupu me hari atu ki roto ki the Komiti kua
tu nei i runga i te moihana a te mema nei (Taiaroa)
hei kimi, hei rapu i nga korero i puta i mua ki nga
tangata maori o tera Motu e takoto hapa nei; a
mehemea ka kitea he pono i puta ano taua kupu,
katahi ka tika ma te Kawanatanga e tono lu tenei
Whare kia whakamana taua kupu. Mehemea i
puta taua kupu mo nga huarahi nei me kawe taua
kupu ki roto ki te Kowiti whiriwhiri kua tu nei.
TE MAKARINI, ka mea ki taku whakaaro he ritenga
tika tenei hei tuku ki te Komiti whiriwhiri mo nga
tikanga o te Waipounamu, a mehemea he korero i
takoto i mua ki nga tangata maori o te Waipounamu,
e takoto hapa nei, e tika ena kia tukuna he moni ki
nga maori mo te hanga rori. Me ata whakaaro tenei
i riro mai enei whenua i runga i te moni iti, a i
puta mai i runga i aua whenua te koha nui ki te
Kawanatanga. Mehemea ka whakaarohia te iti o nga
tono o nga maori o te Waipounamu he tohu atawhai
tenei no te Whare nei kia whakaaetia ta ratou tono
tika kua whakapuakina e te tino rangatira maori o
tera Motu. E nui ana nga kupu hangahanga noa iho
i roto i tenei Whare e korerotia ana mo te hiahia nui
ki te hapai i nga tono, me nga hiahia a te iwi maori.
Engari kua puta inaianei i tetahi rangatira kaiwhaka-
haere o te Waipounamu tetahi kupu tono i roto i
tenei Whare, a me ata kawe tika mai ki te aroaro o
te Komiti, kia rapua ai he tikanga hei whakahaere ma
te tumuaki o te Kawanatanga. E pouri ana au ki te
ritenga a Te Tapeta tuku nei i taua tono hei whaka-
mana ma te Kawanatanga o te Porowini. He tikanga
ano a nga maori o te Waipounama ki te Kawana-
tanga nui whakaae ana hoki te Kawanatanga kua
mutu nei ki aua tikanga a ratou. Ki taku titiro
kahore he take hei whakakahore i te tono tika kua
whakapuakina nei e te tino rangatira maori o tera
motu, a he aha ra te marama mai ai te titiro a te
tumuaki a te Kawanatanga.
TE TAPETA ka mea e ahua pohehe ana a Te Maka-
rini ki taku kupu i korerotia e au. Mehemea ho
pono te ki nei mo tetahi kupu whakaari, me kawe
mai ki te aroaro o te Komiti whiriwhiri e noho ana
inaianei, a mehemea ka kitea he korero takoto hapa
ki te taha Kawanatanga, kawhai kupu matou inaianei
ki te Whare nei hei whakarite i aua korero. Ko
tetahi o nga tikanga tenei hei kawe mai ki te aroaro
o te Komiti, kia kitea he tika te kupu whakaari nei,
hei reira, ka tuku atu ki te Runanga. He mea ke te
tikanga o te whai rawa i runga i te mahi e whakaaro-
hia nei inaianei. E rua nga kawenga o taua tikanga
ki te aroaro o nga Kaiwhakawa o te Kooti Whakawa
Whenna Maori i te tau 1SGS, a, ki ana te Tumuaki o
tana Kooti i te mutunga o te korero, kua oti katoa i
te Kawanatanga o taua takiwa (he mema hoki ahau
no taua Kawanatanga) te utu i nga tono a nga maori,
tika, rawa te whakarite i aua tono. Heoti ano nga
take ki te taha maori i mohio ai te Kawanatanga i
taua taima. Mehemea ka kitea tera ano tetahi take,
ko to ki pono ahau e kore o hapa i to Kawanatanga
te ata whakaaro marire; ka puta hoki taku kupu ki
te Runanga hei hapai i taua mea, ahakoa na tenei
Kawanatanga, na era atu ranei. Kua kiia e ahau
inakuanei, kahore ahau e mohio mehemea tera he
pukapuka mo tetahi kupu whakatakoto ki nga maori
mo te mahinga rori. Mehemea e pena ana ma Taia-
roa o kawe mai ki te aroaro o te Komiti whiriwhiri
kia kimihia he whakaaro.
Te MAKARINI : E koa ana au mo tenei whakaaro
hou a Te Tapeta, no te mea i tera korerotanga i mua
i whakahe ia kia tukua tenei mea ma to Komiti
whiriwhiri e titiro.
TE TAPETA : Kahore.
TE MAKARINI : I ki a Te Tapeta e hara tenei mea
i te mea tika ma te Komiti whiriwhiri e titiro. A e
koa ana au no te mea kua whakaaetia e Te Tapeta
kia haere i runga i nga tikanga i kiia e au e tika ana.
TE PITIHAPETI : Kahore a Te Makarini e tino
marama ki nga korero o te Tumuaki o Te Kawana-
tanga. I puta te kupu penei, he tikanga hou tenei
kia waiho ma te Koroni e hanga i nga rori o nga
takiwa, engari i ki a Te Tapeta mehemea i puta te
kupu whakaae o nga Kawanatanga i roto i nga puka-
puka hoko whenua, he mea tika kia waiho ma te Komiti
whiriwhiri e kimi. I puta te tono ma te Koroni e
whakatakoto i te Ture tuku moiri mo nga rori o nga
takiwa. Ki toku mahara e kore te Minita mo te taha
Maori o te Kawanatanga tawhito e whakaae ki te
whakatakoto i tera ture hei tauira tuku moni i runga
i te mahi pera. Kua kiia nei hoki e etahi o nga mema
kua puta te kupu whakatakoto o nga Kawanatanga o
mua ki te tuku moni mo te mea pera be mea tika kia
waiho ma te Komiti whiriwhiri e titiro taua mea.
|
|
4 136 |
▲back to top |
136 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
TAIAROA. : Ki taku me whakamutu te korero i tenei
mea. E hiahia ana ahau kia marama mai te Komiti
ki tenei e kore e whakaaetia e au te rori i runga i
taku whenua i Papanui, ka tutakina e au. I te
takiwa i pootitia tuatahitia ai nga mema maori, ka
tukua mai e ahau taku petiana ki te mema o tera
Motu mo taua rori. I nga korero mo taua petihana
i puta te whakaaro o te Komiti, i runga i nga kupu o
te Ture Whenua Maori, e whai mana ana te Kawana-
tanga ki te hanga rori i runga i nga whenua Maori.
E kore e whakaaetia e au te rori i runga i aku whenua.
Ko taka hiahia ko taua kupu i roto i te Ture mo nga
Whenua Maori me whakakahore inaianei, ki te kore
ka tupu nga raruraru i te motu nei. Ki taku whaka-
aro mehemea ka tukua mai e nga Maori o te Wai-
pounamu te whenua mo te rori, me waiho hei ritenga
tera mo te taha ki a ratou. I te wa i hanga ai nga
rori ki Taieri me Kaiapoi i mua, he mea utu e te
Kawanatanga te whenua i.riro mo nga rori. Na ka
puta tenei tono a nga Maori kia hanga he rori ki
runga i to ratou whenua, whakakahoretia ana e te
Runanga. Ka mutu taku tono i tenei mea. Na te
hiahia o aku hoa Maori i puta ai tenei tono aku, he
hiahia hoki i nga kupu o te Ture Whenua Maori.
Hore rawa ahau e whakaae kia puta nga rori i taku
takiwa i nga takiwa ranei e whai mana ana ahau.
TE MAKARAHINA ki taku mahara me whakaae te
Kawanatanga ki tenei tono a Taiaroa, na to mea he
tono tika tenei. Mehemea ka whakakorea e nga
Maori te rori, kotahi ano te ara e puare mo nga pakeha
o te wahapu o Otakou ko tera ma runga i te tima.
E mea ana au me ata vvhakaaro e te Kawanatanga
tenei mea me whakaae ratou ki tenei tono. Tena
ano pea e apititia e te Kawanatanga o te Porowini o
Otakou ki etahi moni hei hanga i te rori; a mehemea
ka tukua mai e nga Maori te whenua, ko tera hei
whakarite i te taha kia ratou.
TE WIREMUHANA.— E whakaaro ana ahau me ata
whakamarama ki te Komiti te tikanga o tenei rori,
mehemea he rori Kawanatanga he rori noa ranei, no
te mea, mehemea e hara i te rori Kawanatanga, ka
maumau noa nga, moni o te Kawanatanga o te Poro-
wini ranei ki te hanga i taua rori, ae kore e tika kia
tukua noatia nga moni o te Kawanatanga mo te mahi
pera.
TE RENAO.—E kore e tino kaha taku tono ki te
Kawanatanga mo tenei mea, no te mea mehemea ka
whakaaetia ka waiho hei tauira puta noa.
TAIAROA.—E tae pea ki te £2,000 nga moni e oti
ai tenei rori te hanga. I hiahia au ki te tono i tenei
moni, engari i ki a Te Makeanaru me tono au ki a
£500 a ma te Porowini o Otakou e apiti ki etahi
moni hei whakaoti i taua rori.
PARANI.—Mehemea na te Porowini ake tenei rori,
ma ratou ano e whakaputa nga moni.
TE KIRIHI.—E hiahia ana au kia whai kupu toru-
toru nei mo runga i tenei korero, ki taku whakaaro
ehara i te Maori tenei tono, inahoki te kupu a
Taiaroa e ki nei, no te Huperetini o Otakou te
putake he mea kia toe ai nga moni o tona Porowini.
TE RIIRI.—Ko taku hiahia tenei, taihoa nga mema
e pooti i tena mea, erangi me whakaaro te tikanga o
tenei £500 e tonoa nei me puta mai i hea. Tena
ranei te hiahia o nga mema e tautoko ana i tenei
tono, kia puta mai aua moni i nga moni kua oti te
momotu mo te rerewe? Mehemea he tika tenei
whakaaro e kore e mutu enei tono i konei. Mehemea
ka whakaaetia tenei, tena pea nga Maori o Waikou-
aiti o Taieri me era atu wahi o Otakou, o Katapere e
tono hoki i etahi moni kia whakaputaina mo o ratou
takiwa. Ki taku mahara hoki kahore nga mema i
tono i enei moni kia puta i nga moni takoha o te
Koroni.
TAIAROA.—Ko taku hiahia tenei ki te whakahoki
i te kupu a te Kirihi. E hara tenei tono moni i te
tono hou. I tono ano au ki te Huperetini o Otakou
«
i tera tau, i haere ano hoki ahau ki te Minita mo te
Taha Maori, ki te tono i te £2,000. Kahore i kawea
mai e ahau tera korero ki te Runanga nei, no te mea
i whakaaro ahau tera pea e whakaaetia e te Kawana-
tanga. Kaore ahau e kite ana i te putake i puritia
ai enei moni. Mehemea e 1d ana te Kawanatanga
kaore e puta ana te takoha a nga tangata Maori, ka
tika ta ratou pupuri. Mehemea ka penei tonu te
whakaaro, ka unuhia te rori o Papanui ki waho:
kua oti hoki te ruri, ko te mahi kau inaianei e takoto
ana. Ki taku whakaaro, ko te tikanga o te Ture
Whenua Maori, e whakamana nei i te Kawana ki te
hanga rori i runga i nga whenua Maori me pakaru.
Apopo pea, a tetahi ra atu ranei, tena e puta te
whakaaro a te Kawanatanga kia hanga tetahi huarahi
i Otakou, kahaere ano ratou ka tohutohu i te kupu i
roto i te Ture Whenua Maori hei whakatika i to
ratou -whakaaro ; engari koa kaore e tika. Ko te
tikanga pai me utu nga rori e haere ana i runga i nga
whenua Maori, pera me to mua ritenga. Ka tohe
ahau kia pootitia marietia tenei korero
TE PIKAKA.—Ki taku whakaaro me puta mai tenei
moni i roto i nga £ 100,000 i motuhia mo nga Rori
Poati. Ko tetahi hoki o nga kupu o taua Ture me
waiho mai etahi o aua moni mo nga takiwa kahore
ano i whakatu noa i etahi Rori Poati. Ki taku
whakarongo e whakaae ana ano te Kawanatanga
o te Porowini o Otakou kia apititia te £500 e
tonoa nei.
Pootitia ana.
Taha whakaae 20.
Taha whakakahore 34.
Riro ana i te taha whakakahore.
KO TE WHAKATU MEMA MAORI MO KOTO I TE
RUNANGA WHIRIWHIRIA TE KAWANATANGA.
Hepetema, 27, 1872.
TAIAROA. ka patai au ki te Kawanatanga ko
ahea uru ai tetahi mema Maori ki te Runanga
Whiriwhiri o te Kawanatanga? ko te take i puta ai
tenei tono aku no te korero o te Kawanatanga i ki
nei e hiahia ana ratou ki te whakatu i tetahi Maori
hei Minita. Ki toku whakaaro e kore e pai ki te
whakaroa i tenei mea, me whakatu inaianei ahakoa
kuare pea nga Maori ki nga ritenga o tenei Whare,
ko to matou hiahia tenei kia noho tahi tetahi Maori
me nga Minita, kia tika ai ta matou patai ki aia i nga
mea mo te taha Maori.
TE TAPETA ko taku whakahoki atu tenei, tena pea
e mahara ana a Taiaroa ki taku kupu i ki nei au he
mea pai kia rongo te Kawanatanga i nga whakaaro
o nga Maori ino te whakahaere i nga tikanga mo te
taha Maori, i ki ano hoki au i reira ka ata whaka-
arohia mariretia tenei mea a me mahi ano i runga
i te whakaaro tika. Tena ko tenei e kore te
Kawanatanga e ata marama ki nga whakaaro o
Taiaroa, tena pea e hiahia ana ia kia uru ki roto ki
te Minitatanga.
HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA
TUHI MAI.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
E hoa. He tuhi atu tenei naku i nga korero i
rongo ai ahau, i puta i roto i te Komiti o te Pare-
mete.
I te 2 o Oketopa ka noho Komiti te Whare, he
kupu na Karetene Huperitini o Taranaki, he tono ki
te Kawanatanga kia arohatia nga pakeha tawhito,
kia homai e te Kawanatanga he whenua ki a ratou, i
nga whenua ata hoko i mua, me nga whenua i riro i
te rau o te patu.
Ka tu a Wi PARATA. E te Tumuaki ka whakahe
. ahau i tetahi o nga rarangi o tenei Ture. E kore e
|
|
5 137 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NUI TIRANI. 137
pai kia riro i enei pakeha nga whenua i riro mai i te
rau o te patu, e hara hoki te mate o ena pakeha i
muri mai i te hara o te motu nei; no mua noa atu no
te tau 1839. Ki au, kaua e korerotia taua mate 'e
aua pakeha, no te mea ki au ho mea whakama kia
korerotia taua hoko o mua, ko nga utu hoki o te
whenua i aua tau he roria. Murua atu taua kupu
mo te " rau o te patu." Ka tu a Te Tapeta. Ac,
me muru taua kupu, me waiho ma te Kawanatanga e
whakaaro aua whenua.
Tenei hoki tetahi korero i te 1 o nga ra o Oketopa
ka whakatakotoria te Ture o te Kawanatanga kia
whakaurua he maori hou hei mema mo te takiwa ki
Waikato.
NA. RENAO, he mema no Otakou i timata. Ka ki
ia. Kahore rawa ahau i te marama kia tu ano he
mema maori, kati ano ko enei tokowha e noho nei,
pai atu ki a au enei, kahore rawa ahau e whakaae ki
tetahi atu.
TE ANARU o Wairarapa, ki taku mahara kaore i
pai kia tu ano he mema maori mo te taha ki Waikato,
ko wai kei te mohio tera kei te pai mai a Wai-
kato me nga Hauhau ki a tatou, kati ano ko enei
mema maori e noho nei.
WI PARATA.—Ka hapai ahau i te Ture a te Ka-
wanatanga kia tukua mai ano he mema hou mo te
taha ki Waikato. Kahore ahau e mea kia kotahi,
erangi kia tokomaha atu, he aha hoki te pai ko Taia-
roa anake mo tera motu nui. Ka whakahoki kupu
ahau ki te mema o Wairarapa mo tona ki, kaore e
whakaponohia mai a tatou, tikanga e Waikato, e nga
Hauhau. E hoa e kore e pai mau tena kupu e
whakapuaki, erangi ma te Minita o te taha maori kua
hinga, nei, koia hoki te tangata e haere ana kia kite i
nga iwi o te motu nei, e rongo ana ki nga whakaaro
a te iwi maori katoa, ki taku mahara he taunu tau ki
te Hauhau. Ki taku hoki ko koe te Hauhau tuturu,
he Minita hoki koe i mua kua mahue i akoe tera
mahi kua haere mai hoki koe ki tenei Whare ki te
mahi aranga mou. Heoi aku kupu.
Wi KATENE.—E te Oroko, E rapu ana ahau ki te
take i whakahekia ai tenei mea kahore ano ahau i
kite noa. He mea pea kei tokomaha nga mema mo
tenei moutere ? inahoki, ko nga mema anake o Otakou
e kore nei e pai kia uru mai ano etahi mema maori
mo te Hunanga, kua puta hoki te kupu a te Tumuaki
(Te Pere) o kore ia e pai kia tokomaha nga mema
mo tenei moutere, no te mea e matau aua ahau, tera
ano etahi mea e tautohe ai nga mema o tera motu, ki
taku whakaaro kua roa rawa te korerotanga i tenei
mea, erangi ko taku kupu tenei, me patu te pere, kia
wawe te mutu atu tenei mea.
KARAITIANA.—Ki taku mahara, he tika rawa kia
tukua mai ano he mema maori ki konei, e kore e pai
mo Waikato anake erangi mo te Arawa, mo Ngatipo-
rou hoki.
No te pootitanga e 3O mo te whakatu mo te mema
kotahi 17 mo te whakakahore. Ka riro i te taha
whakatu. .
E hoa, tena tirohia e koe taku pukapuka i taia ki
te Waka Maori o te 2 o Oketopa. I rere ke nga
korero a Karaitiana i reira mo te Whakakore : inai-
anei kua puta hoki tana kupu mo te whakatu, mo te
whakatokomaha hoki. Ma te hunga o waho e
whakarongo, ka nui te rerere o ana whakaaro. Heoi
aku kupu inaianei, erangi tena ano ahau e hoki ki te
Whare ki te whakarongo korero.
NA TETAHI TANGATA I BONGO.
Akarana,
Ki a TE TAPITA,— Hepetema, 26,1872.
E hoa, tena ra koe, katahi nei ka mutu aku
raruraru mo te matenga o Patuone, ka tuhituhi atu
ah.au ki a koe he whakamoemititanga no toku ngakau
me oku iwi ki te tukunga mai o nga Mirihia me Te
Waranatia ki te nehu i a Eruera Patuone, hei
tikanga nui tenei ki ta te Maori titiro, e kore e mutu
wawe te tumanakotanga a te ngakau mo nga tikanga
rangatira o te rangimarire me te ata noho, e kore e
warewaretia e te ngakau nga tikanga pai.
I reira tonu ahau e mahi ana mo te taha Maori i
nga ra i mate ai a taea noatia te ra i nehua ai te
tupapaku.
Heoi ano. Na to hoa.
NA PAORA TUAHERE.
Te Aro Pa, Poneke,
Oketopa 4, 1872.
E hoa, e Henare Karaka Komihana mau e tuku
atu taku kupu ki te panui maori, pakeha, hei whaka-
hoki mo te whakahe a Iraia Tutange tama a Muera
Whakarewa e whakahe nei i te panui a Meiha Ropata
o Ngatiporou.
E hoa e te tangata whakahe ko koe rawa te tangata
tino tito, inahoki ka ki koe kia whakarongo matou
nga kuare o tera tai ki to panui. E hoa, kei te mohio
ranei koe, na Turi au a Ngatiporou ? To tito ! Kei
te mohio ranei koe no runga au a Porourangi no
Aotea ? To tipatipa ! Ka tika to ki mo to mara mo
Hekehekeipapa. I nga ra o to Tupuna o Turi, ka
toua te kumara ki to mara ki Hekehekeipapa ; tenei
ano ranei te tupu mai nei taua kumara a taea noatia
tenei ra ? Ki te pera to kumara ka tika to whakahe
moku. Taku ki a koe, nau tau kumara me tou
Tupuna me tau mara. Naku taku kumara me toku
Tupuna me taku mara. Ka taia te wai o te riu o
Horouta ki Waiapu, koia toku whakatauki mo te nui
o te kai, " Ka mahi te tainga o te riu o Horouta te
taea te opeope." Te rua, " He kai ka pae ki Waiapu
ka mahi nga marua a Tapuiparaheka." Ka onokia te
kumara i taua wa ano i u ai a Horouta ki Waiapu, te
ingoa o te mara ko Whakararanui, e tupu mai nei ano te
kumara, taku mahi he hauhake i te ngahuru, ko nga te
tipu mahue ihokiwaenga, a i te ko anga ka tupu ano te
aua tipu, he pena tonu o Horouta mai ra ano a taea
noatia tenei ra.
E hoa, koia au ka mea atu nei ki a koe, kia marama
to whakahe, tiro iho koa ki taku kumara a taku Tu-
puna e tupu nei ano rae te Hutukawa tohu o taku
kumara kei te paenga ano o taua mara e tu ana ko
Oteko-mai-Tawhiti te ingoa; me te Mapou toko etu
mai nei ano ko Atiatihinga te ingoa.
Heoi aku kupu hei utu mo to whakahe.
Na to hoa,
Na MOHI TUREI,
o Waiapu.
I taia irunga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tirani, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.