|
loading...|
|
Te Waka Maori o Niu Tirani 1871-1877: Volume 8, Number 23. 12 December 1872 |
|
|
1 149 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI
O NIU TIRANI.
—————•*—————
"KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA."
VOL. 8.] PO NEKE, TAITE, TIHEMA 12, 1872. [No. 23.
HE KUPU ATU ENEI EI NGA HOA TUHI MAI.
Ko nga tangata enei kua homai moni i muri nei mo o ratou
nupepa:—
£ s. d.
Rini Hemoata, Whanganui ... ... 0100
Retiu Mahutonga, Whanganui ... ... O 10 O
Poari Remi Banana, Whanganui ... ... 010 O
Hare Kepa Wairewa, Kaiapoi ... ... 0100
Hami Pahiroa, Taupo ... ... ... O 10 O
Otene Matua, Porangahau ... ... ... O 10 O
Tene Ponui, Tamahere ... ... ... 010 O
£300
Ko Hetariki Matao e tono ana mai kia hoatu he hapi, he
mapere, me etahi atu mea hei whakatupu mana ki tona kainga
ki Horowhenua ; he tono pena ano hoki ta Renata Manihera o
Whangarei mo etahi rakau mapere. Kaore he mea pera i te
tai tuhi o te nupepa. Engari ma raua e kimi atu i o raua hoa
pakeha.
Tenei te reta o Hoani Enoka raua ko Hoani Wiremu Pohotu
o Wairau, e ui nei raua i te take e kore ai e tukua atu nga
nupepa i nga marama e toru kua pakare ake nei, heoi, e kore e
penei te pohehe a nga rangi e haere ake nei, kua tukua atu nei
nga nupepa o nga marama e ngaro nei ki a raua, katahi ka tika
te kawenga atu.
Tenei kua tae mai nga reta a Te Hakiriwhi, a Piripi, a Te
Purewa, no Tamahere i Waikato anake ratou, he whakapai ki
te reta a Eru Nehua i taia ki te nupepa nei i mua i whakahe-
ngia ra e ia nga huihuinga tangata ki nga uhunga tupapaku.
Ka nui te whakamoemiti a aua tangata ki nga kupu a Eru
Nehua. E mea ana ratou me whakarere nga ritenga Maori te
haere a nga tangata e 50 tae ki te 100 ki nga huihuinga ki te
kai i nga kai. a ka noho hemo kai nga whanaunga me nga
tamariki i muri iho—ka pau hoki nga kai i nga tangihanga.
Engari me tokoiti nga mea e haere ki te tangi, ko nga mea e
tata rawa ana ki te tupapaku. E ki ana ratou na enei ritenga
kuare i rawakore ai nga Maori.
E ki mai ana a Te Rev. Wiremu Katene o Te Kawakawa
kua homai e ia kotahi pauna moni ki a te Kemara, Kai
Whakawa o Waiapu, hei utu nupepa ma raua ko Iharaira te
Houkamau, a e ui mai ana mehemea kaore ano kia tae mai aua
moni. Te kupu whakahoki atu tenei. Mehemea kaore ano i
panuitia atu aua moni i roto i nga nupepa kua taha atu nei, he
kore ano kaore ano kia tae mai.
He kupu tenei kia rongo mai nga tangata tango nupepa. Te
mea i kore ai e ata tuturu te mahi o te nupepa i te takiwa kua
taha atu nei he ngarongaro no te Kai Tuhi ki runga ki nga mahi
a Ngatiraukawa raua ko Muaupoko i Horowhenua. Inaianei
hoki kai te ngaro ano raua tahi ko te Ianga, kei Te Kooti
Whakawa Whenua ki Manawatu—kaore he tangata i mahue i
te Tari hei mahi. Meake ka mutu aua raruraru ka at» mahia
ano te nupepa. Ho maha noa nga reta Maori i tae mai i te
takiwa o te Paremete kaore i o ki te nupepa i te huhua o nga
utanga o te waka i taua takiwa. Tenei kei tetahi nupepa ka
panuitia atu nga mea o aua reta e whai tikanga ana.
Whare o te Runanga Whiriwhiri,
Poneke, Tihema 4, 1872.
KUA pai a Te Kawana ki te whakatu i a Wiremu
Parata hei mema mo te Runanga Whiriwhiri o
Te Kawana; a kua puta te kupu o Te Kawana kia
panuitia, kia mohiotia ai kua oti ia te oati i tenei ra.
FORSTER GORING,
Kai Tuhi o te Runanga Whiriwhiri.
Whakaputanga Karauna Karaati,
Tihema 5, 1672.
NA he panuitanga tenei kia mohiotia ai ko nga
i tangata Maori e hiahia ana kia whakaputaina
nga Karauna Karaati ki a ratou, mo nga whenua kua
whakataua e te Kooti Whakawa Whenua Maori ki a
ratou. Mehemea ka kawea e ratou nga moni utu mo
aua Karaati ki nga Kaiwhakawa Tuturu o o ratou
takiwa, ka tikina e nga Kaiwhakawa nga Karauna
Karaati kia whakaputaina atu ki a ratou.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_Ki TE KEEPA.
Ko TE TUBE Rori Poata mo nga Takiwa Maori kua
whakamaoritia ki te reo maori kua kawea
ki nga kainga maori katoa o nga motu e
rua kia mauria e nga iwi maori hei tikanga mo
runga i o ratou whenua. E titiro ana matou nga
pakeha ki te ahua o tenei iwi o te maori ehara i te
iwi kore e matau ki nga tikanga ki te ata kimihia e
ratou. He roro whai whakaaro ana roro. Ko oku
tupuna ko o te pakeha i roa e ako ana e kimi tikanga
ana mana ka marama tetahi wahi, tae noa mai ki
tenei takiwa i a au ka whiti nui te maramatanga ki
runga ki te iwi, me te whairawatanga me te oranga
tonutanga iho. Engari te iwi maori i hohoro tana
|
|
2 150 |
▲back to top |
150 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
tango i etahi o aku tikanga hei tikanga mana. I te
takiwa i oku tupuna e noho ana te ao katoa i roto i
te kuaretanga; ko tenei kua kitea te maramatanga,
kua ai he kai-whakaako mo koutou. Koia au i mea
ai kaore rawa he tikanga e kore ai e taea e koutou
nga matauranga o te pakeha ki te hiahia pera koutou
ara ki te kaha koutou ki te tango i nga tikanga e
whakakitea ana ki a koutou e te iwi pakeha. Ko
tetahi tikanga pai tena ko nga Kura whakaako tama-
riki, kua tangohia nuitia nei e nga iwi maori i nga
wahi katoa o te motu inaianei—a ma te whakatupu-
ranga tamariki e haere ake nei e ata kite i nga
painga o toto o tera. Tetahi ko te "Ture Rori
Poata "—ma tenei whakatupuranga tonu e kite i nga
painga o tena ki te mea ka ata whakaritea ona
tikanga. Hoatu rawa e te pakeha tana ture ki a
koutou kua kitea ketia tona ahua, kua whakahaerea
ki runga ki ana whenua ake ano, kua mohiotia tona
painga hei whakarangatira i te whenua me te tangata.
Na, he kupu whakamarama tenei kia mohio koutou
ki te tikanga mo nga Karauna Karaati. Ko aua
whenua katoa e uru ana ki roto ki te tikanga me te
mana o te ture o te pakeha mo nga rori, no te mea
hoki e mau ana ki te tangata i runga i te mana o te
Kuini; a e ahei ana ki ta te Ture kia tangohia he
moni i runga i aua tu whenua hei whakapai i nga
rori, no te mea na nga rori i whakanui aua whenna
i kiia ai he taonga nui. Ko etahi tangata e ki ana te
mea i kore ai ratou e pai ki te homai i aua moni e
tangotangohia ana e te Ture i runga i a ratou whenua
Karauna he kore reo no ratou i roto i nga Kaunihera
o nga Porowini—ara he kore mema hei mangai mo
ratou i roto i nga Runanga o nga Kawanatanga o
nga Porowini o te motu. Na, e he ana tena. Kaore
tahi he tikanga o tena tu korero, no te mea ko nga
tangata katoa e whiwhi ana ki te whenua i runga i te
tikanga o te Karauna Karaati e ahei katoa ana kia
whai Pooti ratou mo nga pootitanga mema mo aua
Runanga. Ki te kore e kawea e ratou o ratou ingoa
kia tuhia ki roto ki te pukapuka rarangi ingoa o nga
tangata whai pooti i nga pootitanga mema, na ratou
ano tena he—kaua hoki ratou e ki na te Ture ratou
i pana ki waho o nga pootitanga mema ka noho ki
taua pukapuka (ara ki te Rouru) te ingoa o te
tangata e whai Karaati ana mo tana whenua katahi
ia ka rite tonu ki te pakeha, ka tika ia ki te pooti i
nga pootitanga mema mo nga Kaunihera o nga
Porowini me nga pootitanga hoki mo te Paremete
nui o te motu katoa—tetahi ka ahei ano ia kia tu ko
ia ano hei mema, hei Huperitene ranei ki te whai
matauranga ia. Kai te penei ano hoki te ritenga ki
te taha pakeha. Ahakoa he Karauna Karaati ano ta te
pakeha mo tana whenua, ki te kore e noho tona ingoa
ki taua pukapuka rarangi ingoa pooti o tona takiwa,
penei e kore ia e tika ki te pooti mema ki te tu ranei
nei mema.
Heoi, ko te tangata e hiahia ana kia whakanohoia
tona ingoa ki te Rouru o nga tangata pooti me haere
ki tetahi pakeha Kai-whakamaori o te Kawanatanga
i roto i tona takiwa, ma taua pakeha e whakaatu nga
tikanga e taea ai te pera. Ko Hanuere, Pepuere,
Maehe, nga marama i roto i ia tau i ia tau kua
whakaritea hei tuhituhinga ingoa ki te Rouru.
MANAWATU.
HE torero tenei o te hui o nga iwi o te taha ki Kapiti
kia kite i te Kawana i tona taenga atu ki Manawatu.
Kua rongo noa atu nga iwi o te motu nei ki te
raruraru o Ngatiraukawa raua ko Muaupoko mo
Horowhenua, ratou ko Rangitane, ko Ngatiapa, ko
Whanganui—totahi ra ka riri i mua i te werenga o te
whare o Ngatiraukawa i a Ngatiapa. Na, ko taua
raruraru kua whakaaetia e aua iwi katoa kia tukua ki
te Kooti Whakawa Whenua Maori mana e whakaoti ;
a e noho ana taua Kooti i Manawatu e mahi ana i
taua raruraru i te taenga atu o Kawana Powene ki
reira—ko te Mete raua ko te Rokena nga Kai
Whakawa, ko Hemi Tautari te Ateha Maori. Kua
tae mai te rongo ki Manawatu hei te Wenerei, te 27
o nga ra o Nowema, ka hoki mai te Kawana ki te
taone ki te Awahou—kua taha ke atu hoki ia ki
Rangitikei i tetahi rangi atu. I taua rangi (te 27)
ka huihui nga pakeha o te taone me nga iwi Maori
katoa ki te whakahonore i a te Kawana, he whakaaro
hoki ka mutu te kitenga i a ia no te mea e haere ana
ia hei Kawana mo tetahi whenua. Ka kitea i taua
rangi nga haki o te iwi pakeha i runga i nga whare
katoa e kapakapa ana i te hau—purotu ana ! Ko nga
iwi Maori i taua hui ko Ngatiraukawa, ko Ngatitoa,
ko Ngatiawa, ko Muaupoko, ko Rangitane, ko
Ngatikahungunu, ko Ngatiapa, ko Whanganui—hui
katoa ki nga tane ki nga wahine ka kotahi pea mano.
Ka tutungarehu nga iwi nei, ko Ngatiraukawa i
tetahi taha ko nga iwi a Meiha Keepa i tetahi taha—
ara ko Muaupoko, ko Ngatiapa, ko Whanganui.
Kua oti nga korero whakarite i te tuatahi, katahi ka
takoto atu te matua o Ngatiraukawa i tawhiti i tua i
te pukepuke i te wahi ngaro ; ka takoto te inatua o
te Keepa i te taone tonu i te wahi kua whakaritea hei
korerotanga ki a te Kawana. I reira te haki a te
Keepa e tu ana e werewere ana i te hau—mau ana te
kanapatanga ki te whenua me te haeata o te rangi.
No te rima o nga haora ka kaere nga turupa pakeha,
me te paana whakatangi putorino hei whakahei i a te
Kawana ki te whare i noho ai tera. Katahi ka
takina inai. Te taenga mai ki te wahi i takoto ai te
matua a te Keepa katahi ka rere te tangata ki te ki
atu ki te matua a Ngatiraukawa,—" kua tae mai a te
Kawana." Katahi ka kokiri te matua a Ngatirau-
kawa,; ka motu mai ki te ara ka haere te kai whaka-
takoto i te manuka, i nauri e whana atu ana te hai
wero—ko Kemene Piharau o Wairarapa. Ka pakia
nga ringa ka ngangahu ka werohia te manuka, ka
tipu te whana a Ngatiraukawa ki te whai—anana!
ngatari ana te whenua, me te ru! Kaore i mau taua
tangata tae noa ki te matua a te Kepa. E tu ana te
Keepa me tona huata e whakau ana i tona matua kei
pakaru. Na, ka takoto te matua o tetahi ki te taha o
tetahi—kaita ana nga niho o tetahi ki tetahi. Muri
iho ka tu te peruperu—pai ana! Muri iho ka tu te
haka. Katahi ka korero.
Kai runga ko IHAKARA. TUKUMARU ka mea:—
" Haere mai e te Kawana Powene! Haere ma
kia kite i to iwi i a Ngatiraukawa! Tenei ano kei te
mahi i nga mahi pai, ara i te Whakapono. Nau hoki
i tuku mai i mua ko nga minita hei kawe mai i te
Rongo Pai, hei kauhau kia whakamutua te whawhai
kia tahuri ki te Whakapono. Koia ka tahuri au a
Ngatiraukawa ki te Whakapono a tae noa mai ki tenei
ra. E hoa e te Kawana kei mahara mai koe no tenei
ao toku Kawanatanga. Kaore, engari ko taku Kaw-
anatanga he mea heke iho i te rangi. Koia ka tae
mai au a Ngatiraukawa ki tenei wa e ora ana, a ki kite
nei koe i nga tino rangatira kaumatua me nga tini
rangatira taitamariki o Ngatiraukawa kua whakamine
mai nei ki tau aroaro e to matou matua aroha e te
Kawana. Kia rongo mai koe e te Kawana, na roto i
tenei mahi a Ngatiraukawa (ara i te mahi pai) ka
whakapakia etehi tangata hei minita i roto i te mea
kua kapi katoa tenei motu i te kino. Mehemea i
pera hoki au me nga iwi o te motu nei penei e kore
koe e korero ki a matou inaianei. E hoa e te
Kawana, kaore kau he korero ki a koe. Heoi ano te
korero he tangi anake ki a koe, ki te matua aroha
nana nei matou i atawhai i roto i nga mahi kino o
te ao. E hoa e te Kawana ; haere ki Ingarangi i
runga i te aroha, i te pai, i te rangimarie, i te maun-
garongo. E te Kawana, kai rongo mai koe, i muri i a
koe ko tatu mahi ko te pai anake. Ahakoa tae
|
|
3 151 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 151
mai he Kawana hou ka mahi tonu au i te pai. E
hoa e te Kawana haere ra.
Tera te pukohu mau tonu mai i Pukehika,
Eo te ara tonu ia i haere ai taku torere.
Tahuri mai ki muri ra kia ringia atu hei wai kei aku
kamo.
E hara i au, nana rawa i tuatahi,
Nau rawa i tuapeka ki te iti i au ;
No reira te ngakau i whakawairangi ai,
He kanohi aroha noko ki a koe ra.
Ka mutu te waiata a Ihakara ratou ko tona iwi ka
tu ko MEIHA. KEEPA, ka mea:—
" Haere mai e te Kawana ka hoki ki runga ki ou
moutere ; no te mea kua tau iho te rangimarietanga
ki runga ki tenei motu. Kua rite hoki iau kupu i
kiia e koe i Poneke i to matou haerenga atu ki te
kawe atu i a Mete Kingi. I puta hoki tau kupu i
reira, e rua nga Ingarangi, ' ko Hikurangi ko Wha-
kaari.' Heoi, whakaritea ana e ahau, o to pononga,
e te kai hapai i ou ringaringa. Heoi ra, pehia ana e
au te kino. Inaianei kua huihui nga tangata ki
Hikurangi; kua watea atu nga pokeke ao i runga i
nga maunga, kua whiti iho te ra ki nga raorao nei;
kua tauwharewhare iho te pai ki to takiwa ; kua puta
hoki ou arohatanga ki au ki a Meiha Keepa, ki a
Kapata, ki a te Mokena, ki a te Pokiha o te Arawa ;
ki a Henare Tomoana me etahi atu rangatira nana i
hapai ou ringaringa. Ko matou hoki ko enei iwi kua
takoto atu ki roto ki te ture e kore ai e tika tenei ki
kei a matou, ko oku iwi te kino. No te mea kaore
ano oku tupuna i haere noa ki te patu i etahi atu iwi.
He mea tiki mai au e enei iwi ka haere atu ahau ki
te awhina i a ratou. Ko nga iwi anake i haere mai
ki te patu i au ki te roro o toku whare. Me taku
kino, kino iho ano au ki taku whenua ake. Ko te
take i tae ai au ki te hapai i te hoari ki runga ki nga
iwi nau, na te Kawana. Na ko te kupu a Ihakara
e ki nei he tangata pai ia, i heke iho tona Whakapono
me tona Kawanatanga i te rangi, kaore au i kite i
tona pai. Ehara hoki te mate o Taranaki, o Waikato,
o Ngatiporou, i te mea na ratou ake te he. Engari na te
upoko o te ika. Ko Wairau te tuatahi, ko Heretaunga
te tuarua, ko Whanganui te tuatoru, to tuawha ko te
pakanga nui o te motu nei. Na Matene, na Wi Tako
ratou ko ona iwi aua kino i hoatu hei mate mo era iwi.
Koia tenei matenui e mate nei tetangata me te whenua.
Ko tenei, e te Kawana, ko aua iwi ano e hanga nei i
te mate moku ki runga ake ano ki toku whenua ano.
E mea ana kia pau i a in toku whenua ka hoki 1d
Maungatautari. No te mea kua tae a Tapa, a
Ihakara, kia whakahokia mai o ratou kainga. Na,
kua whakaaetia mai o ratou kainga ki a ratou. Ko
tenei e Kawana ka poropiti ahau i tetahi kupu ki a
koe hei pupuri mau. Taihoa a te Atiawa ka hoki ki
tona kainga me Ngatiraukawa ki tona kainga, ka tae
ki reira ka tahuri mai ki te whakamate i te Whaka-
pono, i te Kawanatanga, ka tahuri mai hei hoa riri
mo taua. E hoa ki te rapu koe i te he i au me oku
iwi e kore koe e kite. Ehara oku tupuna me oku
matua me oku iwi i te mea mohio ki te mahi i nga
mahi kino penei me enei iwi e tango nei i to matou
kainga. Ko tenei, e te Kawana, haere e hoki ki
runga i ou mahi. E kore e puta atu he kino i au me
oku iwi, no te mea he rangatira ahau, he iwi ranga-
tira hoki oku. Kua paku te rongo o tenei raruraru
ki te motu katoa; kua tae mai koe i tenei ra kia kite
i a matou, i to matou kino, ki te poroporoaki iho
hoki ki enei iwi; heoi, kua kite koe kua hoatu (
matou ki te Ture—ara ki te Kooti Whakawa
Whenua Maori. Heoi ra, haere atu me to hoa
runga i nga mahi pai o to tatou Ariki i runga:—
Oku rongo e hau atu ana ki te Taitokerau,,
Piki ana au nga. pikitanga ki Puketeitei ki maunga Tihore
Ko au tamoea ra e te Anikohu te maheatanga kowairere;
Okioki ana i te paepae o te whare Matamunu,
Kia homai te hopi, te karaihe, te kaone,
Hei whakakohiko noa i te taha rangi,
Hei titiro iho ki to taha e pai ana,
E huro ana, e rawe ana, o topia ana, e koiri ana—
Ka tae ano ki te taha o te Whaiti
Kia horahia te pukapuka,
Kia tuhituhia ki te reta, kia ringitia ko au.
Eo wai koia te Atua o te Rangi ka tino kite ?
Ka rongo ra e hari korero, ka tarara e te ngutu iti;
Ka tararo e te ngutu rahi, ko te whakatauki au a te tangata.
He tawhito au be uri matua, e ai haere ki Whangaroa.
Ko wai te kai torohu ki te rakau ?
I tupu te rau otaota o te ngahere.
Na te rau rakau i tohitohia ki te tohi o Uenuku—
I tu ana te wairua i te ao.
Ka mutu te waiata o te Keepa ka tu ko Wi WAKA
Wairarapa;—
" Haere ra e Kawana, korua ko to wahiue, me o
tamariki ki tou kainga! Mauria to pai! Ko nga
Kawana tuatahi ki tenei motu he kino to ratou mahi.
Ko koe kaore ou kino, ko te pai anake tau. Mauria
atu to taua pai. E haere mai tetahi Kawana i muri i
a koe tohutohutia e koe, kai haere mai ki konei hanga
kino ai i o tamariki. Ehara ahau, nga tangata o te
upoko o te motu, nei, i te tangata kino.
Kawana ka tupu koe hei tangata,
Ka ruru e koe i te kete tuauri
Hei amonga mau ki te putake o nga korero e.
Whakarewaia ki runga te Pakihiwi;
He hikitanga, he hapainga, he amonga, he arewa ;
He tauira, tukunga o kai, heketanga o kai.
Ka heke nga kai ka heke ki te pukenga ;
Ka heke nga kai ka heke ki te wananga.
Haruru te ika ki te pumatekahu ;
Kai te ava tiatia, kai to ara tongakingaki.
Uru o Tangaroa ki te karapinepine i uta ra e.
Manawanui koki te whatu korongata,
Au nei kia nenewha, nenewha.
Ka taia te matau a Tonganui, ko Pikitua, ko Pikiaro—
Ka whiwhia karawea ka aea te whenua nui, ka aea!
He aha to manu e, he titi te manu;
He aha te manu e he rakorakoa te manu ;
1Te aha te manu e, he takahi karerangi te manu—
Ka tau ki Tahunatapu.
Tapikitia e koe te mahanga ki te kawai o te kete.
Ko Tara i noho ki a Kori, ko Tara i noho ki Arotea.
Te huki totoe, te tahe totoe, te tara e,
Kai enei nga amoamohanga.
Ka mutu tana ka tu ko TAMIHANA TE RAUPARAHA
ka mea;
Whakarongo mai e nga iwi katoa nei. He koanga
ngakau tenei noku ka kite nei tatou i a te Kawana i
tenei ra. He ra haringa tenei no tatou no enei iwi.
Haere mai e te Kawana kia kite koe i a matou katoa;
kia mihi atu matou ki a koe i mua i tou hokinga atu
hei Kawana mo etahi wahi atu, o era motu. Ehara
i te taonga hau te pai e puritia nei e matou e Ngati-
toa, e Ngatiraukawa, e Ngatiawa. Kua maha nga
tau e noho ana i runga i te whakapono, e pupuri aua
i te rangimarie. Me whakapuaki ano e au te pai o te
Atua ki te pupuri i nga tangata whakapono kia noho
tonu i runga i te pai i te aroha tetehi ki tetehi: Kaore
rawa he whakaaro kino e puta ake i tenei wahi. Kua
warewaretia nga whakaaro kino ; kua mahue noa atu
ki muri, kua ngaro noa atu. Kei te Ture anake te
mahinga inaianei mo nga hara o te tangata, o te
whenua hoki. Na, koia tenei ko te Kooti Whakawa
Whenua Maori e mahi nei e whakahaere nei i nga
tikanga raruraru o te whenua, o nga iwi hoki e noho
ana i runga. Kua puta mai te kupu nui a Meiha
Keepa, i runga i tana whai korero ki te taha ki a
matou, kia hoki matou enei iwi ki Kawhia, ki Maunga-
tautari, ki Taranaki hoki. E kore rawa matou e haere.
Kua maha rawa o matou tau ki tenei whenua noho
ai; kua mate katoa hoki o matou matua ki tenei
whenua, kei roto i nga urupa e takoto ana nga wheua.
No te mahuetanga o a ratou whakaaro kino o o ratou
tupuna ka tae mai te Rongo Pai ka tahuri ratou ki te
whakapono ki te Atua, ka mate pai ratou. Ko matou
ko nga uri o aua rangatira tenei te ora nei te korero
|
|
4 152 |
▲back to top |
152 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
atu nei i tenei ra; te pupuri tonu nei i te rangimarie-
tanga hei painga mo enei iwi katoa e noho nei i tenei
pito o to tatou motu. Ko te mahi hei mahinga ma
matou, ma nga iwi o aua rangitira kua mate atu ra,
he hapai i te pai me te ture me te rangimarietanga.
Ahakoa maori, pakeha, kotahi tonu he tuakana he
teina; a ka tupu pai o tatou uri i tenei pito o to
tatou motu. Ka mutu aku whai korero ki a tatou
katoa.
Kai runga ko NERI PURATAHI ;
" Haere mai e te Kawana ! Kei mahara mai koe,
ahakoa mate enei rangatira e korero nei ki a koe, ka
mutu te pai o tenei iwi o Ngatiraukawa. E hoa,
kaore, ko ta te maori kupu mo tena; ' Ahakoa mate
he Tetekura, e ora ana he Tetekura.' Me he mea ka
tae koe ki Ingarani, whakarangona mai te pai a oku
matua i oati ai kia mau ki te pai—a koia ra ano he
mahi maku, ma nga iwi i muri i a koe. E hoa e te
Kawana, haere ra me te hoki mai ano te aroha ki to
iwi ka a Ngatiraukawa."
Katahi ka tu ko KARANAMA. TE KAPUKAIOTU o
Ngatiraukawa ano, ka mea;
" E hoa e te Kawana, tena koe—te tangata i tukua
mai i tou kainga i runga i te pai ki tenei motu. He
mea pena ano hoki te taenga mai o nga Kawana
katoa; te hokinga atu ka ki iho,—' I muri nei kia
mau ki te pai.' Koia tenei; e te Kawana, e noho
nei a Ngatiraukawa i runga i te pai. Ahakoa, e ki
nei a te Keepa kia hoki au ki raro, kaore e tika; no
te mea hoki kua oti te whakarite he Kooti hei wha-
kawa i o maua take. E hoa e te Kawana, tena koe.
Haere ra i runga i te rangimarie, a ma te Atua koe e
tiaki. Ma te Atua hoki au e tiaki i muri i a koe, ki
te pai te Atua ki te tiaki i toku tinana kia roa e ora
ana a tae noa mai tetahi atu Kawana. Ko tenei e te
Kawana ki te tika a te Keepa ki Tararua kaore aku
riri. ' Engari pea ki te tika ko au ka mau mai a te
Keepa i te hoari moku i muri i a koe. E hoa, ko
taku kupu e kore rawa te pai o Ngatiraukawa e taea
te whakangaueue i muri i a koe; no te mea hoki ko
toku pai ehara i tenei ao, engari he mea heke iho i te
rangi. Mehemea no tenei ao taku pai kua pera au
me nga iwi o te motu nei: nei ra ko toku pai he mea
heke iho i te rangi, koia ka tae mai au ki enei ra e ora
ana. Kei mahara koe i to taenga ki Ingarani ka
hanga tikanga ke au maku. E hoa e kore rawa au e
takahi i nga kupu a o matou matua tupuna; ara kia
tahuri ki te Whakapono, kia mahia ko te Pai. E hoa
e te Kawana, e hari ana toku wairua ki to taenga mai
kia kite i a matou."
Katahi ka tu ko KAWANA HUNIA, rangatira o Nga-
tiapa, ka whai ki;
" Tena koe. Haere ra ki nga iwi maha o te moana
—H era moutere katoa. Hoki noa atu koe ko nga
wahi ururua o tenei motu kua oti katoa te tahu ki te
ahi, E mohio ana koe ki nga iwi nana to ringaringa
i hapai ake—na Whanganui, na Ngatiapa, na te
Arawa, na Ngatikahungunu ki Ahuriri, na Ngati-
porou. E ki nei a Ngatiraukawa he mea tuku iho
tona whakapono i te rangi me tona Kawanatanga.
Kaore, kaore ia i mau ki te whakapono ; kaore ratou
ikonei. I roto ratou i nga ohonga katoa o te kino
ki tenei motu. Na te mea ka whiua katahi ano ratou
ka kupapa ka hoki mai ki konei noho ai. Na, whaka-
rongo mai ina e te Kawana. Ko te Kawana Kerei
te Kawana o mua o te motu nei; whakatipu ana e
te Rangihaeata i te raruraru. Whakatika tonu a te
Kawana Kerei me Wi Tako ka pa te whiu. Ko te
Rauparaha he ngakau rua, ka hereherea ki runga ki
te tima. Ko Turoa, ka tipu ano te he ki Whan-
ganui, ka whiua. No muri ko te Kawana Paraone.
Na i tera Kawana ka whakatipu ano nga iwi Maori i
te raruraru ki Waitara, ka whiua ano. Na, ko koe
ko Kawana Powene te Kawana i roto i enei tau ki
nga wahi katoa ; me te piri tonu nga iwi kua oti nei
e au te whakahua atu ki te hapai i ou ritenga, koia
i puta ai te pai. E ki nei a Ngatiraukawa i te noho
pai ia; kaore i roto ano ia i nga kino katoa. Na
ratou hoki tetahi take o nga he. Heoi tena kupu,
he kupu ke tenei. Ko to tinana ka ngaro atu i a
matou, ko te Paremete e raruraru ana nga mema.
Engari me whakauru ano etahi atu mema o nga iwi,
kia marama ai nga mahi. Te tuarua. Ko te Kooti
Whakawa Whenua Maori; kia tokomaha nga tan-
gata o roto o taua Kooti hei ata titiro i te tika i te
he. E tata ana hoki te oho o nga iwi nei i runga i
tenei tu mahi. Heoi, e te Kawana, haere ra koe.
Ma te ngakau te whakaaro i muri i a koe mo te kino
mo te pai. Heoi ra, haere atu ra i runga i tou
pai."
Katahi ka tu ko te PEETI TE AWEAWE o Rangi-
tane, ka mea:—
" Haere ra e te Kawana Powene. E hoki ki tou
kainga ki Ingarani ki to tatou Kuini ki a Wikitoria.
Heoi taku kupu atu he poroporoaki atu ki a koe,
kua tae mai nei koe kua kite i te huihuinga o nga
iwi ki tou aroaro. Kaore aku tikanga e rere ke i
muri i a koe. Heoi taku whakaaro nui ko te arahi
tonu i nga tikanga mo nga whenua ki runga ki te
ture. He tika ano to rongongo mai i te kino o
Meiha Keepa mo to matou whenua e noho noa iho
nei a Ngatiraukawa i runga. He aha koa, ehara
taua tangata i te poriro ; he matua ano tona ko te
Kawana Powene.
Taku aroha ki a Kawana,
I te ahiahi ka uruki nei!
He waka iara kia toia
Nga whakarae ki rautahi omanga waka te rua a wai,
Ka hokai au, koi marua tataia."
Ka mutu te Peeti kai runga ko te POIHIPI
TUKAIRANGI o Taupo, ka maunu tona potae. Ka
pakipaki a te Kawana ka maunu hoki tona potae.
Ka mea a te Poihipi:—
" E hoa e te Kawana tena ra koe, te mana nui i
tukua mai nei e te Kuini hei whakaputa i te pai ki
Niu Tireni. Ko te pai taku ka manaaki. Kua
homai hoki te Kooti Whakawa Whenua mo nga
hara o te whenua—mana e mahi. Haere ra e
Kawana."
Heoi, mutu ana nga korero a nga tangata Maori i
konei. Katahi ka tu te te KAWANA ka korero. Koia
ene ona kupu :—
TE KAWANA,—Tena koutou, E aku hoa ranga-
tira me nga tangata katoa o nga iwi kua rupeke
nei ki taku aroaro, e whakapai atu ana au ki
a koutou mo to koutou ngakau tahi ki te haere mai
kia kite i au i tenei ra, me te tika ano hoki o nga
korero whakapiri ki te Kuini me te aroha ano hoki ki
au tana Kawana me tana kanohi ano hoki. E hara
tenei i taku kitenga tuatahi i te pai me te atawhai o
te iwi Maori ki au ka rima aku tau e noho nei au
hei Kawana mo Niu Tireni a ahakoa i ahua awanga-
wanga ahau i etahi wa, ka titiro whakamuri au ki
enei tau i noho nei au i roto i a koutou i haerere au
kia kite i nga rangatira i o ratou nei kainga, ko tahi
tonu taku whakaaro mo roto i aku mahi i enei tau
ko te pai ko te atawhai o te iwi Maori ki a au, a e
kore rawa e wareware i au a koroheke noa.
Kua rongo koutou kua rite te taima e noho ai ahau
ki tenei Kawanatanga, a kua pai te Kuini i rung»
i tana aroha ki te whakatu i a au hei Kawana mo
Wikitoria, kei runga aki pea taua Kawanatanga i nga
Kawanatanga katoa o enei Koroni; ko tenei Koroni
kei tawahi tata nei kei Otereira (ara e patata ana ki
Poihakena). A e hoki hoki tonu ana nga kaipuke o
tenei Koroni ki reira hoko taonga ai, me to ratou
tango ano hoki i nga rawa o tenei whenua e arohaina
nei e au, ko reira hoki au whakarongo mai ai ki nga
|
|
5 153 |
▲back to top |
TE WAKA MAOEI O NIU TIRANI. 153
korero o aku hoa pakeha, hoa maori hoki; ka nui te
koa o taku ngakau mo to koutou kupu kia huihui i
tenei ra kia kite i au, kia whai kupu mihi tatou tetahi
ki tetahi. E hoa ma, ko tenei huinga o koutou o nga
rangatira rae nga iwi katoa o tenei pito o te motu he
tohu tenei kua pai haere o koutou whakaaro. Na, te
mea i huihui koutou ki te aha? I haere ake koutou
ki te Kooti Whakawa Whenua, ma te Kooti hoki e
whakarite ki runga ka ta te Ture nga ritenga katoa
o te whenua, e mohio ana ano hoki koutou mehemea
i whakaritea ki te Ture Maori, he whawhai, he mate,
nga kai whakawa.
E tika ana kia hapai nga iwi Maori i nga Ture kua
kotahi nei hoki Ture mo nga tangata katoa e noho
ana i te motu nei; no te mea kua whai mana te iwi
Maori ki roto ki nga runanga katoa o te Koroni nei
ki nga Whare e rua o te Paremete e hanga nei i nga
Ture, me te Runanga Whiriwhiri o te Kawana hei
whakahaere i aua Ture. Ko te kupu o Hunia e
whakahe nei ia i te mahi o etahi o nga mema Maori,
he whakaatu kau taku a tera pootitanga Mema e ahei
ana ano hoki nga Maori, me nga Pakeha, ki te kimi i
tetahi atu tangata hei mema mo ratou, mehemea ka
hiahia pera ratou. Ko tenei ano hoki kua uru te
Ateha Maori ki roto ki te Kooti Whakawa Whenua
Maori, hei whakamarama ki ana hoa pakeha i nga
ritenga me nga tikanga o te iwi Maori. E aku hoa,
ko te whakaaro tenei a to tatou Kuini, me toku hia-
hia me te hiahia ano hoki o nga pakeha katoa, kia
noho tahi nga iwi e rua te pakeha me te Maori kia
tupu tahi hei iwi kotahi i raro i te ritenga o te rangi-
marietanga mo te Ture kotahi. Ko tenei e hoa ma,
hei konei ra. E mohio ana ahau ka penei ano te
whakaaro o Te Kawana hou ki a koutou me taku.
Na, ko taku kupu whakamutunga tenei, kia mahara
tonu koutou ki aku kupu. Kia noho tahi koutou i
runga i te rangimarietanga ki a koutou ano me o
koutou hoa pakeha ano hoki; me te inoi ano 1d te
Atua, te Kai-Homai i te pai kia tukua iho e ia nga
whakapainga katoa ki runga ki a koutou me o koutou
tamariki.
No te mutunga o nga korero a te Kawana ka rere
mai nga tangata katoa ki te ru ki a ia. Ka mutu,
katahi ka whakataki haere nga turupa me nga maori
i a ia tae noa ki tona whare. Heoi, no te aonga ake
o te ra i te Taite ka haere ia ki Otaki i te Parairei
ka tae mai ki Poneke.
Manawatu, Nowema 3O, 1872.
Ki A KAWANA POWENE,—
Tena ra koe. He mihi atu tenei naku ki a koe mo
to haerenga atu i Foxton ; he pouri hoki no toku
ngakau i te korenga kahore ahau i whai-korero ki a
koe i te hui i te Wenerei te 27 o Nowema i te mea
kahore he taima.
E haere atu ana koe i Niu Tireni e whakaaro aroha
ana nga Maori katoa ki a koe mo to kaha ki te
hapai i te rangimarie i te pai ki runga ki o iwi e
rua.
Ka nui te mihi a nga Maori katoa i tae ki taua
hui ki o korero. Haere atu ra e pa ki to whenua
hou engari kaua koe e wareware ki o tamariki Maori
i konei.
Heoi ano,
No to hoa pono,
Na IHATA WHAKAMAIRU,
o Mahitaone, Wairarapa.
A
Manawatu, Tihema 1. 1872.
Ki te kai tuhi o te " Waka Maori"
E hoa he nui no toku mate i kore ai au e tae atu
lu te hui ki a te Kawana. Engari mau e ta atu ki te
2
nupepa aku kupu aroha ki a ia, ka tukua kia haere
atu i muri.
Na TE MANIHERA RANGITAKAWAHO.
Ki A. KAWANA,—
Haere, ra e taku mihi aroha ki a Kawana Powene.
Tena ra koe me tou hoa wahine. Tenei ano au te mohio
nei tera nga rangatira maori me nga iwi maori katoa te
whai atu na i a koe a ratou ruihi aroha, penei me ahau
nei e whai nei taku aroha i a koe. Mou hoki i waiho
iho nei i te tika me au mahi pai katoa ki runga o
tenei motu i waenganui i ou iwi e rua, i te Maori i te
Pakeha. I rokohanga mai hoki e koe te motu nei e
taupoki aua i raro i te pouri. Nau nei i wehe te
pouri tangohia ake ana ko te maramatanga mo nga
iwi e rua. I roto i tenei ra ka whiti te ra, no reira
ka mohio nga, iwi e rua he raumati tenei; ka hari te
whenua ka tipu nga rakau, ka whakatipu nga taru-
taru i o ratou puawai; ka korikori nga manu i runga
i nga manga o nga rakau i nga wahi mokemoke. Mo
enei i nui ai taku aroha atu ki a koe. E nui ana
toku hari mehemea kia penei tonu ake ake tae nou
atu ki ta te Atua whakaoranga. E hoa e te Kawana,
haere atu ra i runga i tou aroha nui. Me i kite au
i tou mata kua maha atu aku kupu enei. E nui
ana ano hoki toku hari mehemea ka tuhonoa e te
Atua era atu painga ki a koe. E Kawana haere atu
ra. E te Atua tohungia te Kuini.
Na. te MANIHERA RANGITAKAIWAHO.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori.
Ngaruawahia, Waikato,
Nowema, 1872.
E HOA,—Tena koe. Ka nui taku whakamoemiti
ki nga korero o to tatou Waka mo te ngahau o nga
iwi maori o te motu nei ki te whakatu i ngu Kura
maori, me te aroha ano hoki o te Kawanatanga ki to
whakanui i taua ture mo nga Kura. Me i penei te
ngahau o nga iwi maori i mua ki te tuku i nga
tamariki maori ki nga Kura, penei kua rite tahi ki te
pakeha. I ahua he ano te kupu a Karaitiana Taka-
moana i tera tunga o to Runanga i te tau kua hori
nei. I ki ia na te Kawanatanga i puru te matauranga
ki nga iwi maori, kaore i whakatu i nga Kura, hei
ako i nga tamariki maori, na nga mihinare anake te
akoranga i taua takiwa. E he ana taua whakaaro—
kua tu na nga iwi maori ano te he. I whakaturia ano
e te Kawanatanga nga Kura mo nga maori e rua tahi
ki Akarana i te tau 1848. Ko te Kareti a Pihopa
tetehi, rao nga tamariki o te Hahi o Ingarangi. Ko
Tiri Kingi tetehi, mo nga tamariki maori o te Hahi
Weteriana. E rua rau (200) nga tamariki Weteriana
o Waikato i tae ki taua Kura ki Tiri Kingi, i whaka-
akona ki reira i whiwhi ano ki te matauranga ki reira.
I whakaakona ano hoki ki Tiri Kingi a Maata Patene
e noho nei hei Kai-whakaako mo te Kura i Waipa—
e 25 nga tamariki o taua Kura inaianei. Ko tenei
Kura no te tau 1859 i tu ai ki Waipa; kaore rawa i
mutu i te taima o te whawhai ki Waikato a taea
noatia tenei ra. He mea tuku te whenua na nga
maori e 25 eka; kua oti hoki te Karauna Karaati ki
te Kura. !Na nga maori mo te hanganga o te whare
kura e rima te kau pauna (£50), na te Kawanatanga
i apiti e ono te kau pauna (£60). I a Hune kua
hori ake nei ka homai ano e Te Makarini e rua te
kau pauna (£20) hei whakanui atu i te whare kura.
E mohio ana hoki a Te Makarini ki te nui o nga
tamariki o Waikato i noho ki taua Kura ki Tiri
Kingi. I tae ano ia kia kite i taua Kura, i kite ano
au i a ia i reira. Ko au ano hoki tetahi i whakaakona
ki taua kura i riro mai ai i au tetahi wahi iti o te
matauranga. Kua tino kite au i te pai o tenei mea,
o te matauranga. Me whakarongo e nga iwi o te
motu nei ki nga kupu katoa a te Kawanatanga e to
nei i nga iwi maori ki runga ki te matauranga kia
|
|
6 154 |
▲back to top |
154 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
manaakitia te kura maori—hei oranga hoki tenei mo
tatou mo nga maori. Kua kite au kua tu te kura a
Karaitiana Takamoana ki Pakohai, me nga kura hoki
o Ngapuhi i runga i te mahi a Wi Katene. Ka nui
te whakamoemiti o toku ngakau mo te kaha o aua
mema ki te hapai i nga Kura, ki te awhina hoki i te
Kawanatanga kia tu nga Kura maori. E nga iwi o
te motu nei, hapainga to tatou taonga nga kura me
te whakapono—ma reira tatou e rite tahi ai ki te
pakeha. He tangata maori tuturu ahau, engari kua
whiwhi au ki te hua o toku whakaakoranga.
E hoa me kati pea i konei aku kupu kei hoha koe i
te Toa rawa. Tukua tena reta a to hoa ki runga ki
to tatou waka hei matakitaki ma nga hoa aroha.
Na TE KAHUI MOREHU, o Waikato.
Tari Maori, Whanganui,
15th November, 1872.
Ki a Te Kai tuhi o Te Waka Maori.
HE whakaatu tenei ki nga kai korero o tenei nupepa
i nga mahi pai o enei iwi nui o te motu nei i enei ra ;
ara o Whanganui me Ngatiapa. Kua tahuri enei iwi
inaianei ki te whakatu Kura mo ona tamariki i runga
i te mahi whakaatuatu o Kanara Rahera i nga
tikanga e puta ai taua mahi. Ko nga kura e tu ki
Whanganui e ono, ki ona takiwa ano, e toru hoki nga
takiwa ke era o Ngatiapa nae ona whare kura ano.
Ko nga kainga e tu ai nga whare kura ki roto ki te
awa o Whanganui koia enei, ko Raorikia, ko Pare-
kino, ko Koriniti, ko Banana, ko Iruharama, ko
Pipiriki. Ko a Ngatiapa whare kura ka tu ki
Matatera, ki Tiniwaitara, ki Parewanui. I tu to
matou nei komiti ko nga rangatara o Whanganui o
Ngatiapa, ki te whare o Meiha Keepa i Putiki i te
2 o nga ra o Nowema, i te taenga atu o Kauara
Rahera me Te Wunu ki reira. Ko Te Keepa, ko
Mete Kingi, ko Kawana Hunia, ko Hakaraia, ko
Kawana Paipai, ko Aperahama Tanenuiarangi, ko
Pehira Turei, ko te Poari Kuramato, i tae mai ki te
whakarongo ki nga korero o te Kanara, mo te mahi
whakatu, kura, whakapai ana ratou ki nga ritenga
korero o te Rahera a ko te tahuri katoa enei ranga-
tira Maori me o ratou iwi ki te whakaputa i tenei mahi
i enei ra! No muri nei ka tae a te Wunu ki Tuhua o
Whanganui, a ka panui haere ia i tenei korero ki
nga kainga katoa me te whakaae o nga iwi katoa o
tenei awa nui o Whanganui, kia tahuri ratou ki te
whakatu kura mo a ratou tamariki, a e kore e roa
ka tu nga whare kura e ono i roto i te awa nei, kua
rite hoki etahi wahi inainei hei tunga mo nga whare
kura, a kua puta te korero mo te hoko paraki,
whakarite kamura mo aua whare kura; kia wawe ai
te tu.
E hoa ma, ko te mahi nui rawa atu tenei i nga
mahi katoa, a kia kaha koutou ki te hapai, kia
whiwhi ai koutou ki te matauranga, mana e puta ai a
koutou mohio a ko ake nei, kei hoki koutou ki muri,
ta te mea. ma te mahi ako anake ka whiwhi te tanga-
ta ki nga matauranga katoa o te ao ; otira me haere
tahi tenei mahi me te karakia kia tau ai nga atawhai
o Te Atua ki runga ki a koutou a mana koutou, e
tiaki i nga ra e takoto ake nei. E hoa ma, me tahuri
katoa tatou nga iwi e rua o te motu nei, te Pakeha
me te Maori, ki te hapai i enei tikanga o te pai, o te
ora e tau ai te rangimarietanga ki a tatou katoa.
Naku Na,
TE WUNU (Kaiwhakawa.)
Matatera, Wahi o Wangaehu,
Nowema 15, 1872.
Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori Kei Poneke.
HE whakaatu tenei i aku mahara hei titiro ma te
iwi Maori. Ko nga mahi enei o a matou tupuna e
mea ana ahau, me whakamutu i enei ra, he mahi
kuare, whakarawakore hoki! ara te mahi hakari, me
te kai taonga; tenei nga ritenga pai hei mahi ma
tatou, ko nga ritenga o te Pakeha, i kake haere ai ia,
whai rawa ai ona iwi! Ko nga mahi tika mo tatou
i enei ra, koia enei, ko te mahi witi, ko te whakatu
mira, ko te tiaki hipi, kau, hoiho, me nga mahi katoa
o te paamu. Ko tetahi mahi nui hoki he tuku i
nga tamariki ki te kura, kia puta ai he matauranga
ma tatou. NAKU,
Na Hunia te Iki.
Whanganui, Nowema 15, 1872.
Ki a Te Kirinera, te Kai tuhi o te Waka Maori,
nupepa.
E koro, he whakaatu tenei naku ki a koe i te
tahuritanga o aku iwi o Whanganui, o Ngatiapa, o
Ngarauru, ki te tango nupepa mo ratou. Ko nga
kai tango o taua nupepa i konei kua tae ki te waru
te kau tangata! a meake ka rite ki te kotahi rau.
Titiro koutou nga iwi ke o te motu nei, ki te kaha o
enei iwi ki te hapai i nga mahi o te pai, o te ora!
Waihoki ko koe e Ngapuhi, te iwi o taku papa o Te
Wunu, te hoa aroha o Tamati Waaka, kia penei tou
kaha ke te hapai i tenei mahi, ko koe hoki te iwi
tuturu o Te Kuini, a ma korua ko Whanganui e ako
tikanga ki era nga iwi katoa o te motu nei! Ki taku
titiro he tino taonga tenei te nupepa mo koutou ; a
me hapai e koutou ki runga rawa, hei ara atu mo a
koutou tini korero ki a koutou Waka Maori, ki te
Pakeha hoki! Naku,
NA TE WUNU.
Wanganui, 15 Nowema, 1872.
Ki a te kai tuhi o te Waka Maori,—
E koro, me panui marire e koe tenei korero
aku ki o taua hoa Maori, otira ki nga kai tango katoa
o tenei nupepa, kia kite ratou; a ma ratou e tango
hei mahi ma ratou.
Ko te tikanga o te korero nei he whakaatu i tetehi
purei i tu ki te kainga o Kapene Wirihana ara ki
Aramoho, Wanganui, no te 25 o nga ra o Oketopa i
tu ai taua purei a nga Maori o konei, engari ehara i
te purei hoiho, otira he purei parau he mahi whaka-
taetae a nga tangata Maori o konei ki te parau
whenna a tango ana te tangata i te utu, mo tena mahi
| ina pai atu i ona hoa purei. E ono nga tangata
Maori i hapai parau i taua ra, kotahi hoki te tamaiti
ko Nahina te ingoa he iramutu na Te Wirihana, a
miharo rawa nga pakeha me nga Maori i te mataki-
takitanga i te kaha o taua tamaiti toa, ki te parau i
tona piwhi whenua. Ko nga moni i whakaaetia e
Te Makarini mo runga i tenei purei e £30
a na Tete a Aramoho i tango te utu nui mo te
mahi parau, ara te £10. E £4 i riro i a Wiremu
Te Tauri o Putiki, 'e £2 hoki i Te Wirihana
o Ngarauru. Tokorua nga pakeha nana i titiro
te ritenga o te mahi a nga kai parau whenua a nui
rawa atu te whakapai o nga pakeha katoa ki tenei
ahua purei, ko tona ritenga hoki he hapai, he wha-
kakaha i nga tangata katoa ki runga ki nga mahi
katoa o te ngaki whenua kia ahu whenua ai te tan-
gata ki runga ki enei tu mahi o te rangimarietanga e
puta ai te ora ki te tangata.
Kei tera tau ka tu ano tenei purei ki Turakina a
mo reira ka whakataetae enei iwi e rua o konei ara a
Wanganui me Ngatiapa. Ki taku whakaaro me
kohikohi moni tatou mo tenei purei kia uru katoa
ai nga tangata mohio ki te parau whenua ki roto ki
tenei purei pai, a mo reira ka tino ngahau ai; ki taku
whakaaro hoki, pai rawa atu tenei tu purei i te purei
hoiho, no te mea he pai he tika he ora anake mo te
tangata kei roto.
Naku,
NA RIHARI WUNU,
Kaiwhakawa o Wanganui.
|
|
7 155 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O NIU TIRANI. 155
Tari Maori Wanganui,
29 Nowema, 1872.
He whakaatu tenei ki nga hoa Maori, mo te taenga
mai o tetahi pouaka paipera ki ahau, he mea tuhi atu
na Te Tauati minita o te hahi o Wetere, ki Akarana.
E rua-te-kau nga paipera i roto i taua pouaka, ko
te utu mo te pukapuka kotahi, e rima hereni me te
hikipene.
Ko tenei e hoa ma, kia tere ta koutou tango
moni mai hei utu paipera ma koutou, kahore hoki he
taonga e rite ana ki tenei pukapuka tapu, ma ona ture
hoki ka marama ai te tangata, ka mohio ai ki te whai
i te huarahi ki te ora.
E hoa ma, e nga tangata e hiahia ana ki te hoko i
tenei pukapuka, ka nui taku whakapai atu ki tenei
whakaaro a koutou, ta te mea ma enei tu whakaaro
ka tau ai te maramatanga ki runga ki a koutou, ka
tika ai ta koutou tu.
Naku na,
TE WUNU.
Ki a Te Kai-tuhi o te Waka Maori.
Whanganui, Nowema 15, 1872.
E HOA,—Kua tae au ki uta o Whanganui; a kua
kite ahau i te pai o te tupu o enei taru e toru, ki nga
kainga Maori o Tuhua o tenei awa, ara nga taru i
homai e Te Makarini hei ngaki ma Whanganui te
mapere, te hapi, me te tupeka.
Tenei hoki tetehi rakau meake ka kawea mai ki
konei, ara nga waina pai rawa atu o Tiamene, me nga
pakeha mohio ki te ngaki kei te haere mai ki konei;
na Takuta Petatone i whakarite; a meake ka kitea
nga kaari o enei taru katoa e tupu ana ki tenei awa
ki Whanganui, e mea aua ahau me tahuri katoa nga
tangata o te motu nei, ki te ngaki i enei taru, kia
whiwhi ai ratou ki tetehi rawa mo ratou, i nga wa
e hoki ana te utu o te witi, o te taewa, o te huruhuru
hipi.
E hoa, Ko tetahi vvhakaaro hoki aku, koia tenei;
ko te toutou haere i roto i Whanganui i etahi o nga
rakau o nga whenua ke, ara nga totara, nga kauri,
nga aha ranei o nga tini whenua o te ao, hei whaka-
paipai mo tenei awa hei tirotiro ma nga whakapapa-
ranga i muri i a tatou taea noatia te mutunga o tenei
ao.
Naku Na,
RIHARI WUNU.
No te Hoko, Nowema 25, 1872.
KI A RIHARI WUNU, Kaiwhakawa Tuturu o
Whanganui,—
E hoa, tena koe, mau e tuku atu enei kupu kia taia
mai ki te nupepa hei titiro ma o matou hoa Maori,
me o matou noa pakeha.
Na, e hoa, e te tangata nana tenei korero i roto i
te nupepa kua tukua mai nei kia matou mo tenei
manu nui mo te Hokioi, e ki nei te tangata nana
enei kupu i kite ano o ratou tupuna i te Hokioi, e
ui nei ia mehemea he korero tuku iho na o matou
kaumatua me tuku atu ki a ia, e hoa, kaore kau o
matou tupuna i kite, mehemea i kite o matou tupuna,
ko te rongo ano matou i nga korero, ko te kite ano
pea tatou i nga uri o taua manu, engari i rongomau
nga taringa o o matou tupuna kaore i kite, otira e
tika ana ano tau korero ko tou rongo ano tena, ko
taku rongo ano tenei, kotahi te manu i kite ai o matou
tupuna, ko te riroriro anake, a tae mai nei kia matou
ki nga uri nei, ko taua manu hoki he Kingi ia no ia
tau, no ia tau, koia hoki te karere tuatahi mai a te
tau ki nga tauiwi katoa o te ao, koia te whakatauki
mona i whakataukitia ai ka rongo hoki nga tangata
ki tana tangi, ko tona tangi tenei:—"Mo te tau
riiro-riro, ka riiro te tau." Heoi, ko te whakatauki
tenei a o matou tupuna mo te mahi kai, " i whea koia
koe i te tangihanga o te riroriro, ka mahi kai mau ?"
ko te whakatauki tonu tenei a o matou nei tupuna;
kotahi te manu nui i kite ai o matou tupuna he
Rauhamoa ko te ingoa o te tangata nana te huruhuru.
ko Pamaahua, ko te huruhuru anake i kite ai, ko te
tinana kaore i kite, ka rongo taku tupuna a Taukai-
turoa katahi ka haere ki te Ihupuku ki te tiki i
taua taonga a ka riro mai i a ia taua taonga kawea
atu ana e ia ki Ngatikahungunu, riro mai ana ko
Whakatau Kohumu, he papa pounamu, ko te utu
tenei o te huruhuru o taku manu o te Rauhamoa ka
tae mai ka tanumia taua pounamu ki runga ki taku
whenua ki Murimotu, ko taua manu he pena hoki me
te Hokiwai, he manu whakangaro i tona tinana, otira
he manu kitea ano tenei, i kai ano toku tupuna a
Morohiu o mua i nga whakapaparanga 13 nei.
E hoa ma, e nga tangata he aha ra te take o nga
korero a tenei tangata i ki mai nei ki te nupepa kaore
nei tona ingoa i roto i te nupepa, kia mohiotia ai ia
mo te whakahokinga atu ki te nupepa maori, me te
nupepa pakeha, kaore kau he utu o nga huruhuru o
tau manu i tuhia nei ki te nupepa ; e hoa, kaore pea
koe i hopu, i nga whakaaro a te kawanatanga, ko taku
hopu tenei o to kupu.
Heoi ano,
!Na TE KOETI TE URUMOTU.
Na KEREHOMA, Tuwhawhakia.
Ki a te Kai Tuhi o te. Waka Maori.
Hotereni Taone, Oketopa 22nd, 1872.
E HOA,—Tena koe, e hoa mau e tuku taku reta ki
te Waka Maori, hei titiro ma nga tangata katoa o te
motu nei.
E hoa ma, e nga, iwi katoa, tena koutou, rere!
whakarongo mai! i tae mai ano te Waka Maori o te
11 o nga ra o Hepetema, 1872 (No. 17), e panui nei
i te huinga o Ngatiporou ki Mataahu i puta ki kona
te korero a Meiha Rapata Wahawaha rangatira o
Ngatiporou mo Kahukura nana i tiki te kumara ki
Hawaiki, i na rangatia i a Horouta.
Na, e hoa ma, i kite ano ahau i taua Waka Maori,
me nga korero o Meiha Rapata, kaore aku whakahe
i puta i taua taima, no te mea nana ano tana korero
he mea hanga no te roro o tona whare ; Engari no te
Waka Maori o te 2 o nga ra o Oketopa, 1872 (No. 19)
ka kite ahau i te whakahe a Iraia Tutange Waionui
tama a Maruera i tukua atu i Putiki Whanganui i te
2G o nga ra o Hepetema, 1S72 ; e ki ana ia ka nui te
he o te korero o Meiha Rapata a Ngatiporou katoa,
ehara i a Kahukura te tangata nana i tiki te kumara
ki Hawaiki ma runga i a Horouta, engari na tana
tupuna ke na Turi, ko te waka ko Aotea.
Na, o nga iwi maori katoa o te motu nei o runga o
raro, whakarongo mai ki taku kupu mo enei tangata,
tokorua enei tangata he poauau anake. Tenei pea enei
tangata kei te whakaaro, ko o raua iwi, nga iwi mohio
rawa atu i nga iwi katoa o te motu nei, a ko raua nga
tangata tino mohio rawa atu ki te whakahaere i nga
whakapaparanga o te noho a nga iwi katoa o te motu
nei, otira ko taku whakahe mo Iraia Tutange Waionui,
ko tenei tangata i kape i te pura i te kanohi o tona
hoa a he pura ano kei tona kanohi. Na, whakarongo
mai e nga iwi katoa o tenei motu o Nui Tireni, Maori,
Pakeha ano hoki, na tera iwi ano ana kumara, na tera
iwi ano ana kumara i na runga mat ano i ona waka ;
Naku ano aku kumara i na runga mai ano i a Tainui
i te waka o Hotonui raua ko Hoturoa, ko Marama nei
raua ko Whakaotirangi nga wahine, haunga ra te
nuinga atu o nga tangata o taua waka, ko nga wahine
enei na raua i mau mai te kumara, te hue, te aute,
me te para i na rungatia mai ano i a Tainui, he mea
mau mai ano i Hawaiki, i na runga mai ano i a
Tainui ana karaka he neke nona, koia ena i Manukau
i tua mai o Akarana i ma Tamaki hoki te toanga o
|
|
8 156 |
▲back to top |
156 TE WAKA MAORI O NIU TIRANI.
Tainui, i puta ai ki Manukau i tae ai ki Kawhia, kei
kona ia e tau ana tae mai ana ki tenei ra he kohatu,
no te "taenga o Tainui ki Kawhia ka ngakia nga pura-
pura o nga wahine i mau mai nei i Hawaiki, wehe ke
nga maara a tetehi, wehe ke a tetehi, ko te whenua i
whakatokia ai ko te Papa-o-Karewa wahi o Kawhia,
te tupunga ake o nga mara nei puta mai te kumara a
Marama he pohue, puta ana te hue he. mawhai, puta
ana te aute he whau, puta ana te para he horokio,
ka he te tupu o nga purapura a Marama, te take i
hara ia ki tana taurereka. Engari te tupu o a
Whakaotirangi i tika puta ake ano te kumara he
kumara, te hue he hue, te aute he aute, te para he
para ano ; Na kona, te whakatauki nei: " Ka hari
koe e te Rukuruku a Whakaotirangi," kia rongo mai
e te motu katoa nei, na Tainui ano ana kumara, me
ana hue, me ana aute, me ana para i mau mai me ona
neke kopi; me ana kiore, na era waka atu ano ana
mea i mau mai.
Ko ta korua e Meiha Rapata raua ko Iraia Tutange
e ki nei, na Horouta raua ko Aotea i mau mai te
kumara mo te motu katoa nei, katahi nga tangata
papaki ko korua. Ko wai ma ena waka kihai nei i
mohiotia te taenga mai ki tenei motu ? Kihai nei ena
waka i uru ki roto ki te ropu o te tauranga o.
TAINUI,
TE ARAWA,
MATATUA,
KURAWHAUPO,
TOKOMARU.
Nga tino waka ra i u mai ki tenei motu i te haeren-
ga mai o te Maori ki tenei motu noho ai, na, ahakoa
ko Tainui te tuatahi o enei waka i to ratou whaka
paparanga, ara, ki ta te pakeha ritenga he Nama
Wana, e kore e ki na Tainui anake i mau mai te
kumara mo te motu nei, otiia kihai ano hoki i penei
te korero a nga kaumatua ko te whakahaerenga o
enei waka kei roto kei te waiata a Peou o Ngatirau-
kawa mo te Tahuri raua ko Wiremu tae atu. ana kia
Turoa o Whanganui, me kaore koe mohio ki tena
waiata e Iraira no Whanganui na hoki koe; Whakaatu
marire e koe te ingoa o to matua, ko te tangata
mohio pea tena o te motu nei, ko te rangatira ranei.
Na, e nga pakeha, tenei ano tetehi putake i whaka-
pono ai ahau ki tenei korero, na Tainui ano ana
kumara i mau mai; Koia tenei he tangi na tetehi
kaumatua no mua mo ana kumara i pau i te kiore,
ko tana tangi tenei mo ana kai; he mea waiata.
Tenei ka noho, ka hihiri ngakau o tangata
Ki te mahi e takoto mai nei,
Ki kona te raurau tupu noa mai ai,
Kia piki ake au ki runga te kiritai,
Nga manu e wheko i raro Rangiahua,
Homai ano koe kia huihia iho,
E tapu ana au, e ihi ana i a Rongotapuhirahira,
Ki kona e Tane pauikarariri,
Whanaunga he ngahere,
E kore pea e whakamana e to ngutu poto,
E pokaia mai ana e te tamaiti niho koi,
Nana, nohoia te ihu o Tainui,
Te waka o Hoturoa,
Nana i homai ko te kai ki te Ao-Marama,
Hei aha te Atua korero i mana mai ai,
Me huri kau ake ki muri ki to tua,
Matatu noa ana ko era mahihi anake,
Takoto-ana mai ta rangi,
Ta whakarere i te rohia
Heoi te hirihiri e ngau ki Hauturu,
E ngau ki te whara ki nga puke ahua pohewa,
E takahi ki reira, e ngoto ranei o niho ki reira,
Tena te kai, ka riro te pae ki Hawaiki,
Ki te tupuranga mai o te kai, he kiore.
Na, e nga tangata o te motu, nei kei noho koe
ahuareka noa iho, ka tuku i etahi korero titotito
noa iho mau, kei kitea tou wairangitanga. Otira
taku e pouri nei, kei kiia te Nupepa nei te Waka
Maori, ko te Pono, ko te Tika, ko to Aroha tona
ingoa, he kai mau ia i nga korero titotito noa iho.
Kaore no tatou no nga kai tuku korero atu te tito-
tito. Heoi ano aka kupu atu ki a koutou.
Na To Koutou Pononga,
Na HOANI NAHE,
O Te KIRIKIRI, Hauraki.
Ki a te kai tuhi o te " Waka Maori."
Whangaehu,
13 o Nowema, 1872.
Ki A RIHARI WUNU,—
E hoa, mau e tuku atu tenei kupu ki te panui, ki a
rongo nga iwi pakeha me nga iwi Maori, hei whaka-
hokinga i te panui a Mohi Turei, o Waiapu, e wha-
kahe mai nei i te panui a Iraia Tutange tama a
Maruera Whakarewa. Heoi ano ra, e hoa e Mohi
Turei, tena koe, me nga korero o tena tai, tenei hoki
matou me nga korero o tenei tai; e hoa, e Mohi, e ui
ana koe ki te wahi i tupu ai, mehemea kei te tupu ano,
ae, kei au ano taua kumara, ko tana ingoa he kahu-
toto, ko tetehi he karaka, ko nga kai enei i riro mai i
a Turi i Hawaiki, te haerenga mai ano oti tonu iho,
kaore i hoki tuarua ki Hawaiki e hoa, engari tou
waka i hoki tuarua ki Hawaiki, e ai tau kupu; ko toku
waka ko Aotea, i te taenga mai ano kaore i hold, e hoa,
e Mohi Turei, e tika ana tau whakatauki mo Waiapu,
tenei ano taku whakatauki mo te kumara a Turi, " ko
Tatua o rongorongo," e hoa, e Mohi Turei kei hua koe,
ko koe anake te tangata o runga i tena waka, kaore
ko koe, ko au, tenei au te mokopuna a Terongokako
kia rongo mai koe ko Terongokako, ko Ihengaariki,
ko Whepuanaki, ko Takou, timata mai i enei tupuna,
tae mai ki au; na, e hoa, titiro koe ko Ihenga te
tupuna kei au, ko au ano te uri, kaore ana kumara,
no runga tenei tupuna i tena waka i a Horouta, ko te
kumara ki tenei tai na Turi. Na, e hoa, ko nga kai o
toku waka koia tenei, e kore au e whakahe i au
korero.
Heoi ano.
Na to hoa,
Na TE MOANAROA,
tama a Maruera Whakarewa.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni, e GEORGE DIDSBURY, Kai-ta o te Kawanatanga, Poneke.