![]() |
Te Wananga 1874-1878: Volume 2, Number 15. 14 August 1875 |
![]() |
1 137 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 15. NEPIA, HATAREI, 14 AKUHATA, 1875. PUKAPUKA 2.
PANUITANGA
Ki Ngatikahungunu me nga hapu e noho ana i
waho o te Porowini o Haku Pei.
WINEHETI WHARE HEHITINGI TIRITI
NEPIA
Kua timata ki to whakahaere mahi toa hokohoko taonga i Nepia. I runga i tenei
mahi ka whakaatu ia, ko nga moa o tanu toa, he tera, he puutu, me era atu taonga
o paingia ana e nga tangata Maori. Ko tana tino kupu nui tenei kia koutou e kore
a iu e tono utu ki nga tangata Maori i totahi utu rero ke i te utu o tonoa ana i te
Pakeha mo ana taonga. Ko una taonga o hoatu, mo te MONI, koia te take i
whakangawari i te utu. Heoi ano tana i tono ai inaianei, kia haere mai ki te whaka-
matau i to ngawari o te utu kia kite hoki i te pai o nga taonga.
KEI NGARO TAKU INGOA:
W. H. PINGIKI,
WINIHETI WHARE, HEHITINGI TIRITI,
NEPIA.
![]() |
2 138 |
▲back to top |
Te Wananga.
PANUITANGA.
KUA whiwhi ahau i te Tangata tino mohio ki te
mahi i nga Pu pakaru, ki te mahi i nga mea
katoa o to Pa. Ki te hunga Pa hou ano hoki, maana
e mahi nga Pa katoa o nga Maori.
Na PAIRANGI,
Nepia, Aperira 12, 1875. Kai hoko paura.
[TRANSLATION.]
NOTICE.—The undersigned, having secured the services
of a first-rate gunsmith, is now prepared to mend, make,
and repair all sorts of fire-arms.—M. -BOYLAN, Licensed
for the sale of ammunition. Napier, April 12, 1875.
4
Whare hanga Kooti, Nepia.
NA G. PAKINA,
Eai hanga Kooti, me te mahi Terei, kai
rongoa Hoiho, me te mahi i nga rino
katoa e mahi ai te Parakimete,
Hehitingi Tiriti, Nepia.
HE mea mahi nga Kooti me nga Kareti, ki te
tikanga o nga tauira hou, o Tawahi o Merika,
a he mea mahi pai te hanga o aua mea.
He mea peeita ano hoki eia, a he utu tika tana utu
i tono ai mo ana mahi.
21
KI te puta he whakaaro ki nga tangata
e korero ana i tenei Niupepa ka
whakamohiotia ratou ki nga mahi hanga
whare, ki nga mapi whakaahua whare, ki
nga tikanga hoki o te hanga whare i runga
i te tuhituhinga. Tenei au hei whaka-
rongo ki nga hiahia o aua tangata, nui atu
hoki taku pai ki te whakaatu i nga tikanga
katoa o taua tu mahi, ana tonoa mai ki au.
PENE METE,
Kai whakahaere whare,
Tenehana Tiriti, Nepia.
NASH & DAVIES,
PAINTERS, GRAINERS, SIGN WRITERS, AND
HOUSE DECORATORS,
WAIPUKURAU.
White Lead, Oils, Glass, Paperhangings, &c., at the
cheapest possible rates, always on sale. 45
NAHI RAUA KO REWETI.
He kai Peita whare, he kai mahi Karaihe ki nga
Wini, He kai tuhituhi ingoa, he kai mahi
Kia pai a roto o nga whare,
KEI WAIPUKURAU.
Ho Peita ma, He Hinu, he Pepa-whare, kei a raua mo te
utu iti. " 45
TE WARA MA,
I NEPIA, HEHITINGI TIRITI,
Kei tawahi ake o Te Tari o te " Wananga."
KO ana Wati e hokona ana eia. He Wati Hiriwa,
he Wati Ingirihi, £6 10s. E mahi ana aia i
nga Wati, kaore e haere tika i a ratou te taima. 27
Na Hati Raua ko Raunui.
NGA Moenga, me nga tini tini o nga mea pera. Kei
ta raua Toa, i te taha o to Haku Pei Karapu.
15
P. MARUNI,
TOA HOKO I NGA KAI KATOA,
i Hehitinga Tiriti, i Nepia.
MAANA e hoko ki nga Maori nga taonga pai, a he
iti te utu o aana taonga.
E hoko ana aia i nga Kaanga, mo te Hei a nga
Maori, a he utu nui taana ; Whaihoki he moni pakeke te
utu.
Na P. MARUNI.
12
PANUITANGA.
KI te mea he hiahia hoko, huka, ti, mau i te tura-
nga kaipuke i Ahuriri, me haere mai kia
Tamati Mihene, a maana e hoatu nga mea pai, a he
iti te utu. He Puutu ano hoki aana, me etahi atu
mea.
TAMATI MIHENE.
I 35 Ahuriri.
![]() |
3 139 |
▲back to top |
Te Wananga.
Ko H. TURI,
Te kai hoko o nga TI me nga HUKA,
a he iti te utu o ana taonga e hoko atu ai,
a he tino pai ana taonga.
Ko nga taonga e tonoa ana ki aia, e tukua
atu ana eia ki te hunga hoko, ki nga
whare Rerewei, a koia hei utu i
te kawenga ki reira.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_7
MO NGA WIKI E TOKU ANAKE A
Te KOHIKEREWE, MA,
O AKARANA,
E NOHO AT I NEPIA.
1
i
KUA tu te whare hoko a ratou i Nepia,
hei hoko i nga tini taonga. Kei
te taha o te whare o " Te Wananga" taua
Toa i Hehitingi Tiriti. E kore e roa ta
ratou noho i taua Toa. A he mea tiki pu
a ratou taonga i Ingarangi, koia i mea ai
o hoki rawa iho ana nga utu o a ratou
taonga, i te hoko taonga, a nga tini Toa i i
Nepia.
Na KOHIKEREWE.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_9
T. WIREMU,
Kai hanga PUUTU, me nga HU,
I Hehitingi Tiriti, Nepia.
TAMATI WIREMU.
11
Kei a
Nataniora Hakopa
i Hehitingi Tiriti,
TE TUPEKA pai,
nae nga TIKA,
• me nga PAIPA Mihini,
Me nga mea whakatangitangi Koriana,
me nga Wai kakara,
me nga taonga tini noa atu.
A he kotahi ano ana utu e tono ai ki te
Pakeha ki te Maori.
Ki te mea ka hokona etahi o enei mea e nga kai
tiaki Toa, penei e hoki iho te utu.
6
WIREMU MAKARINI,
KAI MAKETE.
HE MAKETE hoiho aana, i nga Hatarei katoa,
kei te vvhare tepara nui i Nepia.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_10
Ko H. KATA, MA.
KAI HANGA WHARE, E NOHO ANA,
i Nepia nei,
TERA aia e pai ki te whakarite i nga mahi hanga
whare ma nga tangata Maori o i te Porowini
o Haku Pei.
Na H. KATA, MA.
o
O
MEREPONA KAPU, 1875.
Ka Reihi a te 9 o Nowema.
HE whakamahinga kia 300 nga tangata, Ł1 mo te
tangata whakatapoko.
KO NGA HUA.
Hoiho Tuatahi . ... ... ... ..Ł125
Hoiho Tuarua... ... ... ... . 50
Hoiho Tuatoru . ... ... ... . 25
Mo nga hoiho e reihi ana ... ... . 50
Mo nga hoiho kihai i reihi, otiia i mau
ano te ingoa mo te reihi ... ... . 50
Ł300
Ko te tangohanga o nga tikiti kei te Mahoneke
Hotera i Nepia a te Mane te S o Nowema i te 8 o nga
haora. Ka utua nga tikiti a te taenga mai o te
"Atareihana" Nupepa otira ka tangohia te 5 paiheneti
hei utu i te whaka-haerenga o taua mahi.
H. O. KOTANA,
Mahoneke Hotera. Kai Tiaki i te Moni.
Nepia. 16
![]() |
4 140 |
▲back to top |
Te Wananga.
TIME TABLE.
COBB AND CO.'s
TELEGRAPH LINE
OF
ROYAL MAIL COACHES
LEAVES Paki Paki TWICE DAILY for Te Aute. Kai-
kora, Waipawa, after the arrival of the 7.30 a.m.
and 12 o'clock Trains from Napier ; returning from Wai-
pawa at 8.30 a.m. and 1.30 p.m. Leaves for Waipukurau
daily after the arrival of the 12 o'clock Train from Napier,
returning from Waipukurau every morning at 8.30.
Leaves for Wanganui, Wellington, and all intermediate
places, EVERY WEDNESDAY MORNING ; reluming
every SATURDAY at 2.40 p.m.
Passengers, unless booked at the office in Napier cannot
depend upon obtaining a scat.
All parcels must be booked in Napier, and carriage pre-
paid.
ANDREW PETERS,
Proprietor. 49
NGA RA E HAERE AI.
NGA PAHIHI KAWE MEERA O TE TEREKARAWHI
A KAAPU ME ANA HOA
E HAERE atu aua i Te Paki Paki i nga ra katoa o
te Wiki ki Te Aute, Kaikoura, Waipaoa, i muri iho
o te taenga atu o nga Tereina o Nepia i te 7.30 o te ata,
me te 12 o te tina. A e hokimai ana aua Pahihi i Wai-
paoa i to 8.30 i te ata, me to 1.30 o te tina.
A i nga ra katoa o te Wiki e haere ana ki Waipukurau,
i muri iho o te taenga atu o te Tereina o Nepia i te 12 o
te tina, a e hokimai ana i te 8,30 i te ata.
E haere ana ki Whanganui, ki Poneke, me nga wahi
katoa i te ana atu ki aua whenua i nga ata tu o nga
WENETI katoa, a e hoki mai aua i nga HATAREI katoa
i te 2.40 i to tu a ahiahi.
Ki te mea e kore e haere nga tangata e eke ana i aua
Pahihi ki te wharo i Nepia, ka tuhituhi ai i a ratou ingoa
ki te pukapuka, penei e kore e tino mohiotia e ratou, e
eke ratou i aua Pahihi.
Ko nga mea e tukua ana kia maua e nga kai whiu o
aua Pahihi, me tuhituhi aua mea ki te pukapuka i Nepia ;
a me utu era, i te wa e hoatu ai aua, mea kia kawea e te
Pahihi.
ANARU PITA,
Nana aua Pahihi. 49
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
HE PANUITANGA.
\_\_\_\_
HE OKIHA KOPUREPURE, e 4, e 5 ranei
Nga tau, he mea parani te kuha ; me te taha
maui o nga rara ; ki te mea penei, He roa noa atu
te haearenga o taua kau i roto i taku patiki. He pai
kia tikina mai e to tangata nana ; otiia me utu te panui-
tanga nei.
HAWE HARINI,
Karahimia,
Miini.
Akuhata 3, 1875. 58
![]() |
5 141 |
▲back to top |
Te Wananga.
HEI MAHARATANGA MA NGA MAORI.
Te Korohi, Akarana Te Waka Maori, Poneke
Herora Akarana „ Taima, Tuapeka
" Ta Akarana Mera Keritaone Mawhera.
" Eko Akarana, Herora, Tokomairiro
„ Nuihi, Taranaki Kai tuhituhi korero waea Poneke
" Herora, Taranaki Atareria, Merepana
„ Mera, Patea Rira, Merepana
„ Apoketi Rangatikei Apoketi. Merepana
„ Herora, Whanganui Taone, Hirini
Koronikera, Whanganui Koria, Pirihipene
Taima, Poneke Opapa, Atareira
Pohi, Poneke Makuri.Hopetaone
Taraipuna, Poneke Herora. Amerika
Koromihi, Whakatu Parita. Amerika
Mera, Whakatu Tarapuni, Amerika
Ekeperei, Waitohi Wora, Amerika
Perehi, Waitohi Raina, Amerika
Taima, Otautahi Nuihi, Amerika
Perehi. Otautahi , Paratini, Amerika
Herora, Timaru Timokata, Amerika
Taima. Oamaru Ripapika, Amerika
Witinihi, Otakou . Taima, Banana
Makiri, Otakou Terekarawhe, Ranana
Ta. Otakou Tanata. Banana
Toparata. Otakou Wora, Banana
Taima, Murihiku Mera, Banana
Nuihi, Murihiku Ko tinana, Etipara
Akuha, Keremauta Mera, Karahiko
Taima, Hokitika Taima. Whiti
•• Taima, Wehipota •• Kaheti, Hawaiki Honululu.
TO CORRESPONDENTS.
We are not responsible for the opinions of our correspondents. Every
letter writer should say what he means in the fewest possible words.
The remainder of the Omarunui case will bo given in another issue.
The system of writing in parallel columns we have discarded. The
Maori will always be found first en the page, the translation follows.
All communications are to be addressed to the Editor of the •• Wananga,
Napier.
KI NGA TANGATA TUHITUHI MAI KI TE NUPEPA NEI.
E kore matou e whakaae, kia kia na matou nga whakaaro a te hunga
tuku korero mai ki te Nupepa nei. Ko aua mohiotanga, ko a te tangata ;
kaua, e whakaroaina ki te kupu maha.
Kua mutu i tenei nupepa te mahi nga korero Maori me nga korero
Pakeha, te whakanoho tetahi ki tetahi rarangi, a ko tetahi ki tetahi
rarangi. A ko tenei, ko nga korero Maori hoi mua, raro iho o aua korero,
nga korero Pakeha o aua kupu Maori.
TO ADVERTISERS.
The charge for advertising i3 23. per inch the first insertion in one lan-
guage, 4s. in the two ; subsequent insertions according to agreement. We
would remind our Maori advertisers, when they send us an advertisement
describing the boundaries of land, to be as brief as possible, or they may
become dissatisfied with the cost.
KI NGA TANGATA TUKU PANUI MAI KI TE NUPEPA NEI.
Ko te utu mo te panui, erua hereni mo te inihi kotahi e noho ai nga kupu
o te Panui, mo to Panui i te tuatahi, mo te reo maori anake. Ko nga panui
i muri i te mea tutahi, kei nga korero e whakaaetia ana e te hunga na ratou te
panui, me te kai ta o te Nupepa nei. He mea atu tenei ko nga tangata tuku
panui mo nga whenua me tuhituhi nga robe, kia oti i roto i te tuhituhinga
oa ou nga kupu, kei mea ratou amua, i nui te utu mo aua panui.
NGA TANGATA. MATE.
Ko te tekau o nga ra o Akuhata a Paora To Apatu i mate ai 1 te Wai-
roa. He rangatira ia no Ngatikahungunu, a he tangata pai, tangata
tika ana whakaaro. Kahore ana tamariki, ko tana mana ka riro kia
Areta.
DEATHS.
Died on the 10th of July, at Wairoa, Paora To Apatu, a chief of the Nga-
tikahungunu. He was a good and a wise mau. He has left no children.
Hia manu will descend to his nephew Areta,.
Hemi Pama, at Epeha, Tauranga, chief of Ngaituwhiwhia.
At Matata, oa the i9th July, Topia, aged 14.
I to runanga i tu i Tauranga i te wiki kua pahure
nei, I kiia kia mahia he Pitihana ki te Paremata,
kia kaua e mahia houtia te Ture Pooti a nga Maori
i nga Erekihana (ara nga Pooti Mema mo nga Whare
Paremata.)
At a runanga held last week at Tauranga, it was
determined to petition the Assembly not to alter the
law under which the Native race vote at elections.
TE WANANGA.
HATAREI, 14 AKUHATA, 1875.
I TE tau 1870 i kiia e te Paremata o Nui Tireni,
kia namaa nga moni £1,000,000, a i meinga ko te
ingoa o taua nama, ko nga moni mo Te mahi Tiaki,
me etahi atu mea. A ko te tikanga o aua kupu.
Me etahi atu mea koia nei £50,000, me hoatu o aua
moni ki te Porowini o Akarana hei moni ma Te Poihipi
Kaumatua Pakeha o Tokerau i rana. To tua rua, e
£6000 hei nama atu ki te Porowini o Taranaki. Tua
toru, e £17,000 mo te Porowini o Werengitana hei
utu mo te hanganga o te Piriti i Whanganui. Tua
wha, e £50,000 hei nama atu ki te Porowini o
Otakou, hei utu mo nga moni kihai i taea
te utu e te Porowini, kua whakamutu, hei Porowini,
ko Hautarana. I maharatia ano pea i nga ra i
kiia ai taua miriona kotahi kia namaa. Ko ana
kupu " mo etahi atu mea" e kore e pau nga moni te
mahi, i kiia ai "mo etahi utu mea"' Ara, penei, e kore
e kiia kia inana, he kupu e pau ai nga moni, i namaa.
Otiia kahore he aha o tenei patai i tenei wa. Ko nga
moni i kiia a i whakamanaa mo te mahi tiaki. He
mea kia mahia aua moni i roto i nga tan e o. Koia
nei £180,000, i te tau tuatahi, mo te rua o nga tau
£160,000. A mo nga tau e toru i toe, mo ia tau,
mo ia tau kia .£150,000. A e ki ana te Kai Tiaki
Moni o enei ra, i tana korerotanga ki te Paremata
e tu nei i tena tau. Kua pau nga tau e 5, i kiia
te miriona kia namaa, a i kiia ai ko nga moni
£790,000 o taua miriona, ka mahia mo te "Tiaki,
koia nei nga moni o taua miriona kua pau mo te
mahi " Tiaki,, £681,703, pauna me nga hereni e rua,
me te wha kapa. A ko nga moni i utua i tena tau mo
te mahi "Tiaki." E £65,000, i tangohia mo taua
"Tiaki," i roto i nga moni, e waiho ana hei utu i nga
nama a Te Kawanatanga. Otiia ko tetahi wahi ana-
ke enei i utua mo te mahi "Tiaki." I te wa i tawai
atu ai a Ta Hori Kerei i a Meiha Atikina ( Kai Tiaki
Moni Kawanatanga) i nga tini mea i pan ai nga moni
Kawanatanga, no te mea, e hara ta Te Atikina i te
mea korero ngutu, a te ngakau mohiotanga i hoake,
engari, he mea tuhituhi aua tikanga moni pau ki te
pukapuka, a korero ai taua Kai Tiaki Moni ki te
Paremata, ka mea Te Kai Tiaki Moni, naana ano i mahi
aana korero, a he nui tana mahi i mahia ai aua kore-
ro ki tana pukapuka. A ko ta matou e ako atu nei
ki nga kai korero o te Nupepa nei, he mea, e rere ke
ana nga whika o nga moni a Ta Huria
Pokuru te kai tiaki moni tawhito; i a Meiha
Atikina, te kai tiaki moni o enei ra. I nga ra
i whakahe ai a Te Perahi i ana korero i
roto i nga Nupepa i Ingarangi. I mea a Ta Huria
Pokuru he tika kia utua aua korero a taua Pakeha.
a ko nga kupu tua-tahi a Ta Huria Pokuru, he kupu
naana mo nga moni i namaa, ara, te miriona kotahi
mo te Tiaki me etahi atu mea; Ko aana korero i
whaaki ai ki te iwi nui o Ingarangi, i mutu aana
korero mo nga Maori, i utua e te Kawanatanga, tae
noa ki nga ra o Oketopa te 22, 1874. A ko ana
whika mo aua moni he mea ki e C. B. Patikina, he
tika aua whika. Ko nga whika o nga moni i Korero
ai a Ta Huria Pokuru ki te iwi nui o Ingarangi. he
![]() |
6 142 |
▲back to top |
Te Wananga.
mea ta e matou ki tenei Nupepa, me te korero ano
hoki mo aua moni ra ano. I korerotia e Meiha
Atikina ki te aroaro b te Paremata i nga ra inanahi
nei ano :—
Nga tau i kiia Nga moni i E kiana a Ta Huria E ki ana a Meiha
ai nga moni kiia kia na- Pokuru, ko nga moni Atikina, koia nei
kia namaa. ma. enei i pau. nga moni i pau.
- £ & e d £ s d
Ta Huria Pokuru ki te mahi moni, koia
i kiia ai, kahore he nawenga i roto i aana whika. A
ona ria pea amua, ka marama enei mea, otiia, ki ta te
tokomaha e kite ai e kore ano e marama.
TE WANANGA.-
SATURDAY, 14TH AUGUST, 1875.
Auckland
James Busby, Esq.
Taranaki.
Wellington, Whanganui
Otago,
Southland
Major Atkinson Sir George
Grey
labor. Now, what we wish to point out to our readers,
is the different manipulation of figures by Sir Julius
Vogel to that of Major Atkinson. When Mr. Fellows
attacked our financial policy in an English magazine,
Sir Julius Vogel thought it prudent to reply to
" Master Humphrey," and the first matter that he
deals with in his pamphlet is the expenditure of this
" Defence and Other Purposes Loan." The account
he renders to the British public is made up to the 22nd
of October, 1874, and certified to by C. T. Batkin,
Paymaster-General. The figures given in England in
January of this year, are placed before those given in
the House of Representatives the other clay :—
Authorised Expenditure accord- Expenditure shown in financial
Sir Julius Vogel
financier to have committed the blunder. Of course,
the matter will be explained some way or other, but
men of ordinary common sense will fail to understand
the explanation.
E kiia ana ko nga Whenua kua oti te whakawa e
te Kooti Whakawa Whenua Maori i Hokianga i te
tahi o Hurae 1875, i tae nga eka ki te 60,000 (ono
tekau mano.)
60,000 acres of land had been passed through, the
Native Lands' Court at its late sitting on the 1st July
at Hokianga.
E ki ana a Kapene Poata, e tuhituhi mai ana aia
i Kihepene i te 3 o Hune, e mea ana, koia nei nga
whenua e meinga ana e te Maori kia Retia ki a ia.
Te Rotokautuku, 5,500 eka(e rima mano e rima rau
eka) mo nga tau, 21 : To Ahi a te Atua, 2,700 : Ki
ano i oti nga korero mo tenei. Te Poroika mo ana,
2,700 : E mea ana, kahore pea he pai e Riihitia ai
tenei. Otiia kia oti te whakawa e te Kooti e pai
ana, me hoko i muri iho. Hikurangi. Na Aporo
Tamameri me nga Maori toko whitu atu, e mea ana
kia Riihitia tenei whenua, koia nei nga kupu a Kapene
Poata, kua mea atu ahau ki nga Maori me haere utu
ahau ki reira a te marama o Hurae, Hei reira ka
korero ai nga tikanga o te utu. A ka haere ahau ki
reira, ko te mea atu ahau kia tukua mai te whenua
i waenga nui o nga awa o Tapuwaeroa, o Te Mataa,
koia ra hoki nga awa o te pukakitanga o to awa o
Waiapu. He nui te whenua mania, a he pai hei
whenua ngakinga kai, hei haerenga hipi. A ko tetahi
waahi me waiho hei tahu ma nga Maori, ma reira pea
e pai ai nga Maori kia hokona katoatia taua whenua.
Ko Tekawakawa, e ki ana aia kua meinga kia hokona.
![]() |
7 143 |
▲back to top |
Te Wananga.
Otiia, e mea ana aia, kahore he kupu aana mo tenei
i enei ra. Potikirua, e mea ana aia, nao tenei me
korero ano aia ki te whanau a Apanui.
Captain Porter, writing from Gisborne on the 3rd
of June, says he has under offer the following blocks
of land :—Te Rotokautuku, about 5,500 acres, leased
for twenty-one years ; Te Ahi-o-te-Atua, about 2,700
acres, not settled ; Te Poro Ika Moana, about the same
area—thinks it is not worth leasing, but may be worth
purchasing after it passes through the Court. Hiku-
rangi : Aporo Tawamere, and seven others, in a letter
to Mr Porter, offer to lease this land to the Govern-
ment. This is what Captain Porter says : " T have
informed the Natives that I will go up in July, and
at the same time, make some arrangements as to terms.
In conjunction with this block, it is my intention to
endeavor to get the whole of the country lying be-
tween the forks of the Tapuairoa and Mata rivers,
which are the head waters of the Waiapu. The table
land is very considerable, and suitable for agricultural
and pastoral purposes. By setting aside some portion
as a reserve for the Natives, I think it possible to ar-
range for the purchase of the whole." Kawakawa has
been offered he remarks, but he declines action for
the present. Potiki Rua also, but he says he shall have
to consult with the Te Whauau-a-Panui.
No te Turei nei i korero ai a Ta Makarini, mo nga
mahi ki te taha Maori. He mea kua rangona e te
iwi. Na te Koroni nei, te mea kia riro i a Ta Makarini
nga moni £700,000 (e whitu rau mano pauna)
hei hoko whenua i tenei motu. E ki ana a Ta Maka-
rini, i muri mai o te tau. 1872. Koia nei nga whenua
kua hokona, kua Rihitia. I te Porowini o Akarana.
He mea hoko 490,784 eka. He mea Riihi 391,601
eka. I te Porowini o Haku Pei. Ho mea hoko 240,537
eka. I te Porowini o Werengitana. He mea hoko,
429,702 eka. I te Porowini o Tamaki 170,499, eka.
Huihui katoa. 1,G18,68G, mo nga moni utu mo aua
whenua nei. (Otiia he mea apiti ano ki enei nga
moni utu o nga kai mahi hoko, ara, nga Komihana.
£13,000 pauna.) Koia nei £134,218, ara, e 2 hereni,
me te 5 kapa nae te 3 parenga mo te eka. A kua
Riihitia te 391,601 eka, a kua utua mo tenei £2287.
Ko nga whenua kiano i tino oti noa. Ko nga eka
o era 2,941,842 eka. He hoko era. A ko nga mea
e kiia ana kia Riihitia 1,522,502, a kua utua mo enei.
(Otiia he mea huihui nga moni utu mo nga kai mahi
ara, nga Komihana £13,138 pauna) mo to whenua
£11,882. He mahara tana ta te Kawanatanga kia
hoko whenua ratou mo nga tangata haere mai ki te
whenua nei, waihoki kia riro nga wahi i te taha o
nga wahi e ma- hia ana nga mahi Kawanatanga i te
motu nei. He mea ano ta te Kawanatanga kia riro
nui nga whenua. Otiia ki te riro nui nga wahi, na
ano nga whenua titohea i roto i aua whenua. A he
nui nga whenua pai e kiia aua kia hokona. Otiia
e kia ana te Minita, kaua e akiakina nga kai hoko
whenua, kia hoko hikaka ratou i te whenua, no te
mea ka pera te mahi ; ma reira e puta ai he whakaaro
he a te Maori kite Pakeha, ara ki temea ka akiakina
te mahi hoko whenua. He mahi hoko whenua te
mea, me mahi i roto i te whakaaro marama a te
Maori, a kia puta ra ano he mohiotanga kia ratou
o to pai o te Pakeha ana noho tahi i roto i o ratou
Taiawa.—(H. P. Herara.)
The Native Minister made his statement concerning
Native affairs on Tuesday last. It will be remem-
bered, the Colony virtually entrusted Sir Donald
M'Lean with the expenditure of £700,000 to acquire
a landed estate in the North Island. He reports that
since 1872, the following lands have been obtained :—
The Province of Auckland purchased 490,784, leased
391,601 ; Hawke's Bay purchased 240,537 ; Welling-
ton. 429,702 ; Taranaki, 170,499 ; total, 1,618.686,
at u cost of (including £13,000 charged for expenses
of the. department, commission, &c.) £134,218, or
2s 5¾d per acre, and 391,601 acres leased, on which
has been paid £2287. Incompleted transactions.
represent a total of 2,941,842 acres under purchase
and 1,522,502 under lease, ou which has been paid
(including £13,138 for departmental services)
£11,882. The Government have steadily kept in
view the twofold object of providing- land for the
influx of population, and of securing those districts to
the colony through which public? works are being
carried. The Government have endeavored to acquire
laud in large blocks, but while the advantage of doing
so is obvious, land of oilier descriptions were of
necessity included. A large area of land, of an
inferior description, has been secured in the Taupo
country, and some valuable blocks are now under
negotiation ;
.—(H. B. Herald.)
Taiaroa
Waipounamu. Areka Make o Whakatu,
Kamupene
Wairaweke
Ruapuke,
Te Awira,
Taiaroa South Island. Mr. Alexander Mackay
![]() |
8 144 |
▲back to top |
Te Wananga.
of Nelson, in his report to the Government this year
says, when writing of the Otago purchase, "indepen-
dent of the general reserves thus made, it was evidently
intended at the time to select special Native Reserves
as contemplated in the scheme of the other New Zea-
land Company's settlements—viz., tenths. "Prom the
same paper, we learn that the extent of acreage ceded
amounted to 37,774,160 acres, at a cost of £27,417
15s. The Native Reserves in the Middle Island are
57,000 acres; to those should be added D'Urville
and Ruapuke Islands. The Ngaitahu received of the
purchase money £15,000.
E ki ana te Nupepa Te Ta o Akarana, ko te Make
Mirana, o Te Ihikeepa, te Komihana hoko whenua.
Ka haere aia a te wiki e haere ake nei, kia kite i nga
Maori o Tokaanu. A ko J. C. langa tana hoa haere.
The Auckland Star says that A. M'Millan, Esq.,
East Coast Native Land Purchase Commissioner, will
next week meet the Tokaanu natives. He will be
accompanied by Mr. J. C. Young.
Koia nei nga moni kua namaa e tenei whenua e
Nui Tireni, £19,380,906, (kotahi tekau ma iwa
miriona, e toru rau o waru tekau mano, o iwa ran
ma-ono.) A ko nga itareta mo aua moni e utua ai i
te tau, £925,140,10, (e iwa rau e rua tekau ma
rima mano, kotahi rau e wha tekau pauna, me te tekau
hereni. J A ko nga moni, i namaa nei £110,635,5,
(ara, kotahi rau kotahi tekau mano, e ono rau, e toru
tekau-ma-rima pauna, me te rima hereni.) A huihui
katoa a tatou moni e utu ai i te tau, £1,035,775 15s,
(ara, kotahi miriona, e tora tekau-ma-rima mano, e
whitu rau, e whitu tekau-ma-rima pauna, me te tekau-
ma-rima hereni.) A ko nga moni i toe o aua moni
i namaa nei ki ano i pau noa i te utu mo nga mahi,
£3,877,696, (ara, e toru miriona, e waru rau e whitu,
tekau ma whitu mano, e ono rau e iwa tekau ma ono.)
The gross public debt of the Colony is £19,380,906
the annual charge on which for interest is £925,140
10s., and for sinking fund £110,635,5s, making a
total of £1,035,775 15s. Out of the money borrowed
£3,877,696 " has yet to be expended."
E ki ana nga kupu a Meiha Mea i roto i ana puka-
puka ki te Kawanatanga. He tuhituhia eia i nga ra
o Mei 29. I tuhia mai i Areka i Waikato. Ko ana
korero mo Ngatimaniapoto mo Waikato, koia nei ana
kupu. E kore ahau o mea, e puta ana te hiahia a aua
iwi kia akona a ratou tamariki, kahore he mohio a te
nuinga o nga tamariki kaumatua, taane, wahine hoki,
ki te korero pukapuka, a ki te tuhituhi. Mehemea he
pono enei kupu, me rapu he tikanga e mohio ai nga
tamariki. He mea hoki ko te hunga ma ratou e titi-
ro tenei mahi te ako tamariki, kahore he mea e kiia ai
ta ratou mahi, e kaha ana te ako nui i te Iwi.
Major Mair writing to the Government on the 29th
of May from Alexandra says of the Ngatimaniapoto and
Waikato. " I cannot say that any desire is evinced
for the education of children. Very few of the
young men and • woman can read or write." This
state of things, if true must be amended ; those having
authority can offer no excuse either for its existence
or continuance.
I roto i tera tau, a tae noa ki te Mei 31
1875. Ko nga tangata i tae mai ki te whenua nei, e
kawea mai e te Kawanatanga, koia nei 31,785, (ara, i
toru-tekau-ma-tahi mano, e whitu rau, e waru tekau ma
rima.) Ko nga moni i utua mo te kawenga mai o aua
Pakeha, £383,580 18 10, (e toru rau, e waru tekau-ma
toru mano, e rima rau, e waru tekau pauna, tekau-ma-
waru hereni, nae te tekau kapa.) Ko te nuinga o aua
Pakeha, i haere mai i Ingarangi, a 2163, (e rua mano
kotahi rau e ono te kau ma toru,) no etahi iwi ke ata
i te Ingarihi.
During the year ending May 31st 1875. The
Government introduced into New Zealand 31.786.
souls at a cost of £383, £580, 18s 10d. The bulk of
the immigrants came from Groat Britain, 2163, only
claiming other Nationality.
E ki ana a Te Parete o Taranaki, kua hokona e
ia enei whenua. Te Ahuroa, 12.600, eka (tekau
ma rua mano e ono rau eka) mo nga moni £ 1.575,
(kotahi mano e rima rau e whitu tekau ma rima
pauna )ko Otaia, 2.660, eka,( e rua mano e ono rau
e ono tekau eka,) mo nga moni £332. 10, (e toru rau
e toru tekau-ma-rua pauna, me to tekau hereni.) A
te utu mo enei whenua, e tae ana Id te rua hereni
me te hikipene mo te eka kotahi. Ko Mangaotuku
58,900.(e rima tekau ma waru mano, e iwa rau eka.)
kua oti tenei to Ruuri, a ko Rangihekeiho me oona
hoa, tekau marua, i haere mai i Ngatimaru i Aperira,
ki te korero mo taua whenua. E ki ana a Parete, he
tini ano hoki nga whenua i Patea, nae Whenua Kura,
e kiia ana. kia hokona.
In the Province of Taranaki Mr. Parris states he has
purchased Ahuroa 12GOO acres in extent for £1,575
and Otoia 2660 acres for £332 10 averaging about
2s 6d per acre. Mangaotuku 58,900 acres has been
surveyed. Rangihekeiho and eleven others came
from Ngatimaru in April last relative to its purchase.
He states several other blocks of land are under offer
in the Patea and Whenua Kura localities.
Ko nga numi i puta mai ki te Kawanatanga i tera
tau, (ura, nga utu o nga taonga a nga Katimauhe, me
nga utu mahi o nga mea katoa o te Kawanatanga)
,£1,605,002. (Kotahi miriona, e ono rau ma-rima
mano, ma rua pauna.) A e kiia ana, ko nga moni e
Te Wirihana Ta
Makarini.
![]() |
9 145 |
▲back to top |
Te Wananga.
Torika Pei,
Mangarara
Mr Wilson, Sir Donald M'Lean,
Tologa Bay,
Mangarara
Tokaanu,
Te Mitera Te Reweti.
Tapuae-Haruru. Poihipi ma
Messrs Mitchell and Davis
Pohipi
POVERTY BAY.
Tutanga
Rogan Hone
Peeti Wikiriwhi te Tuahu.
Waiapu
HE MEA TUKU MEI ENEI KORERO MO
NGA MAHI I TURANGANUI.
No te 17 o Pepuere i timata ai te nohe o te Kooti
Whakawa Whenua Maori i Turanga. A ko te mahi o
taua Kooti i mau tonu, a moroki noa nei, kahore he
mutumutu.
Ko nga whakawa mo nga take whenua, he mea
mahi e Tiati Rokena. Ko ana hoa ko nga Ateha ko
Hone Peeti ko Te Wikiriwhi Te Tuahu, a ko te mahi
![]() |
10 146 |
▲back to top |
Te Wananga.
Turanga
Waiapu.
Nepia,
1.Tokomaru ... ... ... ... 21.207 O O ... 199
2. Waikohumatawai... ... ... 43179 O O ... 10
S. Waihirere No. 1 ... ... ... 28 3 O ... 7
4. Aohuna ... ... ... 9G O O ... <J5
5. Tangihanga (ki ano i oti) ... 11,610 O O ... 71
6. Umukapua ... ... ... 18 O O ... 57
7. Mirimiri ... ... ... 84 O O ... 85
8. Mangataikapua ... ... ... 7,090 O O ... 46
9. Rangatira ... ... ... 5,385 O O ... 108
„ No. 1 ... ... ... 365 O O ... 10
10. Waitangi ... ... ... 2816 O O ... 21
11. Waihora ... ... ... 1,409 O O ... 51
„ No. 2 ... ... ... 5-.7 O O ... 54
12. Takapo ... ... ... 32 2 O ... 21
13. Koutu ... ... ... 271 O O ... 18
14. Tapuihikitia ... ... .. 509 O O ... 59
15. Manukawhitikitiki No 1 ... 049 O O ... 32
„ No. 2 ... ... ... 3,187 O O ... 32
17. Whatatutu ... ... ... 1,106 O O ... 38
18. „ No. 1 ... ... ... 230 O O ... 34.
19. „ No 2 ... ... ... 241 O O ... 46
20. Akahuatiu No. 1 ... ... ... 31,lnO O O ... 99
21. „ IA ... ... ... 400 O O ... 136
22 „ IB ... ... ... 50 O O ... 14
23. Rakaikoteroa ... ... ... 243 O O ... 45
24. Okahuatiu No. 2 ... ... ...36,616 O O ... 85
25. Manukawhiti ... .. ... ... 1,136 O O ... 8
26. Takapau ... ... ... 7,182 O O ... 18
27Marunga ... ... ... 7,(60 O O ... 61
28. Ahi-o-te-atua ... ••• ... 2/155 O O ... 427
29 Ahi o Matakao ... ... ... 3,049 C O ... 421
30. Kotokautuku ... ... ... 5;393 O O ... 63
31. Waikanae Waio Hiharore ... 278 O O ... 23
32. Awapuni No. 1 ... ... ... 174 O O ... 86
33. Awapuni ... ... ... 193 O O ... £0
34. Awapuni No. 2. Waio
Hiharore No 1 ... ... ... 10 O O ... 891
85. Waio Hiharore No. 2 ... ... 10 O O ... 391
36, Waingaromia ... ... ... 7,135 O O ... 23
37. „ No, 1 (Te Tota) ... ... ICO O O ... 31
38« „ No. 2 (Rangirewa) ... 200 O O ... 17
39: Mangaoao ... ... 4.800 O O ... 28
40. Ahirau ... ... 1,972 O O ... 87
41. Turangaote Whetu i Apiti ... 9 3 ?i ... 11
42. Arakai a Pu ... ... 2 O 33 ... 5
43. Te Ihu tua (a ... ... 2 1 26 ... 5
44. Whakahaungahuru ... ... 4 1 23 ... 1
45. To Kowhai ... ... 277 O O ... G9
46. Okirau ... ... 55 O O ... 52
47. Rua o Taua ... ... 159 O 6 ... 50.
Na Te Herore Nupepa o Papati Pei, matou i whi-
whi ai i enei korero.
The following are the lands for which titles have
been granted during the late sitting of the Native
Lands' Court at Poverty Bay :—
Name of Block. Area. * Owners.
A. E. P.
1. Tokomaru ... ... ... ... 21,267 O O ... 199
2. ... ... 43,'i79 O O ... 10
3. Waihirere No. 1 ... ... ... 28 3 O ... 7
4. Aohuna ... ... ... ... 26 O O ... 95
5. Tangihanga (judgement de-
ferred) -. •• - - 1161° ° ° - 71
6. Umukapua ... ... ... ... 18 O O ... 57
7. ... ... ... ... 84 O O ... 85
S. Mangataikapua ... ... ... 7,090 O O ... 46
9. Rangatira ... ... ... ... 5,383 O O ... 198
No. 1 ... ... ... 365 O O ... 10
10. Waitangi ... .. ... ... 2,846 O O ... 21
11. Waihora ... ... ... ... 1,^59 O O ... 54
„ No. 2 ... ... ... 567 O O ... 55
12. Takapo ... ... ... ... 32 2 O ... 21
13. Koutu ... ... ... ... ... 271 00.. 18
14. .. ... ... ... 509 O O ... 59
15. Manukawhitikitiki No. 1 ... 919 O O ... 32
No. 2 ... ... 3,187 O O ... 32
17. Whatatutu ... ... .. ... 1,106 O O ... 38
18. „ No. 1 ... ... 230 O O ... 31
19. „ No. 2 ... ... 241 O O ... 4.6
20. Akuhuatiu No. 1... ... ... 31,100 O O ... 99
21. „ IA ... 400 O O ... 136
22. „ IB ... ... 50 O O ... 34
23. Rakaikoteroa ... ... ... 213 O O ... 45
24. Okahuatiu No. 2 ... .. ... 36,016 O O ... 85
25. .. ... 1,136 O O ... 8
26. Takapau ... ... ... ... 7,182 O O ... 38
27. Marunga ... ... ... ... 7,6(iO O O ... 6L
28. Ahio Te Atua ... ... ... 2,455 O O ... 427
29. Ahio Mutukao ... ... ... 3,010 O O ... 421
30. Kotokautuku ... ... ... 5,3'J3 O O ... 63
31. Waikanae Waio Hiharore... 278 O O ... 23
32. Awapuni No. 1 ... ... ... 174 O O ... 86
33. Awapuni ... ... ... ... 195 O O ... 9J
34. Awapuni No. 2, Waio Hiha-
rore No. 1 ... .. ... 10 O O ... 391
35. Waio Hiharore 2Sro. 2... ... 10 O O ... 301
36. Waingaromia ... ... ... 7,135 O O ... 23
37. „ .N'o. 1 (Te Toia) ... KO O O ... 31
38. „ No. 2 (Rangirewa) ... 200 O O ... 17
39. ... ... ... ... 4,800 O O ... 28
40. Ahirau ... ... ... ... ... 1,97 i O O ... 87
41. Turangaote Whetu i Apiti... 9 3 7i... 11
42. Arakai a Pu... ... ... ... 2 O 33 ... 5
43. Te Ihu tu a ta ... ... ... 2 1 26f ... 5
44. Whakahaungahuru ... ... 4 1 -'3 ... 1
45. Te Kowhai ... ... ... ... 277 O O ... 69
46. ... ... ... ... ... 55 O O ... 52
47. Rua o Taua ... ... ... ... 159 O 6 ... 50
We are indebted to the -' Poverty Bay Herald "; for
this information,
![]() |
11 147 |
▲back to top |
Te Wananga.
HE KORERO NA TA TANARA MAKARINI
KI TE PAREMATA I PONEKE.
HE WAEA TUKU MAI KI TE WANANGA."
Akuhata 13, 1875.
I mea a Ta Makarini, i te timatanga o tana korero ki te
Paremata, mo ta mea a nga Pakeha o Atarirea mo nga |
whenua Maori o te whenua nei. I te tau 1873, riro ana i
nga whenua ururua, i Waikato mo nga hereni 10. Otiia i
enei ra ko aua whenua ra ano, e kore e riro mai mo nga
Pauna e 2, no te mea hoki, he tini no nga Pakeha ki tu
hoko i aua whenua, a he haere no aua Pakeha ki nga
takiwa Maori, i kiia e te Ture, ko o reira whenua, ma. te
Kawanatanga anake e hoko, a riro ana i ana tu Pakeha nga
wahi pai o aua. whenua, waihoki, he nui ke atu te utu a aua
Pakeha, i nga utu e utu ai te Kawanatanga mo ana whenu-
a. I mohio ano ia aua Pakeha, e kore ano e puta he
Karauna Karaati mo aua whenua kia ratou, i nga ra e
mana ai te Ture. Otiia i mea ratou, e pai ana mo tatari
kia kahore taua Ture e mana hei reira te riro ai te whenua
ia ratou. He tini nga mea e whakararua ai nga mahi a Te
Kawanatanga e nga Pakeha Whaihoki ko nga whakaaro
tupato ano a te Maori ki nga tikanga o a ratou whenua.
I Hokianga kua hokona e Te Kawanatanga nga whenua
e rua, Huihui nga eka o aua whenua e 11,085, mo nga moni
Ł1904, ara e 3 hereni me te 6 kapa me te parenga, mo te
eka. I Tokerau wha whenua i hokona i reira, nga eka
28 999 mo nga moni Ł2965, ara e 2 hereni, me te 3 parenga
mo te eka. I Kaipira e ono whenua i hokona i reira e
291,018 eka mo nga moni Ł2633, ara e I hereni me te 9
kapa me to 3 parenga mo te eka, Huihui katoa nga eka
o aua whenua nei 69,103 eka, ki te hui hui nga utu o te
utu mo te eka o aua whenua, e 2 hereni rae te rua kapa mo
te eka. Tenei ake ano hoki nga whenua e 20 e kiia ana
kia hokona, nga eka o enei, hui hui katoa, 248,400,
mo enei Whenua kua utua nga moni Ł1,207 pauna. I
Mangonui nga whenua 28.527 eka, mo nga moni e
Ł3.728 pauna, ara e 2 hereni me te 7 kapa me te hepene
mo te eka : I Hokianga 13.1097,eka mo nga moni Ł11.765,
ara 1 hereni me te 9 kapa me te hepene mo te eka. I
Whangaarei, 61.941, eka mo nga moni Ł6.074' ara mo te
eka 1 hereni me te 11 kapa me te hepene. fie whenua
enei kia no i tino oti noa to whakarite .nga tikanga o te
hoko. Ko nga whenua tua-tahi kua puta nga Karauna
Karaati mo era, nga whenua tua-rua, kua oti te Ruuri,
a kia no i whakawakia e Te Kooti, nga whenua tua-toru,
e tatari ana kia Ruuritia, a kia whakawakia ano hoki e te
Kooti, ana tu i Kaihu, i te 11 o Akuhata, tua-wha, nga
whenua kia ano i timata te Ruuri. O nga whenua kua puta
he Karauna Karaati. 10.40(5, eka i Mangonui, 5.200, i
Tokerau, 6 942, i Hokianga, 82.313. Nga whenua e tatari
ana mo te Kooti i Kaikohe, kia whakawakia i Kaikohe,
e 14 nga whenua 11,6601 eki, a kua utua mo enei Ł3.09jj
pauna kua hoatu, i Mangonui 11, 906 eka, i Tokerau, 13,974
eka i Hokianga 45, 421 eka i Kaipara 35,300, eka. Ko nga
whenua e Ruuritia ana, 31,000 eka, a kua utua mo enei
Ł1092 Pauna moni, 17,500 i Mangonui, 3000 i Hokianga
4000 i Whangarei. I Whangarei 13 whenua, ko nga eka
o aua wahi katoa, 110,800 eka, e tatari aua enei wahi kia
ruritia, a ko nga moni kua utua mo enei wahi, e Ł036 pa-
una. I Hauraki, 35,65G eka kua hokona i te tau nei, mo
ngamotu Ł4193 pauna, mo nga whenua kua kiia kia hoko-
na, me nga wahi e Riihitia ana, 745,601 eka a kua utua
he moni ki enei, 46.793 eka i Te Pei o Pereti, i Taupo. A
kua oti nga whenua e 21 te hoko ko nga eka o ana whenua
katoa, e 46,985 eka, a ko nga moni kua utua mo enei e
Ł8285 pauna. A mo nga whenua ki ano i rite noa nga
korero, 31 whenua nga eka o enei hui hui katoa 209,023
eka, a kua utua mo enei Ł11,853 pauna moni. Mo te Ehi
Kupa me Papati Pei, 280 eka kua
nga eka 117,059, ko nga moni kua utua mo enei Ł2957, ki
ano i tino oti enei whenua te korero. A 15,4840 nga eka
e kiia ana kia hokona, a 2255 e kiia ana kia Riihitia a kua
utua nga moni mo enei Ł4771 Pauna. I te Wairoa 23,1000,
e kiia ana kia hokona 77,000 e kiia ana kia Riihitia, kua
utua mo enei Ł6221 Pauna moni. Ko te utu mo te
eka o nga whenua i hokona i te Porowini o Akarana
e 2 hereni me te hikipene, me te 3 parenga
I te Porowini o Haku Pei 240,537 eka kua hokona i te
takiwa ki Te Takapau. A i te Porowini o Poneke,
429,702 eka, ino nga moni 45,115 pauna, nga whenua kia
no i tino oti te hoko koia nei 307,835 eka, a kua utua mo
enei Ł25,359 pauna. I Taranaki, 170,499 eka, kua utua
mo nga moni e 2 hereni 11 kapa me te 3 parenga mo te
eka. A e korerotia ana kia hokona i enei ra, e 6 whenua.
Ko nga eka, 84,130 kua utua mo enei Ł674 pauna moni.
Nga whenua kia no i oti te korero i te Porowini o Akarana
161,8686 eka, a mo te Riihi, 121,466. I te Porowini o
Haku Pei he mea hoko, 37,000 eka. Poneke he mea hoko,
120,2020 eka. He mea Riihi, 307,835 |el?a. I Taranaki,
he mea hoko 84,130 eka. Huihui katoa enei whenua katoa
618,746 eka, o muri mai i te tau 1872, a ko nga moai kua
utua mo enei, 28,6029.
SPECIAL "WANANGA" TELEGRAM
NATIVE MINISTER'S STATEMENT.
WELLINGTON, August 13, 1873.
Sir Donald M'Lean, in the early part of his statement,
referred at length to the demand for Native lands by capi-
talists from South Australia. In 1873, unimproved lands
could be purchased iu the Waikato for prices not exceed-
ing 10s per acre ; the same lands cannot now be purchased
under Ł1 or Ł2 per acre ; such has been the competition
that agents and private parties have gone into the districts
proclaimed under the Immigration and Public Works Act,
and purchased choice blocks at higher rates than the Go-
vernment was offering, with the full knowledge there was
no chance of obtaining little during the currency of the
proclamation, but trusting to make their claims good,
when it should lapse, in acquiring an estate that had been
secured. The Government had much to contend against
from the competition of our own countrymen, to say
nothing of the trouble and anxiety in dealing with a race
so proverbially jealous and tenacious of their rights to
land as the Natives. In. Hokianga, the Government had
acquired by purchase, two blocks at a cost of Ł1,904, or
Bay of Islands,
Kaipara,
Hokianga,
Mongonui,
Kaihiki
Whangarei,
![]() |
12 148 |
▲back to top |
Te Wananga.
In the Thames district 36,656 acres have been acquired
during the year for the sum of £4,193. There are under
negotiation for purchase 745,661 acres, on which money
has been advanced. 46,793 acres in Bay of Plenty and
Taupo. There are completed twenty-one blocks, contain-
ing 43,985 acres, for which £8,285 nave been paid. In-
complete 209,623 acres, on which £11,853 has been paid
On the East Coast and Poverty Bay 280 acres have been
purchased, and 117,059 acres leased at a cost of £2,957.
Incomplete 154,840 acres under under purchase ; 225,500
acres under lease, on which £4,771 has been paid. At
Wairoa 231,000 acres under purchase, 77,000 acres under
lease, on which £6,221 has been paid. Average cost of
lands purchased in Province of Auckland 2s. GJd. per acre.
Hawke's Bay purchased in 70 Mile Bush 240,537 acres ;
in Wellington, 429,702 acres, at a cost of £45,115. Un-
completed transactions, 1,202,026 acres under purchase ;
307,835 acres under lease, on which £25,359 has been paid.
In Taranaki 170,499 acres have been purchased, at an
average of 2s. lljd. per acre. Now negotiating six blocks
containing 84,130 acres, on which £674 has been ad-
vanced. Incomplete transactions-: Auckland, by pur-
chase, 1,616,686 acres, by lease, 1,214,667 acres. Hawke's
Bay by purchase 37,000 acres. Wellington by purchase
1,202,026 acres, by lease 307,835 acres. Taranaki by pur-
chase 84,130 acres. Grand totoi since 1872, 6,187,467
acres, on which £286,029 has been paid.
KUA PAUNA T IA I TARATERA.
Na TE WARIHI, Akuhata 9.
Kotahi Hoiho uha, he pakake-a-mangu, he waewae mangu,
kahore he parani e kitea, 15 ringa te tiketike.
Ka hokona i roto i nga wiki e rua ki te mea ia e kore e
tikina mai.
T. PARU,
50 Kai tiaki Pauna.
PETANE.
Ka J. OA, Akuhata te 2.
He Hoiho poka, he whero-a-mangu, 14½ ringa te tiketike,
he poro te hiawaero, ko te parani i ahua penei (O i
te kuha maui. H
Ka hokona i roto i nga wiki e rua, ki te mea ia e kore e
tikina mai.
A. TAKIPATA,
Kai tiaki Pauna.
Akuhata 12, 1874. 6
C. R. ROPITINI.
KAI Ruuri whenua, me nga Waapu, me nga Rori
Maana e mahi nga Mapi ma nga Maori, mo nga Rori,
Waapu, me nga mea pera. Me tuku mai nga pukapuka
ki aia, ki te Whare ta o " Te Wananga," Hehitinga Tiriti,
Nepia
C. R. ROPITINI,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
50
C. R. ROBINSON,
CIVIL ENGINEER AND SURVEYOR,
Surveys made, Bridge Plans prepared, and Estimates given
to any of the Natives of the North Island.
Address—-WANANGA Office, Hastings Street, Napier.
DOCTOR CARR,
THE CELEBRATED
MESMERIST PHRENOLOGIS
WILL SHORTLY VISIT
WAIROA
AND
POVERTY BAY.
KO TAKUTA KAA,
Te Tangata rongo nui mo nga mahi e mihi ai te I
E HAERE ANA KI
TE WAIROA.
ME
TURANGANUI.
———————————KUA RIRO IA
W [REMU PIRIPI,
TE ARIPIANA PIRIATA RUUMA,
KOIA aia i mea ai, ma tana mahi atahua i nga tanga
e haere ana ki reira, ka paingia ai a ia e nga
MAORI KATOA.
![]() |
13 149 |
▲back to top |
Te Wananga.
Patariki Kohikorewe,
Kai hanga Tera, mo nga hanga katoa mo
nga Kiiki, me nga Kaata,
Hone Maki Pe,
Nepia
Heretaunga.
KEI TE WHARE HOKO A
Te Houra,
KUA PAUNATIA I KAIKOURA.
NA HEMI WIRIKI, Akuhata 4.
HE Hoiho uha kopurepure Kahore te parani e tino
kitea, i te peke maui. He mea haeana nga waewae
katoa, 14 me te hawhe ringa te tiketike.
Ka hokona i roto i nga wiki e rua, ki te mea ia e kore o
tikina mai.
HONE NIKIHONA,
Kai tiaki Pauna.
Akuhata 7, 1875.
HAWHERAKA.
Na A. HUKA.
TAMATI RENORA,
Kai tiaki Pauna.
Akuhata 7, l875. 53
WAIPUKURAU.
Na HENARE RATA.
He Hoiho uha, ho whero He tiwha te rae, he ma nga
waewae o muri, kahore he parani e kitea.
Ka hokona i roto i nga wiki o rua, ki te mea e kore e
tikina mai.
A. KIRIMIKOA,
Kai tiaki Pauna.
Akuhata O, 1875. 56
WAIROA.
Na PAORA TE APATU, Hurae 27, 1875.
Hurae 28, 1875.
WIREMA MARONI,
Kai tiaki Pauna.
Akuhata 7, 1875. 55
I TE TOA TAWHITO A TATANA
I NEPIA.
![]() |
14 150 |
▲back to top |
Te Wananga.
H. WIREMU,
N NA TE WHARE ITI NGA UTU MO NGA TERA
HOIHO, I HEHITINGA TIRITI.
Ko te whare tino iti te utu o nga whare katoa i
te Porowini, mo nga mea rino katoa, mo nga anea e
mahi ai te kamura, me nga tangata mahi pera. No
Ingarangi aua mea katoa nei.
•\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_2
Kamatira Hoteera,
TURANGA KAIPUKE I AHURIRI.
KO nga Maori e haere mai ana ki Ahuriri, ki te
mea ka haere mai ratou ki te Kamatira Hoteera
penei. Ka atawhaitia paitia ratou e Hone langa o te
Kamatira Hoteera.
Kahore ana karaihe rere rua te ahua.
Mo te Kai, 1s. 6d.; Moenga, 1s.
Ko te Tina kei te 12, a tae noa ki te 1 o te haora,
E mea ana aia kia haere mai nga Maori ki reira.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_34
POROWINI HOTEERA,
KARAIWI KUEA.
Kei tawahi ake o te Rerewei.
He Waina, he Waipiro, he Piia pai rawa aana.
HAERE MAI KIA KITE.
E. AHITANA,
38 Kai tiaki.
NGA Whakaahua, o Rotomahana, Ohinemutu, me
Nepia, e hokona ana e W. KORINI, Hehitingi
Tiriti, Nepia.
Kotahi tekau o aua ahua, a e rua Pauna te utu.
He ahua ano e 4 hereni, he ahua ano e 5 hereni. Me
tuku nga korero tono a te tangata mo aua mea nei,
ki a Kati raua ko ana teina. Kai tiaki Toa i Ohine-
mutu, me te Tari o Te Taima, i Tauranga.
29
TE PAIRINI.
HE kai hoko i nga mea rino katoa.
Me nga mea ngaki Paamu.
KO NGA MAORI e mea ana ki etahi
mea ma ratou, ki te mea ka haere mai ki
Eka hoatu e au nga mea e pai ana.
tau, e mea uta mai aku mea i INGARA-
NGI, na reira i kiia ai, e kore e nui te
utu.
E mohiotia ana ahau e nga MAORI,
me mutu i konei aku kupu mo aku taonga
e hoko ai.
PAIRINI,
Hehitinga Tiriti, Nepia
36
ROPIHONE, ME IRIWINI MA.,
AHURIRI I TE TURANGA KAIPUKE,
E HOKO nui ana ratou i te Paraikete, i te Kakahu
kua oti to hanga, Huka, Pihikete, Waina, Waipiro.
31
Ko nga Maori e haere ana ki Akarana, ki te mea
ka haere ratou ki te Kawana Paraone Hotera, ka
whangainga paitia; e ataahua te noho, a e pai nga kai,
me nga moenga i reira—
£ s. d.
Mo nga Kai i te Wiki 015 O
Mo te Kai me te Noho
i te Wiki ... ... 1 O O
He Whare pai ano nga whare hei nohoanga mo nga
Hoiho.
Ko Tiningama raua ko Kingi, nga kai tiaki.
18
![]() |
15 151 |
▲back to top |
Te Wananga.
TAVISTOCK STORE,
WAIPUKURAU.
JUST RECEIVED
A WELL. SELECTED STOCK
OF
ENGLISH AND COLONIAL MANUFAC-
TURES AND PRODUCE.
COMPRISING
10 Cases Clothing—
Gentlemen's and Youths' Tweed Suits (Very superior),
Pilot and Witney Overcoats, Macintoshes, Shawls,
&c.
6 Trunks Boots—
Watertights, Elastic-sides, and Shooting Boots, es-
specially made to suit district.
First-Class assortment of
English and Colonial Made Saddlery, Whips, Spurs,
Valises, &c., &c.,
6 Crates Earthenware, Assorted.
A Largo Assortment of Ironmongery, imported direct
from English Manufacturers.
10 Cases Cheese.
40 ½ Chests Extra Choice Tea.
6 Tona Sugar, and
A Large and Varied Stock of Groceries.
A choice Assortment of cut Tobacco, Cigars, &c., and
a Large Variety of Meerschanm and other Pipes,
Fancy Goods, &c.
Agents for the " Wananga," the " Daily Telegraph," and
New Zealand Insurance Company.
SMITH & CO.,
44 WAIPUKURAU.
TAWITOKA TOA, W A T P U K U R A U.
KUA TAE HOU MAI NGA MEA KATOA I
Ingarangi, me nga Mea o enei Motu
10 Pouaka Kakahu—
He Kakahu Tangata, he Kakahu Tamariki, he Koti
he Makitohi, he Horo.
6 Pouaka Puutu—
He Watataiti, me nga tini puutu katoa
He tino pai rawa
Nga Tera Hoiho, nga Wepu, nga Pa nga Peeke
Kakahu hei mau i runga i te Hoiho.
G Kete ti Kapu, me nga mea pera
He nui noa atu nga mea rino, he mea uta mai enei i
Ingarangi.
10 Pouaka Tihi ; 40 Pouaka Ti ; 6 Tana Huka.
A he nui noa atu nga mea penei i taua Toa.
He Tupeka pai, he mea tupahi, he Tikaa, he nui noa
atu nga Paipa ahua ke, me nga tini taonga i te Toa.
A ko raua ano hoki te kai hoko i nga Nupepa, Te " Wa-
nanga," me Te " Terekarawhi."
A he kai mahi ano raua mo te mahi Inihua mo Niu Tireni
Kamupene.
TE METE MA ME ANA HOA.,
WAIPUKURAU. 44
HONE ROPITINI,
KAI HANGA WATI, ME NGA HEI KOURA,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
20
PANUITANGA.
KUA tu taku Toa hoko Kakahu i Waringipata
(Onepoto.) A, ka hoko ahau i te taonga mo
te utu iti.
J. K1RIM1R1.
WARINGIPATA, (ONEPOTO.)
37\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
Na TE MIRA,
TE HOIHO TARIONA, ho kuao, he tu a
whero. E toru ona tau i Oketopa e haere ake
nei. Hei hoko taua hoiho ma te tangata. Ko
nga tupuna o taua hoiho. Koia nei. Ko Hirimana
te matua taane, ko Miniria te whaea. Ko Miniria na
Ta Hori, a ko te whaea ko Tiipi.
Na Ta TATANA HAIKA, taua hoiho i whakatupu.
Ko te whaea ko Taniora o Rooka.
I tae ano taua hoiho ki te Reihi i Katapere i te tau
1875. Ma B. Mira e korero nga kupu e mohiotia ai
taua hoiho nei.
M. B. MIRA,
13
M. R. MIRA,
HE KAI HOKO KAU, ME NGA PAAMU,
a e hokona ana eia
NGA Rana Hipi,-ino nga tini whenua. Ue liana
ano he Hipi kei reira. He Rana ano kahore
i nga. Porowini o Akarana, o Haku Pei, o Poneke.
Kei tana tari i Paraunini Tiriti i Nepia nga tino
korero mo aua whenua.
HE RAME ANO ANA HEI HOKO.
He Rikona
He Reeta
He Kotiwera
He Marino
No nga kahui pai katoa ana Hipi.
A he tini ano aua hipi hei mahi ma nga Piha patu
Hipi ano hoki.
Na M. R. MIRA.
14
![]() |
16 152 |
▲back to top |
152 Te Wananga.
Kia kite! Kia kite!! Kia kite!!!
KAI HOKO TAONGA,
HEHITINGA TIRITI, NEPIA,
E N. P. PARASITE.
TE TARI O TE WANANGA.
A muri iho o te 28 Hurae,
KEI HEHITINGA TIRITI I NEPIA,
i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima.
Ko te Kai hoko mo te Nupepa
TE WANANGA
Ko KAKATI ma,
KAI HOKO PUKAPUKA,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a he mea panui
e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa, i te whare ta
o Te Wananga, i Nepia.
HATAREI, 14 AKUHATA, 1875.
THE WANANGA OFFICE
will after this date bo at
II A S T I N G S - S T R E E T, NAPIER,
where the Hawke's Bay Times was formerly
published
Agents for Napier—
COLLEDGE & CO.,
STATIONERS,
Hastings-street, Napier.
Hawke's Bay, New Zealand.— Printed by HENARE HIRA and pub-
lished by HENARE TOMOANA, the proprietor of this newspaper, at
the office of Te Wananga, Napier.
SATURDAY, 14TH AUGUST, 1875.