|
loading...|
|
Te Wananga 1874-1878: Volume 2, Number 33. 18 December 1875 |
Abstract 
Commentary|
|
1 427 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 33 NEPIA, HATAREI, 18 TIEMA, 1875. PUKAPUKA 2.
PANUITANGA
Ki Ngatikahungunu me nga hapu e noho ana i
waho o te Porowini o Haku Pei.
WINEHETI WHARE HEHITINGI TIRITI
NEPIA
KO W.H. PINGIKI
Kua timata ki to whakahaere mahi toa hokohoko taonga i Nepia. 1 runga i tenei
mahi ka whakaatu ia, ko nga mea o taua toa, he tera, he puutu, me era utu taonga
e paingia ana e nga tangata Maori. Ko tana tino kupu nui tenei kia koutou e kore
a ia e tono atu ki nga tangata Maori i tetahi utu rere ke i te utu e tonoa ana i to
Pakeha mo ana taonga. Ko ana taonga e hoatu mo te MONI, koia te take i
whakangawari i te utu. Heoi ano tana i tono ai inaianei, kia haere mai ki te whaka-
matau i te ngawari o te utu kia kite hoki i te pai o nga taonga.
KEI NGARO TAKU INGOA:
W. H. PINGIKI
WINIHETI WHARE, HEHITINGI TIRITI,
NEPIA,
|
|
2 428 |
▲back to top |
Te Wananga.
HE HOIHO TINO MOMO REIHI.
KO PAPAPA.
Ko Rongorana tenei Hoiho tu ai a tenei tau. Ko Pa-
papa na Reriwata, ko te whaea ko Waimea, ko
Waimea and hoki te whaea o Manukau, o Toitoi, a ko nga
uri o enei Hoiho i roto i nga tau kotahi tekau, e rima ton.
e rima uha, a kahore kau he mate o enei kuri, i nga ra e
mahia ana hei Reihi, ko te utu mo te uha kotahi e £C 6 O.
He Hoiho whero n mangu a Papapa, o rima ona tau 15
ringa me nga inihi e 3 te tike tike. A koia tetahi o nga
Hoiho tino horo b tenei whenna. I te Riihi i Karatihati,
te tau 1873. Koia te Hoiho i muri o Raurina mo te Kapu
o Katapere. A e rua maero me te hawhe te roa o te wa i
omo ai ana Hoiho. A e wha meneti me nga hekena e
warn, ona i haere ai i ana maero.
Rauriri
Maniwa
Temepetana raua ko Tereta. I Akarana,
Tatarina
Parawhenua
Hetirita
Hauraki
KAPATA PAAMA.
Waitahora.
108.
UE PANUITANGA.
HE TAONGA E HOKONA ANA.
1 Hoiho too Kaata, (ko Kepene.)
1 Whakarawe hoiho too Kaata.
1 Whakarawe mo te hoiho arahi i mua o to Kaata.
1 Terei, me ona mea katoa,
Kei a
W. WIKA.
Hehitinga, Nepia.
15S
II E TINO HOIHO REIHI.
KO TERENGA .
RAWIRI PEREMANGA.
POA HIRA.
Waipukurau.
106
HE PANUITANGA.
|
|
3 429 |
▲back to top |
TE WANANGA
J. PAUIHI
(KAI MAHI NA P. KOHEKERIWI I MUA.)
Nepia
haere mai te iwi kia kite, koia nei te utu o etahi o aua
mea,
£ s. d.
Tera tino pai, Tera taane ... ... 4 10 O
Tera Kiri poaka etahi waahi ... ... 250
He Tera pikau taonga... ... 3 10 O
Nga whakarawe Kiki ... ... 8 00
Nga whakarawe; Kiki ano ... ... 7 10 O
HE HOIHO TINO MOMO REIHI
KO KAIRAKA,
TE TAKIWA E TU AI,
KO WAIPAOA.
KAIRAKA
Pei Mititana
Papihi
Rapitoke
Rapene
Rama
Kahaua
Wurupeka
Paranikina Tarapata Runa Herera
Ikinipi
Tetitanga Mihitikiua
Rokana
Tamipata Ropitini
Porotakita Orewa Korenewera
Hinihira Piia Manukau Ketetaramu
NA A. H. PARONA.
102 Kai Tiaki.
|
|
4 430 |
▲back to top |
Te Wananga.
TE PEEKE
UTU WHARE WERA, KAIPUKE TAHURI
O NUI TIRENI.
ROPATA TAPIHANA.
Kai tiaki, Nepia.
Ko H. TIIRI
Te kai hoko o nga TI me nga HUKA,
a he iti te utu o ana taonga e hoko atu ai,
a he tino pai ana taonga.
Ko nga taongo, e tonoa ana ki aia, e tukua
atu ana eia ki te hunga hoko, ki nga
whare Rerewei, a koia hei utu i
te kawenga ki reira.
Eo H. KATA, MA.
KAI HANGA WHARE, E NOHO ANA.
i Nepia nei,
TERA. aia e pai ki te whakarite i nga mahi hanga
whare ma nga tangata Maori o i te Porowini
o Haku Pei.
Na H. KATA. MA.
Panui ki nga Maori o Heretaunga.
KEI TE WHARE HOKO A
Te Houra,
I TAWAHI AKE O TE POTAWHE I NEPIA.
NGA Parau, Whakarawe Hoiho to Kaata
Me nga mea mo nga Kiki
Me nga Tera Pikau taonga
Tera Taane
Tera Wahine
Paraire
Wepu
Mo nga mea katoa mo tenei mea mo te Hoiho.
He iti te utu mo aua, mea ue?
Na TE HOURA,
Nepia.
Whare hanga Kooti, Nepia.
NA a. PAKINA,
Kai hanga Kooti, me te mahi Terei, kai
rongoa Hoiho, me te mahi i nga rino
katoa e mahi ai te Parakimete,
Hehitingi Tiriti, Nepia.
HE moa mahi nga Kooti me nga Kareti, ki te
tikanga o nga tauira hou, o Tawahi o Merika,
a he mea mahi pai te hanga o aua mea.
He mea peeita ano hoki eia, a he utu tika tana utu
i tono ai mo aua mahi.
21
Kei a
Nataniora Hakopa
i Hehitingi Tiriti,
TE TUPEKA pai,
me nga TIKA,
me nga PAIPA Mihini,
i Me nga mea whakatangitangi Koriana,
me nga Wai kakara,
me nga taonga tini noa ata.
A he kotahi ano ana utu e tono ai ki te
Pakeha ki te Maori.
i Ki te mea ka hokona etahi o enei mea e nga kai
i tiaki Toa, penei e hoki iho te utu.
i
. J . HIKI.
KAT HANGA PUUTU ME TE HU,
HAWHERAKA. 81
Na Rati Raua ko Rauniri.
——
i
NGA Moenga, me nga tini tini o nga mea pera. Kei
ta raua Toa, i te taha o te Haku Pei Karapu.
|
|
5 431 |
▲back to top |
Te Wananga.
TE WANANGA.
KOTAHI PUTANGA I TE WIKI.
HATAREI, 18 TIHEMA, 1875
HE TIKI noa atu nga kupu tutara, me nga kupu take ko-
re a Pakeha o te hapu o Ngatihokohe e korero tonu nei.
A ko ta ratou tino kupu e korero ai, e mea ana, ko nga
kupu a nga Pakeha me nga Maori e whakahe nei ki te
mahi a tana hapu a Ngatihokohe, e ki ana taua Nga-
tihokohe, e, mo nga Pakeha katoa o Nepia aua kupu,
a mo nga Pakeha katoa o Haku Pei ano hoki. A ko
te kupu ano a etahi taanga ano o taua Ngatihokohe, e
whakaputa kupu ana i aia ra, i aia ra, a tohu noa
ratou, ma te kaha o ratou e maaha ai te mate, a e
kore ai ano te pongi o te ihu, e anuanu i te nganga o
te pirau i ngakia ano e ratou. A ko te wairua kau o
te menemene o te paparinga e kitea atu hei ki mai, e,
e pouri ana ratou mo te kupu nei, e, e kiia ana, ko te
ki i kiia mo Ngatihokohe, mo nga Pakeha katoa aua
kupu. Te tako i puta ai enei kii i a ratou, he mea na
tana kawei o Ngatihokohe, kia tahuri atu ai nga tini
Pakeha kia whakahe i te mahi tika e mahi nei nga
Maori me a ratou hoa Pakeha kia hoki mai ai te pito
ora mo nga whenua i riro he, i taua hapu i Ngati-
hokohe o Heretaunga. He korero ta Henare Hata
raua ko Te H iana ki te Paremata, i a raua korero i
tataku ai ki te Paremata, he mea na raua, e toru ano
ranei tekau, e wha ranei tekau o nga Pakeha o Ahuriri
na ratou i mahi hoko nukarau nga whenua a nga
Maori o Heretaunga. A na aua wha-tekau Pakeha te
mahi he ki te tini o te iwi, a ko taua he i ahua wha-
kapaea mo te iwi. A i nga ra i mahia tahaetia ai nga
hoko o nga whenua a nga Maori o Ahuriri, he tini
noa atu nga Pakeha hoko taonga o reira, i noho puku
noa iho aua Pakeha, kihai a ratou whakaaro i aro ki
te hoko nukarau i te whenua ma ratou. Mei naahi
hoko tahae ano aua Pakeha i te whenua ma ratou,
penei e puta ano he moni nui ma ratou, a e pera ano
he nui moni kia ratou, me te nui moni i puta kia
Tatana. A he tini noa atu hoki nga Pakeha
mahi hipi, me nga Pakeha moni nui i aua ra i
Nepia. A kihai aua Pakeha i pai kia hoko
he ratou i te whenua; mei hoko ratou i te boko
ho, penei e nui ano he whenua ma taua tu Pakeha,
a e rite te nui ki te rahi o te whenua i Heretaunga.
He tika ano kia mihi matou ki te whakaaro ranga-
tira o te tini o te iwi o Ahuriri, no te mea kihai te
iwi nui i pa ranei, i mahi ranei i aua hoko nukarau
i nga whenua a nga Maori o Ahuriri. A ko te he,
me te maminga, me te mahi nukarau, o nga mahi hoko
patipati i aua whenua a nga Maori o Ahuriri, na nga
Pakeha ouou rawa nei aua mahi, ehara i te tokomaha
na ratou aua hoko .tinihanga. E mea ana matou, he
tino mahi kohuru tene i te iwi, kia kiia ai e, na te
iwi katoa taua mahi hoko he i nga whenua a te Maori.
Na nga Maori ranei na nga Pakeha ranei o Ahuriri
nei te tino kapu e nui, hei whakahe i nga Ehapa o
taua hapu o Ngatihokohe. He pono ano ia, ko nga
tikanga a aua Pakeha i mahi ai ki nga Maori, na aua
mahi i noho ware ai, i noho iwikore ai, a i noho raru
ai te Maori i te kainga i te Waipiro, i riro mone
mone ai hoki nga whenua a aua Maori. A, he tika
ano ia kia kiia te ki, mei mahia tikatia aua whenua,
mei hokona ki te utu tika he pai ano kia riro aua
whenua hei kainga nohoanga ma te iwi nui katoa,
Otiia, ko nga Pakeha i noho tika, i whakaaro tika,
ko ratou nga Pakeha kihai i mahi i ana mahi tinihanga
i nga whenua, a na nga kai arahi i te iwi, na nga kai
mahi Ture, na nga tangata o te Haahi karakia, na
ratou ko nga Pakeha hoko waipiro i nga takiwa
mamao ata i to Taone, na aua tu tangata nga mahi
aami i te nai whenua ma ratou, a i kore ai e toe he
whenua ma te iwi katoa. Na taua mahi roopu a aua
Pakeha i riro ai nga whenna pai rawa o te Porowini
nei, ki una Pakeha ou ou, i kore ai he whenua nohoa-
nga mo nga tini o te iwi. A ko to nohoanga mo te ta-
ngata, e tupu ai he o mo tana tinana i riro hei haere-
nga hipi ma aua tu mahi hoko nukarau ite whenna.
He nui rawa te raru o te iwi o Ahuriri nei, i tana mahi.
A ko aua tangata i riro he nei ia ratou nga whenua, e
noho ai te tini o te tanga, a i waiho e ratou aua
whenna, hei nohoanga Hipi, ko ratou ko ana
ana Pakeha, nga tangata o enei ra, e tino parare ana
ki te karanga, kia haere mai nga Pakeha ki Aotearoa
nei noho ai. Ko a ratou kupu, i haere kaupapa ki ta
tikanga o a ratou whakaaro. He mea hoki na aua
Pakeha, kia haere te tini o te iwi, ki raro o Ruahine
noho ai. A kia pau rawa ake nga moni, i namaa nei
e te Kawanatanga hei utu mo te mahi ara, kia pau aua
moni te mahi ki aua ara penei, ka mate ana Pakeha,
i kiia ra kia noho i Ruahine, a i Tamaki. A ko a ra-
tou waahi whenua iti i noho ai ka riro, hei utu oranga
rao ratou. I te mea hoki he mamao noa ata no aua
whenua i te Taone, a ko nga whenua, patata ki te
Taone, e tika ai te noho o ana ta Pakeha, o tata ai ki
te mahi e puta ai he moni hoko kai maratou ko a ratou
tamariki, kua riro aua whenua i Ngatihokohe hei noho-
anga hipi. Heinati te manawanui o nga tangata o Haku
Pei. Na ra te noho pai i roto i nga tini he i taami
nei ia ratou. Otiia nei tata ano nga ra e kimo ai te
kanohi, a e titiro ai nga whatu o te mata o te tini ki
te ao marama. A kei aua ra te kite ai te iwi i nga
mahi, i mahia nukarautia ai ratou e Ngatihokohe. A
ko aua ra te kiia ui he pono nga kupa o nga tangata e
tautoko nei, i nga Maori no ratou te mate i mahia e au.
a Pakeha nukarau. A ko reira te puta ai nga kupu
tino whakahe mo Ngatihokohe, a e nui ke ake te kino
o nga kupu i aua ra, i nga kupu e kiia nei ano
Ngatihokohe, e nga kai tautoko a aua Maori.
AMONG the many misrepresentations which are con-
tinually being repeated by the advocates and apologists
of the Land " Ring," is the one which is involved in the
endeavor to show that the charges made against the
" Ring " by the Maoris, and those acting for them, ara
made against the European people of Hawke's Bay.
Day after day those whose Herculean task it is to try
to cleanse the Augean stable of Heretaunga, declare
with as much of a semblance of virtuous indignation
as it is possible for them to assume, that the accusa-
tions of the " Repudiation Party " are libels upon the
hono? and fair fame of the inhabitants of this Province.
It is hardly necessary to say that this statement is as
illusory as " the baseless fabric of a vision," and is
only made for the purpose of strengthening the hands.
of the Spoliation party, by evoking public sympathy iu
their favor. It was clearly pointed out by the Hon.
Mr. Russell and Mr. Sheehan in the speeches made
by them during the last session of Parliament, that
|
|
6 432 |
▲back to top |
Te Wananga
Mr. Sutton
Heretaunga
Hawke's Bay
Te Hemara
Te Omana
Tatana Te Wokena
Ahuriri
Te Makarini
Wiremu Makarini
|
|
7 433 |
▲back to top |
Te Wananga.
mahi katoa ona i kite ai. A mea ana aia he mahi kino
e he ni te mana tangata, a ka mutu taana aha aha atu ki
taua mahi. I te. ra i korero ai maua ko Te Makarini.
I mea mai a Te Makarini ki au, he nui rawa te utu tau mo
te reti o taua whenua. A kihai tona mahara i mea, e me
utu e ia, e kore ano hoki aia e utu. He mea hoki
na ana mahara, me noho taua whenua e. ia, i. roto i
etahi tau, a he hoko naana te mutunga mo taua whenua e
tino riro ni i aia ia Te Makarini, mo nga moni Ł3000,
(E toru mano Pauna). He mea hoki naana, ku
te utu tika te ra ko taua toru mano pauna mo taua
whenua. A i mea mai a Te, Makarini kia au, me
waiho taua whenua kia takoto penei nga , ritenga
ona. I mea atu ahau kia Te Makarini, ka whakaae atu
ahau ki to kupu mo to hoko i taua whenua a mua. A tuhi
tuhia ana te tahi Pukapuka e ahau, ko nga kupu o taua
Pukapuka aku i tuhituhi ai, he kupu whakaae naku kia
hokona taua whenua e ahau kia Te Makarini. Ara, ko te
900 (iwa rau eka) i pa ai a Te Makarini, me riro i aia mo
te Ł3000, (Toru mano pauna moni.) A me utu ranei nua
moni me waiho ranei kia noho mokete mo nga tau e rima,
mo taua whenua, a kia kotahi te kau Paiheneti mo aua
moni mo te tau. Otiia ko to utu rite mo te tau, me utu
rawa ano aua moni, a kia tika te utu, a tae noa ki te ra e
rite ai te hoko o taua whenua kia Te Makarini, kihai rawa
a Te Makarini i whakaae kia tuhituhia tona ingoa hei
whakaae mo nga korero o taua Pukapuka i tuhituhia ra e i
ahau. I mea hoki a Te Makarini, ki te mea ka whakaritea
eia he tikanga rao aua moni utu tau, ki au penei, ka whaka
rarurarua aia e Meene. I nga ra tuatahi o te tau nei (ara
o te tau 1871). He mea, whakawa a Te Makarini e ahau,
mote moni rite utu tau, kia utua mai aua moni ki au.
Ano ka roa rawa nga ra ona e mahi ai i te kupu utu mo
aku kupu whakawa moona, whakaaetia ana eia te tika o
taku tono ki aia. A kiia ana eia me utu ahau eia ko nga
moni, utu mo te reti tau o te whenua me nga moni ano
hoki mo taua whakawa ano. E mohio pu ana ahau, o aua
ra mai ano i whakawa ai ahau ia Te Makarini, ahau i
mahia ai kia raru taku hoko mo taua whenua. He mea
korero e Te Karaena Roia kia au, he mea kii ma rire aia
he mea ako aia, kia mau tonu toua mahi kia pono tonu ai
te kotetete o taua hoko o tana whenua. He take pono
ano taku take i penei ai aku kupu, ara he mea ako pu ano
nga Maori kia, whakahaweatia e ratou a ratou mahi hoko.
Ka wha pea wiki kua pahure nei, oku i rongo ai
ki nga Maori e rua, kua tae mai he reta ia Te Makarini, lie
korero kia Paora Torotoro, he he kei roto i taua hoko ki au
(ara kia Tatana). A he ako atu ta tana reta Uia Paora kia
haere kia Te Karaeana Roia kia tika ai a Paora i aia. A
i mea aua Maori, no te mea kua tae mai taua reta, n
no te ako i akona ai kia Paora, ka whakahaweatia e Paora
anu mahi katoa. A ko Karaitiana, ko te tangata whai hea
i taua whenua, a kahore he raru o taua hea. T mea aia (a
Karaitiana) i te wa ki ano i haere atu i Nepia. I mea nia
(a Karaitiana) kua tae mai he reta ia Te Makarini, he mea
atu (kia Karaitiana) kia timataria lie mahi (whakawa) eia
A na reira aia i tuhi tuhi ai i tana ingoa ki tetahi pukapu-
ka, mei.kore (taua ako) penei e kore aia e tuhi tuhi i taha
ingoa ki taua puka puka. He kupu enei mo te hea a
Tareha, i hokona i nga tau e rua kua pahure .tata nei kia
Te Makarini, mo nga moni Ł300 (e toru, rau pauna) ara ne
mea whakarite ano nga tikanga mo taua hoko i aua ra.
I nga ra mutunga nohanga o te Makarini i Nepia nei.
He mea ako a Te Matiki e ahau (. He mea hoki, e mahi
ana ano aia a Matiki moku ia Te Makarini) kia riro i au
te hea a Tareha. A maku e utu kia Te Makarini, nga
moni ana a te Makarini i pau mo taua hea, a maku ano e
utu nga moni toenga kia Tareha A no muri iho, ka mea
mai a Matiki ki. au, kua kite "aia ia Te Makarini. A i. mea
a Te Makarini (ki aia) e mea aha Te Makarini kia whaka-.
hokia e ia te hea a Tareha kia Tareha ano. E kore aia (a
Te Makarini) e whakaae, kia hoatu kia Tareha nga moni
pera te nui, me nga moni kua riro i etahi (o nga Maori
• ratou etahi hea o taua whenua) te Ł500 (rima rau pauna)
mo a ratou hea. Mehemea koa, i whakaae a Te Makarini
MR. F. SUTTON ON CERTAIN PHASES OF THE
MANGATERETERE QUESTION
F. Hamlin's Mr Ormond
Sutton and Worgan
Mr. M'Lean
Mr. Carlyon
Williams
|
|
8 434 |
▲back to top |
TE WANANGA
Mr. M'Lean, telling Paora Toro-
toro
Carlyon
Paul
Tareha.
Mr Maddock
Nepia
KI NGA IWI MAORI KATOA O AHURIRI, O TE Te WAIROA, o
TURANGANUI KATOA.
Poneke
te hoko, me te Mokete a etahi o nga tangata no ratou nga
ingoa i te Karauna Karaati kia Tatana, me etahi atu
Pakeha.
Ko te tino take o aua ritenga mo aua hoko me aua mokete
a te tangata kotahi ranei, a te hunga e rua ranei e toru ranei
o roto o te tokomaha o nga tangata no ratou katoa nga
ingoa i roto i te Karauna Karaati. E mohio ana koutou
nga Maori katoa, he tikanga mahi na Te Kooti whakawa
whenua Maori, kia mahia e taua Kooti nga Karauna Ka-
raati ki etahi tangata anake nga Karaati. A he mea ano
ka mahia e taua Kooti kia waru ranei e iwa ranei kia
kotahi ranei te kau ingoa tangata o mahia e ratou ki te
Karaati kotahi. A ko taua kotahi te kau tangata no ratou
nga ingoa i mahia ra e Te Kooti ki Te Karaati, he toko-
maha noa atu nga tangata kihai i tuhituhia o ratou ingoa
ki te Karaati, heoi ko taua te kau tangata no ratou nga
ingoa i tuhituhi ki te Karauna Karaati, ko taua te kau hei
mana ki te Karaati mo nga tini tangata i mahue ra o
ratou ingoa, kihai ra i tuhituhia. A he mea i korerotia e
te Kooti ki nga Maori, e, ekore e tika kia hoko ranei kia
mokete ranei etahi o nga tangata, no ratou nga ingoa i
tuhituhia ki te Karauna Karaati, a kia whakaae ra ano
ana tini tangata no ratou nga ingoa i Te Karauna Karaati.
A ko tana ako a Te Kooti kihai i pono. A mahi ana nga
Pakeha, ki etahi anake o aua tangata no ratou nga ingoa
i to Karauna Karaati. He Riihi ta aua Pakeha, he hoko
a he nama moni, ki etahi o aua tangata no ratou nga ingoa
i te Karauna Karaati. He mea ano ka mahi aua Pakeha,
ki te tangata kotahi, o aua tangata no ratou nga ingoa i te
Karauna Karaati, he mea ano ka mahi ki nga tangata
tokoma, he mea ano tokotoru tangata e mahi ni ratou i
te hoko i he Riihi, i te mokete. A koia ra nga tikanga i
pa ai te ringa o aua Pakeha, a kihai i mahia e ratou ki te
hunga katoa no ratou nga ingoa i te Karaati, he mea, mahi
rikiriki e ratou.
A he nui no to raru raru, me te mate o te Maori i nua
tu mahi, koia i mahi ai te tahi Ture e Te Paremata i te
tan 1869. He mea hoki, i kiia e taua Ture, ki te mea ka
mahi Riihi ranei, ka hoko ranei, ka mokete ranei te Pakeha
i te whenua a nga Maori, i muri iho o taua tau 1869, a ki
te mea, e kore e whakaaetia, aua Riihi, nun hoko aua
mokete, e te nuinga o nga tangata no ratou te waahi i nui o
te whenua a no ratou nga ingoa i tuhia ki te Karauna Karaati
penei, ko aua Riihi me aua hoko me aua mokete, ka tino
he rawa aua mahi i taua Ture na. No te 3 o nga ra o Hepe-
tema 1869, i mana ai taua korero o taua Ture ai hei Ture.
Ahakoa kite iho ano nga Pakeha i nga kupu o taua
Ture o tau 1869. Ka anga ano ratou ka mahi Riihi, mo
te hoko, me te nama moni, ki te tangata kotahi, a ki te
hea kotahi, o te tangata nona te ingoa i roto i te Karauna
Karaati. A he mea ano ka mahi Riihi ranei, hoko ranei,
mokete ranei nua Pakeha, ki nga tangata to korua, a he
mea ano tokotoru no ratou nga ingoa i te Karauna Karaati.
A kihai te nuinga o nga tangata HO ratou nei te waahi nui
o taua whenua, a no ratou tahi ra hoki nga ingoa i te
Karauna Karaati i whakaae ki te mahi Riihi ranei, hoko
ranei, mokete ranei, a taua tangata kotahi, a te hunga
tokorua, a te hunga tokotoru ranei. A he penei hoki etahi
o nga hoko, me nga mokete a Tatatia mo Mangateretere.
A i mea nga Roia Pakeha a nga Maori, e whakahe ana
ratou ki aua tu hoko, Riihi, mokete. Otiia i mea nga
Roia a Tatana, kihai taua Ture hou o te tau 1869, i pa Ui
ana Riihi, ki ana hoko, ki ana mokete. A na aua kupa
tautohe a aua Roia, koia i kiia ai e aua tini Roia, nga
Hoia a nga Maori, me nga Roia a Tatana, me whakawa
rawa ano taua tautohe a ratou e Te Kooti Hupirimi.
A whakawakia ana taua kupu e te Kooti Hupirimi i
Poneke i te marama o Nowema 1875. A korero ana nga
Roia a nga Maori ki nga Tiati, a korero ana nga Roia a
Tatana ki nga Tiati. He korero hoki ta ratou i nga korero
a tetahi taha, a tetahi taha, kia ata mohio ai aua Tiati, e
tika ai te mahi rapurapu a aua Tiati, a e mohiotia ai e
ratou nga kupu hei whakatau mo taua take e rapua nei.
A e rua wiki i rapurahu ai aua Tiati i nga korero i
korero ai nga Roia, kia ratou. A no muri i korero ai aua
|
|
9 435 |
▲back to top |
Te Wananga.
Tiati i a ratou korero. A koia nei nga korero a aua Tiati.
Ko te maui i hoko ai a To Waaka raua ko Tareha i a
raua hea, hara i te hoko he ki te tikanga o te Ture hou (o te
Ture 1869). No te moa, ko ta rana mahi hoko, kua oti noa
atu i nga ra o mua atu, o tatia Ture hou, i kiia ai he Ture.
Otiia ko nga hoko, me nga Mokete, a etahi o nga tangata
no ratou nga ingoa i tuhituhia e Te Kooti Whakawa Whe-
nua Maori ki te Karauna Karaati. He lie katoa era, mahi
hoko mahi Mokete a aua Maori. No te mea, i hokona, a i
Moketetia e aua Maori, i roto i nga o te Ture hou (o 1869)
kua kiia hei Ture, a i mana nga tikanga o taua Ture i nga
ra i hokona ai i Mokete oi aua tangata. I tino marama n, i
tino kitea putia te tikanga o nga kupu a nga Tiati, a e ko-
re e ngohe ranei, e raru ranei, e hoko te tara ranei o aua
kupu anga Tiati, i nga mahi, e mahi ai te Pakeha, mo aua
kupu kia hengia e ratou. i
He nui rawa te inana o aua kupu a nga Tiati mo nga
Maori o te Porowini o Ahuriri. No te mea e eka ana te
tikanga o aua kupu a aua Tiati ki nga whenua ke atu ano
i Mangateretere ki te Hauauru. E pa ano hoki ki To
Kaokaoroa, ki Kakiraoa, ki Mangarau, ki Te-Awa-o-te-
Atua, ki Pekapeka, ki Mangaterete ki te Marangai, ki
Tautitaha, ki Mahanga, ki Kohine-rakau, a ki etahi atu
Karauna Karaati ano hoki. A nga ra apopo nei, ka tuhi-
tuhia ano nga ingoa o aua Karauna Karaati e ahau, kia
rongo ai ano koutou ki era, e pa ai ano nga kupu a aua
Tiati i whakatau ai mo Mangateretere ki Hauauru. A pa
ano hoki aua kupu a aua Tiati i whakatau ai mo Manga-
teretere ki te Hauauru, ki te tini noa atu o nga whenua o
Te Wairoa, me nga whenua ano hoki o Turanganui katoa.
Kia korero ano ahau i nga tikanga mo nga hea a Tareha
raua ko Te Waaka Kawatini, kia mahara koutou. Te take
i kiia ni, e, i hokona e nia rangatira Maori, e raua a rana
hea ki te hoko tika. No nga tikanga o te Ture hou (o
1869) i puta ni taua kupu i nga Tiati. Ara, ko ta mua
hoki, ko ta Tareha, i mahia e raua i mua atu o tu 3 o
Hepetema 1869. Otiia he tika ano, a e pai ana ano aua
hea e rua, kia whakawakia ano, a ko nga tako, e turia ai
te whakawa, kei a matou ano tu whakaaro.
Ko te tino kupu o te Kooti, ara, a aua Tiriti, i mon, o,
kote Riiri i tuhituhi ai to tangata kotahi ranei, i tuhituhi
ai ranei te hunga na ratou te waahi iti o te whenua i kiia
i roto i te Karauna Karaati, i muri iho o te 3 o nga ra o
Hepetema 1869. He he katoa era, he rawa atu. A e
kore e kiia he hoko ranei, he mokete ranei, ho Riihi ranei
ana Riiri mo ana mahi. A ko te tikanga tenei o nua kupu,
e, ka hoki te whenna ki nga tangata Maori. Otiia i nga
korero i korerotia mo Mangateretere ki te Hauauru, i
whakaaetia tenei kupu, a, ko nga moni e mohiotia ana he
tika kia hoki aua moni. Me utu o nga Maori aua moni,
ki nga Pakeha i a ratou nei nga whenua ka whakahokia
mai nei, a me hoki ana moni ki aua Pakeha. Whai hoki,
me penei ano te mahi utu atu ano i nga moni ki nga
Pakeha i a ratou ano etahi whenua ano, e hoki mai ki nga
Maori, ara, ki te hoki mai nga whenua, me hoki ano ki
nga Pakeha nga moni i homai e ratou mo aua whenua.
Tetahi kupu ano i rapurapua i te aroaro o te Kooti Hupirimi.
ko nga tikanga o te hea a Karauria, ara o te tangata kua mate.
Na te mahi huha pea, na te mahi mangere ranei i mahia
pohehetia ai nga kupu o te Karauna Karaata, i kiia ai, ki te
mea ka mate tetahi o nga tangata no ratou nga ingoa i roto
i te Karauna Karaati, ko taua hea ekore e riro i ana tamariki
ranei, i ona whanaunga ranei, otiia ka riro tana hea i nga
hoa ona e noho tahi ana o ratou ingoa i roto i te Karauna
Karaati. A ko taua hea o te tangata mate ka wehewehea ki
ana hoa no ratou tahi nga ingoa i roto i te Karauna Karaati.
A na te Ture hou i whakatika tana mahi he. A e men ana
hoki taua Ture hou o te tau (1869) ko te hea a te tangata
mate, rae riro tera i nga tamariki ranei, i nga tangata ranei.
E mohiotia ana e te whakawa a te Kooti Whakawa Whenua
Maori, he uri ratou na te tangata mate.
NA HONE HIANA.
Nepia, Tihema 10, 1875.
JUDGMENT OF KARAITIANA TAKAMOANA V.
SUTTON.
WEDNESDAY, DECEMBER 1.
(Before their Honors the Chief Justice, Mr. Justice John-
ston, and Mr. Justice Williams.)
KARAITIANA v. SUTTON AND OTHERS.
Henry Parker
Waaka Kawatini
Te Waaka
Rooke v. Lord Kensington,
|
|
10 436 |
▲back to top |
Te Wananga.
County of Middlesex
Te Waaka Karauria
Hunt v. Remnant
Sutton
Paora Torotoro
Robert Cashmore
Urupene Puhara
and Erueti Nganui
Tareha
Sir Donald M'Lean
Te Waaka Sir D. M'Lean,
Paora Torotoro. Sutton
Urupene Puhara and Erueti Nganui. Paora
Torotoro, Urupene Puhara, Erueti Nganui
Ahere Te Koare, Nikera
Whitingara
Te Waaka Kawatini
|
|
11 437 |
▲back to top |
Te Wananga.
one-ninth was not subject to any equity on behalf of the
children of Karauria. The remainder of the estate of
Karauria is now vested in the defendants, Samuel Locke I
and Tareha Moananui, as trustees for the children of Ka-
rauria, mentioned in the tenth paragraph of the case.
2. Sir Donald M'Lean took an estate in fee simple in
one-ninth of the whole of the land included in the grant,
by virtue of the agreement of the 1st September, 1869,
made with Tareha Moananui, and the conveyance of the
25th May, 1872, made in pursuance of this agreement.
The defendant Sutton took an estate in fee simple in one-
eighth of the land under the conveyance of the 21st June,
1870, from Te Waaka Kawatini to him. Under the mort-
gage of the 19th July, 1869, from Paoro to Robert Cash-
more, and the subsequent deeds of assignment from Cash-
more, and Kinross, and by operation of the Native Lands
Act, 1869, Sutton took the legal estate in one-ninth, by
way of mortgage, to secure the sums mentioned iu this
deed.
Under each of the deeds of mortgage, of the 26th July
and the 30th August, 1869, made respectively between
Urupene Puhara and Erueti Nganui and Frederick Sutton,
and by operation of the Native Lands Act, 18G9, Sutton
took the legal estate in one-ninth, by way of mortgage, to
secure the sums mentioned in those deeds respectively.
Under the other deeds of mortgage and conveyance
mentioned in the case, the defendant Sutton took no estate
nor interest. These deeds were executed after the passing.
of the Native Lands Act, 1869, and are therefore void.
NGA KORERO A KAWANA KEREI KI TE
PAREMATA, MO NGA WHENUA
HOKO HE I AHURIRI.
Ka mea a Kawana Kerei:—E Te Tumuaki o te
Paremata nei. E mea ana ahau, kia puta he kupu
muku, mo nga korero a Te Hiana ki te paremata nei,
kahore he kapu whakapae a te Hiana, ki te iwi
Pakeha katoa o Nepia, ki ta te whakarongo o aku
taringa ki ana korero, i mea a Te Hiana, e hara ana
kupu whakaho, i tu whakapae ki te iwi nui katoa.
Otiia, he kupu ana kupu, i whakahe ki te mahi a
etahi anake, a ke ouou taua hunga i whakahe ai aia.
E mea ana ahau koia ra te tino kano o aua kupu.
A e mea ana ahau, ko nga korero e korero nei a Ta
Tanara Makarini, e whakahua nei nia i nga kupu o te
Komihana, i noho whakawa i Nepia mo nga whenua
hoko he o Ahuriri. E mea ana ahau he nui noa atu,
he tini rawa atu, nga whenua a nga Maori i meatia
kia rapurapua e taua whakawa Komihana, a he ruarua
rawa nei, o ana whenua i whakawakia e aua Komihana.
A ko to korero o aua Komihana, i tuhituhi ai, mo
ta ratou mahi i whakawa ai, he korero anake,
mo aua whenua ruarua anake. E mea ana ahau,
e whitu pea tekau, ranei, e warn tekau, ana whenua
i kiia e nga. Maori o Ahuriri kiu whakawakia,
a o rua rawa ano tekau o ana whenua
whakawakia e aua Komihana. Na reira ahau i mea
ai, ko te kororo a aua Komihana, he kupu mo ana
whakawa iti anake a ratou kupu. A e mea anu ahau,
e ahua manakanaka ana taku whakaaro, no te mea ko
te take o te whakapae a Te Humu, kahore ano i utua
mai e te hunga mo ratou ana whakapae. Koia nei te
tikanga o te whakapae a Te Hiana. E mea ana aia,
ko nga tangata na ratou i mahi nga mahi i whakahe
nei a Te Hiana. He tangata ana tangata no te
Kawanatanga, a he Apiha nui ratou no te Kawana-
tanga, a he mea whakamahi ano e ana tangata nunui o
te Kawanatanga, nga Apiha i raro iho ia ratou, me
nga Kai whakamaori ano hoki o te Kawanatanga hei
naahi i aua mahi, a ratou, a he nui ano hoki te uta i
utua ai, aua Kai whakamaori, i whakamahia nei e aua
nunui o Te Kawanatanga. E mea ana ahau, kahore
he tino kupu whakapae a Te Hiana mo
te Hemara ratou ko ana teina, heoi ano te
whakapae a te Hiana mo ratou, ko nga kupu i tataku
ai a te Hiana i nga mahi, i mahia e Te Hemara ma.
Otiia e mea ana ahau, he nui toku whakahe, mo nga
mahi a tetahi Pakeha i kiia nei e Te Hiana. A na te
rongo korero e kiia rei i roto i nga kupu ki te Parema-
ta nei ahau i mea ai, he tino he rawa, te mahi mo taua
Pakeha e whakahe nei ahau i uia, kia tukua taua Pake-
ha ki te tai Tuaura mahi ai. E mea ana ahau, he ha-
erenga nona ki reira i pa ai te kino ki o reira tangata,
A e ui ana hoki tuku whakaaro ; heaha ra te take i
tonoa ai tana Pakeha e Te Kawanatanga, ki te tai
Tuauru. He mea utu taku ki to Paremata nei. ko nga
korero a Te Hiana, i korero ai ki te Paremata nei, a
me nga korero a Ta Tanara Makarini i korero ai ano
hoki ki te Paremata nei, kua pouri taku ngakau, i te
nui o nga he, i whaakina e ana kororo. A he nui ra-
wa te he kia whakamahia tana Pakeha i tonoa nei ki
te tai Tuauru, i nga mohi a te Kawanatanga. A ko te
tino he, i kiia taua Pakeha hei mahi i nga mahi nui, i
to tai ki te Hauauru. A e mea ana ahau, na nga
korero i rongo nei ahau e korerotia ana ki to. Parama-
ta nei, koia ahau i moa ai, te take i whakamahia ai ta-
na Pakeha ki te mahi Kawanatanga, ho mea nona i
mahia nei i nga mahi hokohe i nga whenua i Ahuiiri.
K mea ana ahau, he tika pu ano, kia korero ahau i enei
kupu aku, no te mea hoki, he roa noa atu taku oho
mauri ki ana korero nei i rongo ai ahau nehe noa atu
Ehara, taku whakaaro i te mea, kia tataku ano ahau
i nga take korero a Te Hiana i korero rei ki te Pare-
mata. Otiia he ruarua nei aku kupu, mo etahi mahi
«nake o ana tikanga i whakapuakina nei e Te Hiana.
E mea ana ahau, he tika pu ano kia rapurapua e te
Paremata nei nga tikanga o nga mea i korerotia nei
e Te Hiana, no te moa hoki, he tino tikanga nui rawa
kei roto i nga korero a Te Hiana, hei titiro ma te
Paremata nei, u ma te iwi katoa ano hoki. E mea ana
ahau, kia maia pu ano te tangata, ka puaki ai i aia
nga kupu penei me nga kororo a te Hiana e whakapae
nei ki etahi Pakeha, He mea i hi ai ahau kia maia
te tangata, ana, korero i aua tu korero, he mea hoki
e uta ana ana korero ki runga ki te tangata; a ka
kupukupua kinotia mai ano e ana tangata, mo ratou
nei aua whakapae. Otiia, e ui ana ahau, oti me noho
paku te tangata a kaua aia e korero i nga mate e
mahiakinotia ana e etahi o te iwi, ki etahi ano o te iwi
a me noho hanga te tangata i te wehi, kei
kiia kinotia, aia mo taua mahi whaaki i nga mate
o te iwi. i te iwi ano ; ki te Paremata nei. E hara ta te
Hiana i te noho hangu, otira ko tana maia ki te korero
i ngo hara n etahi tangata, koia aia, ka kiia kinotia ai
pea, a nga ra e takoto ake nei. E kiia aana, kua pai
a Te Hiana kiu hoatu moni Tiaki e etahi Pakeha ki
aia. Kua korero ano aia mo taua mahi Tiaki, a kei
nia ano e pupuri ana e tahi korero ano mo aua kororo
mo nga moni Tiaki i kiia kia hoatu maana. Maka e ata
korero nga korero mo aua moni i kiia ata hoatu ma Te
Hiana. 'A kia oti aku korero, hei reira te Paremata
nei. ka moa ai, e, koia ano, he pono te ki e kiia nei, i
meinga ano kia atua a te Hiana e te Pakeha, kia kore
ai aia o mau tonu taua mahi tiaki i nga Maori o
Ahuriri. I nga ra o Pepueri o te tau kua pahure tata
nei, a e hara aua ra i te ra kua mamao noa atu, e tata
|
|
12 438 |
▲back to top |
Te Wananga.
pu maiana ano 1d enei ra. I tupono noa a Te Hiana
kia Tanara, a he korero mahi mo te whenua e kiia
nei ko Heretaunga. He mea aua korero kia whaka-
riti te hoa o Arihi Te Nahu. Kahore he tino kupu i
takoto mo taua hea i taua ra, hoiano te kupu i kiia, e,
he mea pai ano kia whakaritea tana hea a Arihi kia wawe
ai te oti. A i muri iho ka hui ano nga ka korero ki
Heretaunga. He tika ia nei kia whaakina e
ahau te ra me te tau. A tukua mai ana te waea
a Tanara kia Te Hiana, kia rongo nia, kua whakaae
a Tanara ma kia hoatu ki nga Maori nga moni
£8000. (e toru mano Pauna) whai hoki kia hoatu
ano e Tanara ma, te mano kotahi (£1000) moni ma
te Hiana ake, mo tana mahi ana oti taua hea te
whakaae kia Tanara ma. Na Tanara nga mahi nei
kia Te Hiana. Mehemea i utua n Te Hiana mo tana
mahi i mahi ai mo tana mea, penei e kore e pahika
ake i te rau kotahi (£100) moni, te utu ki aia, koia i
kiia ai ko te toenga o tana mano kotahi, ara te
£900 (iwa rau) pauna, he moni utu whakapati aua
iwa ran kia tahuri ai a Te Hiana kia pai kia Tanara ma.
Ko te kupu utu mo aua korero nao te mano Pauna ma
Te Hiana, he mea tuhituhi eia ki te reta, i mea atu
aia e kore rawa aia e pai kia tango aia i aua moni.
Ki te mea e whakahawea ana koutou te Paremata nei
ki tana waea, a Tanara, me te Reta a Te Hiana, e
pai ana ano kia tikina aua mea kia kite koutou, ko
tana waea a Tanara, he mea tuku mai kia Hiana i
Heretaunga i te marama o Pepuere. Me kaati aku
kupu i konei, me waiho ma koutou ma te Paremata
nei te whakaaro, mehemea e tika ana te kupu i kiia ra
e, i pai a Te Hiana kia tango tiaki moni aia. I mea
hoki ahau, e kore ahau, e korero i nga tikanga o te
kano o te korero i korero ai a Te Hiana. Otia kua |
huura eia e Te Hiana nga tikanga nui, a ma te iwi e
titiro te tikanga o aua tini mea. He mea hoki kua
kite nei tatou i etahi mea i te whakawa mo nga he
o Ohinemuri. A ma te Paremata nei aua mahi e
titiro, ma, te iwi aua he e titiro. A e mea ana ahau,
he nui noa atu ano hoki nga he kei muri hei mahi
ano ma tatou e whakawa ai ano. He mea korero ano
etahi o aua mea e Te Hiana. Tenei taku kupu
mutunga, ki te mea ka kiia e te tangata he tangata
mahi nukarau a mea. Ahakoa ki mai a mea e, he pera
ano aia i ki atu ra. E hara aua kupu a mea i te
kupu e ora ai, a mea i ana mahi tahae.
THE DEBATE ON THE HAWKE'S BAY
"RING" LAND TRANSACTIONS.
Sir G. Grey.—Sir, I should just like to remark that I
did not understand the honorable member for Rodney to
cast any general aspersion upon the people of Hawke's
Bay. I understood him, on the contrary, to affirm that
the persons against whom he brought any allegations
were very few in number. I think that was his distinct
statement ; and I must only say, at this stage of the pro-
ceedings, that, as far as the report quoted by the Native
Minister goes, I believe only a very few cases were heard
by the Commission which made that report. I understand
that there were about seventy or eighty cases of this kind,
and I believe the Commission investigated only about
twenty. I apprehend, therefore, that any remarks made
by that Commission have reference to a very small pro-
portion of these cases ; and I must say that I feel very
great disappointment that what I understand to be the
gravemen of the accusation has not yet been met. The
gravemen of the accusation ia this ; that the persons en- !
gaged in these transactions were in part high officers of
the Government, who availed themselves of the services
of Government officers, such as interpreters, and that cer-
tainly large rewards appear to have been given to the in-
terpreters so employed. I did not understand any impu-
tations to be thrown upon the characters of the Messrs
Hamlin, other than what were contained in statements of
actual facts connected with their proceedings. I must
say, however, with regard to one gentleman employed na
interpreter, that, from circumstances which have recently
come to my knowledge, I believe most serious objections
exist to the reward given to that gentleman by his being
sent to the West Const of the island. I believe his being
sent there inflicted great injury upon many persons ; and
I never could conceive why he was sent there. The state-
ments made to-night by the honorable member for Rodney
and by the Native Minister have, I must say, left a very
unpleasant impression on my mind that a very wrong
proceeding was committed in employing that gentleman
again in the public service, and particularly iu sending
him to take up the responsible position which he occupied
on the West Coast ; for, from what has been brought up
this evening, he appears to have been promoted for having
been engaged in these transactions, I have thought it
only right that I should make these observations, for I
feel very strongly, and have done so upon this last point,
for some weeks past.
Mr. Fitzherbert.—I do not wish to enter into the ques-
tion which has been raised, but there are one or two points
to whioi) I wish to refer. The honorable member for
Rodney Mr. Sheehan, has brought forward a matter which
no one can deny is of a grave character, and eminently
deserving the attention of this House and of the country.
Any man who dares to bring forward such subjects treads
necessarily upon so many toes that he exposes himself to
a good deal of recrimination ; but I have yet to learn that
it is the duty of any member to shrink from what he be-
lieves to be a duty, although it may be a painful and au
I unpleasant one, and one which exposes him to attack.
That is the position that the honorable member for Rodney
stands in. The honorable member for Rodney has been
accused of accepting cheques. He has given an explana-
tion of that just now, and he might have said much more
in respect of that. I will adduce facts, and I will leave
the House to judge how far such a charge has been well
founded, and is likely to receive credit when made against
a gentleman who acted in the way I am about to inform
the House. In February, last year—that is not so long
ago—Mr. Sheehan came into contact with Mr. Tanner on
behalf of purchases of the Heretaunga land, concerning
proposals for the settlement of Alice's claim. Nothing
definite was done at the time, except an expression of
opinion on both sides that a settlement was desirable.
Subsequently a meeting of the purchasers was held at
Hastings: I am particular in giving places and dates.
Mr. Tanner telegraphed to Mr. Sheehan that they had
agreed to offer the Natives £3,000, and to give Mr.
Sheehan £1,000 for a settlement. Mr. Tanner did this.
Mr. Sheehan's actual professional fees in connection with
the work would not have exceeded £100. The rest was
a, bribe. Mr. Sheehan refused point blank by letter. The
letter can be produced, and, if necessary, the telegram,
sent by Mr. Tanner, dated in Hastings in February. I
now leave the House to form its own opinion as to the
charges made against the honorable member. I said I
would not go into the merits of the question itself. An
important matter has been raised ; the attention of the
country has been awakened. We have had an instalment
in the investigation and report of the Ohinemuri Com-
mittee. This House will judge of that, and the country
will judge of if. There are other matters which, if 1
mistake not, will have to bo probed more to the bottom ;
these have been touched upon by the honorable member
for Rodney. I have one word in conclusion to say. It
is no reply to charges to say, " You are another."
|
|
13 439 |
▲back to top |
Te Wananga.
HE PANUITANGA.
HE mea atu tenei kiu matau ai nga iwi Maori. Kei te
Toa a HONE PERI i Taratera, te mahi hoko utu iti, mo nga
taonga, he iti rawa atu nga utu o taua Toa, i nga Toa katoa o
taua takiwa : mo te moni pakeke.
HONE PERI.
Taratera.
170
HE PANUITANGA.
KO te ra e kiia ni te ingoa o nga tangata hei pootitanga ma
te iwi. hui Mema mo te Paremata ; mo e takiwa ki le
moana ki te Kawhiti. Ko te 4 o nga ra o Hanuere 187''-.
Ko te tino ra e Pooti ai te iwi katoa, Ko te 15 o nga ra o
Hanuere. No te mea, ko nga Riti mo nga Mema e mana ai ta
ratou noho i te Paremata, kia tae aua Riti ki Poneke i mua
atu o te 2 o nga ra o Pepuere 1876.
1G5
NOTICE.
THE nomination of Candidates for the East Coast Electoral
District, will take place at the Council Chambers, Napier, on
the 4th of JANUARY, 1876. The clay of polling will be on
the loth of January. All writs must be returned by the 2nd
of FEBRUARY. 164
KI NGA TANGATA WHAI POOTI I TE TAKIWA KI
NEPIA.
E Hoa ma :—He kupu whakapai atu enei naku kia koutou,
Mo ta koutou korero whakaae kia Pooti koutou muku,
a he mea atu ano hoki tenei naku, no te mea, he mahi aku,
nana ahau i rora ai, koia ahau i mea atu ai kia koutou, e kore
ahau e pai kia tu hei Mema mo te Paremata.
Naku na
ERUERA TAEAKA.
168
TO THE ELECTORS OF THE NAPIER DISTRICT.
GENTLEMEN.— I beg to thank those among you for their
promises of support at the coming election, and to inform you
that from private reasons I have withdrawn from the contest.
Yours, &.c.
167 EDMUND TUKE.
UTU.
E taia ana Te WANANGA Nupepa i nga wiki
katoa- Ko te utu mo te tau, kotahi pauna. Otiia, ki te
tukua ma te Meera, kotahi pauna, e rua hereni me te hiki-
pene mo te tau. Mo te WANANGA kotahi, ana tikina
atu i nga Toa takotoranga o taua Nupepa, he hikipene mo
te Nupepa kotahi.
HE PANUITANGA.
HE panui tenei naku ki nga Pakeha, ki nga Maori.
Kotahi Wati Niiwa i kitea e au i te rori e haere atu nei
i Pakowhai ki te Teihana o te Rerewe i Ngaruroro nei.
He Wati pai rawa atu taua Wati. Ko te utu a te tangata
naana tenei Wati, mo taku kitenga e Ł4, 15 hereni.
NA HEKETA TE AWE.
Pakowhai, Nowema 2, 1875.
162
HE PANUITANGA.
HE mea atu tenei, kia rongo te iwi, he nui noa ata te
taonga e hokona ana i te Whare Toa Te Rikihana
i Waipaoa, Ara, te Potae, te Puutu, Kakahu wahine, (ho
mea tuitui enei i taua Toa), He Wati, he Hei taringa,
he Rongoa mo nga turoro. He Tera taane, he Tera
wahine, he Paraire, he Pekena, he Aporo maroke, he Ika
maroke, he Ika kohi ki te Paata. Ko te utu mo enei mea,
e hara i te nui rawa, ana hokona ki te moni pakeke, i to
Toa a RIKIHANA i WAIPAOA. 157
HE PANUITANGA.
KO ahau ko te Peka mahi Rohi ma nga Kuru Tepara, ka
mea atu nei ki te Iwi Maori; he hoko taku i te taro pai rawa,
mo nga Kapa e 3, mo te Rohi, e rua pauna taimaha. Mo te
moni pakeke ano ia, kahore i te nama.
ERUINI ROPINI.
\_\_
Nepia Karaewa Rori.
171
KUA PAUNATIA I PANITANA.
NA J. TIIINI, Tihema 7, 1875.
He hoiho uha, he tu n kuao, he pango a whero, he tiwha to
rae. kahore he parani e kitea, 15 ona marama.
A I TIHEMA TE 8
He hoiho poka, he hina, ko te parani i penei me te H i te
peke katau, 15 me te i ringa te tiketike.
Ka hokona i roto i nga wiki e rua, ki te mea ia e kore e
tikina mai.
J. H. TARAKA.
Kai tiaki Pauna.
Tihema 9, 1S75. 169
KUA PAUNATIA I KARAEWA, WAIROA.
NA WIREMU WIRIHANA, Tihema 11, 1875.
He hoiho poka, he pango a puehuehu, he waeroa roa, ko te
parani i nga. rara katau, Te PRE, a he PEE, ano hoki i
nga rara o te taha maui. 14 ringa te tiketike.
He hoiho uha. he tu a kuao, he waero roa, he tiwha te rae, ko
te parani he W V i te peke katau. 2 tau.
WP
He hoiho uha, he pango a whero, 3 tan, e toru waewae ma, he
tiwha te rae. ko te parani he IT. i te peke maui, me te
kaki.
He hoiho uha, he pango, he waero roa. kahore he parani e
kitea, 14 ringa te tiketike.
He hoiho tu a, kuao, he pango, 2 tau, he waero roa. 3 waewae
ma, he tiwha te rae, ko te parani he TW i te huha katau.
Ka hokona i roto i nga wiki e rua. ki te mea ia e kore u
tikina mai.
WIREMU MAKONI.
Kai tiaki Pauna,
Tihema 16 1876. 166
|
|
14 440 |
▲back to top |
Te Wananga.
Kamatira Hoteera,
TURANGA KAIPUKE I AHURIRI.
KO nga Maori e haere mai ana ki Ahuriri, ki te
mea ka haere mai ratou ki te Kamatira Hoteera
penei. Ka atawhaitia paitia ratou e Hone Ianga o te
Kamatira Hoteera.
Kahore ana karaihe rere rua te ahua.
Mo te Kai, 1s. 6d.; Moenga, 1s.
Ko te Tina kei te 12, a tae noa ki te 1 o te haora,
E mea ana aia kia haere mai nga Maori ki reira.
34
C. R, ROPITINI.
Nepia
C. R. ROPITINI,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
50
C. R. ROBINSON
CIVIL ENGINEER AND SURVEYOR,
Surveys made, Bridge Plans prepared, and Estimates given
to any of the Natives of the North Island.
Address—WANANGA Office, Hastings-Street, Napier.
50
KO nga Maori e haere ana ki Akarana, ki te mea
ika haere ratou ki te Kawana Paraone Hotera, ka
whangainga paitia; e ataahua te noho, a e pai nga kai,
me nga moenga i reira—
£ s. d.
Mo nga Kai i te Wiki O 15 O
Mo te Kai nae te Noho
i te Wiki ... ... 1 O O
He Whare pai ano nga whare hei nohoanga mo nga
Hoiho.
Ko Tiningama raua ko Kingi, nga kai tiaki.
KI NGA TANGATA POOTI I TE TAKIWA POOTI I
NEPIA
E hoa ma :—He mea na etahi o nga. tangata whai Pooti i
roto i a koutou, no te mea he roa ke nga ra, ka puta ni
nga pukapuka karanga i te Iwi kia Pooti i nga Mema mo
Te Paremata, me ki e ahau te tikanga o aku whakaaro o
te aronga o aku whakatu korero i roto i te Paremata.
1. Mo te kupu e kiia nei me mutu nga Porowi. E pai
ana ahau Uia mutu nga Kawanatanga Porowini. Otiia ki
te mea ka mutu era, me mahi ano hoki tetahi ahua
Kawanatanga mo aua takiwa, a ko taua ahua Kawnnnlnn^a
hou, mo riro ia ratou nga moni Kawanatanga o aua takiwa,
hei mahi ano mo nga mahi mo te iwi i aua takiwa.
I A ROPATA TUATI.
Nepia, Nowema 15,1875. 146
HE PANUITANGA.
Wairoa
Te Makarini.
! NA AKIHI TE NAHU
I
• Pakowhai, Nowema 24, 1875.
|
|
15 441 |
▲back to top |
Te Wananga.
REIHI HOIHO KI PAKOWHAI,
A TE TUREI, 28 TIHEMA 1875.
HENARE HIRA,
153 Kai tiaki Moni.
HONE ROPITINI,
KAI HANGA WATI, ME NGA HEI KOURA,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
20
PANUITANGA.
KUA tu taku Toa hoko Kakahu i Waringipata
(Onepoto.) A, ka hoko ahau i to taonga mo
te utu iti.
J. KIRIMIRI.
WARINGIPATA, (ONEPOTO.)
OI
M. R. MIRA,
HE KAI HOKO KAU, ME NGA PAAMU,
a e hokona ana eia
NGA Rana Hipi, me nga tini whenua. He Rana
ano he Hipi kei reira. He Rana ano kahore
i nga Porowini o Akarana, o Haku Pei, o Poneke.
Kei tana tari i Paraunini Tiriti i Nepia nga tino.
korero mo aua whenua.
HE RAME ANO ANA HEI HOKO.
He Rikona
He Reeta
Ue Kotiwera
He Marino
No nga kahui pai katoa ana Hipi.
A he tini ano aua hipi hei naahi ma nga Piha patu
Hipi ano hoki.
Na M. R. MIRA.
14
KI te puta he whakaaro ki nga tangata
e korero ana i tenei Niupepa ka
whakamohiotia ratou ki nga mahi hanga
whare, ki nga mapi whakaahua whare, ki
nga tikanga hoki o te hanga whare i runga
i te tuhituhinga. Tenei au hei whaka-
rongo ki nga hiahia o aua tangata, nui atu
i hoki taku pai ki te whakaatu i nga tikanga
katoa o taua tu mahi, ana tonoa mai ki au.
PENE METE,
Kai whakahaere whare,
Tenehana Tiriti, Nepia.
s
|
|
16 442 |
▲back to top |
Te Wananga,
Kia kite! Kia kite!! Kia kite!!!
KAI HOKO TAONGA,
HEHITINGA TIRITI, NEPIA,
E ki ana. mana rawa ano to hoko iti o te taonga o nga Toa katoa o Nepia.
E ki atu ana aia ki nga Maori.
Kaua e whakarongo Ki ta te taringa e rongo ai, engari ano ki ta to kanohi e kite ai.
—————————— 28
N. P. PARANITE,
Pateriki Kahikuru,
Kai hanga Tera, me nga hanga katoa mo
nga Kiiki, me nga Kaata,
Kei Taipo, (Taratera.)
KEI aia, i nga wa katoa nga Tera pai rawa,
Hanihi, Wepu, Kipa, me era mea e kore e taea
te tatau.
Ko ta PATERIKI KAHIKURU te whare
ngawari rawa mo te Hanihi Paki, Kiki, Toki Kaata,
Piringi Kaata, Terei, Parau hoki, Peke Tera hoki.
Ko enei mea katoa e hanga ana i roto i taua toa ; ko te
reta i tino pai rawa, e kore e kitea i roto i te motu nei,
be mea pai atu.
Haere mai kia kite tonu a koutou kanohi a tera e
paingia.
Kia marama ki te whare. Ko te PATERIKI KAHI-
KURU whare, Tera, Hanihi, hanga Kara, kei Taipo,
(Taratera.)
17
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIKA, a he mea panui
e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa , i to whare ta
o Te Wananga, i Nepia.
HATAREI, 18 TIHEMA, 1875.
TAKENA MA
WAIPAOA,
HE NUI NOA ATU A RATOU TINI KAKAHU
ME NGA MEA PERA
He mea uta hou mai aua mea
A HE MEA TINO PAI
Kahore he taonga i pai ke ake
I TE POROWINI NEI
He iti te utu mehemea ho
MONI PAKETE
Ta te tangata e haere mai ai ki te hoko.
C7
NAPIER, Hawke's Bay, New Zealand.—Printed by HENARE HIRA, and pub-
lished by HENARE TOMOANA, the proprietor of this newspaper, at
the office of Te Wananga. Napier.
SATURDAY, 18TH DECEMBER, 1875.