![]() |
Te Wananga 1874-1878: Volume 3, Number 10. 11 March 1876 |
![]() |
1 129 |
▲back to top |
TE WANANGA
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 10 NEPIA, HATAREI, 11 MAEHE, 1876. PUKAPUKA 3.
Poihipi ... .. .. .. Taupo. !
Matene Te Whiwhi, .. .. .. Otaki.
Meiha Keepa, .. .. .. Whanganui.
Petera -- ... .. .. Rotorua. i
Pohe... .. .. .. .. Patea.
Hone Te Wainohu, .. .. .. Mohaka.
Hamana Tiakiwai.. .. .. Wairoa.
'
Matene Te Whiwhi .. .. .. Otaki i
Major Kemp .. .. .. .. .. Whanganui
Pohipi .. .. .. .. .. .. Taupo
Petera •• •- •• •• •- Rotorua
Pohe •• •- •• -• •- -• Patea
Hone Te Wainohu .. .. .. .. Mohaka
Hamana Tiakiwai .. .. .. .. Wairoa I
\_\_\_\_\_
NGA tangata kei mi» e tiaki an» te Nupepa Wananga ma te Iwi—
Rira raua ko Peneti Akarana; Koreti rau» ko Koreke. Nepia: H.
Waihi. Tanitana; T. Arama. Papati Pei; A. Haruika. Tauranga; W. C.
KI NGA TANGATA TUKU PANUI MAI KI TE NUPEPA NEI.
TO ADVERTISERS.
Kotahi Putanga i te Wiki.
HATAREI, 11 MAEHE, 1876.
WAKA MAORI
I ERA tau, he tikanga mahi na Te Kawanatanga, kia
mahia nga kupu e taia aua e te Waka Maori, ki»
korero whakanui taua Nupepa ia Ta Tanara Makarini
I ratou ko anu hoa mahi i Te Kawanatanga- A he
i whakahe ano hoki nga kupu o taua Nupepa i nga
i tangata e whaaki ana i nga be i kite ai ratou i nga
i mahi korori ke a taua Kawanatanga, i nga mahi mo
te iwi. Na te Paremata tapa tikanga i whakahe, a, i
whakahoretia taua tu tuhi tuhi korero mo te Waka
Maori e te Paremata. Na reira te Tari Maori, ara,
nga Apiha o taua Tari i mohio ai, e, e kore e tika kia
naahi ratou i te korero tutara mo te iwi, i roto i te Nupe-
pa e utua ana ki nga moni a te iwi, ara, ki nga moni a
Te Kawanatanga. A na reira i muta ai taua tu
i tuki tuhi i te Waka Maoei. He tika pu ano hoki no
i te whakaaro o te Paremata ki te he o nga korero
i tutara a taua Nupepa mo etahi o nga Rangatira o te
i iwi. He tika ano kia tuhi tuhi to Nupepa e utua ana
e te iwi, i uaua kupu e kite ai mo te iwi. Te mea i
tika ai te mahi pera a te Nupepa e utua ana e te iwi,
no te mea, e tukua aua tora tu Nupepa ma te iwi e
utu i te tau, a na te iwi ake ano taua Nupepa, kaore e
utua ki te moni Paremata. Tena ko te Nupepa pera
rae te Waka Maori, e utua aua ki te moni Kawana-
tanga, a e mahia ana ona mahi e nga Apiha o To
Kawanatanga, a e tuhi tuhia aua aana korero e aua
Apiha Kawanatanga ano, me mahi i nga mahi Kahiti
taua tu Nupepa, ara, me whaaki i nga mahi pera me
nga Whakawa Whenua o Te Kooti Whakawa Whe-
nua Maori, i nga Panui a Te Kawanatanga i nga Ture
mo te iwi. Kaati he mahi ma te Nupepa pera me te
Waka Maori, hei mahi pera.
pa Kawanatanga i te Nupepa hei korero he ki
etahi o te iwi, a hei tautoko i Te Kawanatanga e he-
ngia ana etahi o a ratou mahi e te iwi. Na te Pare
mata te whakaaro i he ai te Waka Maori, i nga ra
![]() |
2 130 |
▲back to top |
TE WANANGA.
i korero whakapati ai tana Nuppepa ia Ta Tanara
Makarini ma, a i whakahe ai tatia Waka Maori ia
Te Tapata ma. Otiia kua ahua wareware taua Nu-
pepa te Waka Maori ki aua kupu whakahe a te Pare-
mata o ana ra. Ko te Waka Maori o te S o Pepueri o
tenei tau, kua tae mai kia matou, a kua kite matou
i nga korero o tana Waka. He nui nga kupu i taua
Waka mo te korero i korero ai a Te Hiana i te Pare-
mata, mo te mahi he a etahi o nga Pakeha o Ahuriri
ki nga whenua o nga Maori o Haaku Pei. A koia
nei te ara o te mahi a taua Nupepa Kawanatanga.
Ko te korero a Te Hiana i whakatika ai a ia ki runga
ki te korero i nga mate o nga Maori o Ahuriri ki te
Paremata. E toru Haora i tu ai a Te Hiana korero
ai, a na te Waka Maori i roromi ana kupu, a e rua
rawa ano tekau rarangi o ana kupu o a Te Hiana i
tai» ki te Waka Maori. A ko nga kupu a Ta Tanara
Makarini mua ko Te Omana, he mea ami katoa era
e te Waka Maori a noho -katoa ana a raua ki i roto i
te Waka Maori. A ko nga kupu a Te Omana ma, i
tino whakahe kia Kawana Kerei rana ko Te Hiana,
ko era tu kupu nga mea i tino taia e taua Waka. He
nui ano nga kupu a Te Pitihapeti, a Kawana Kerei,
me te tini o nga Mema o te Paremata, a i whakaae
ratou ki nga kupu a Te Hiana. Na konei i kiia ai e
kore e tika te kupu a te Etita o te Waka Maori e ki
ai e, he iti no te Waku Maori i kore ai e taia nga ku-
pu a Te Pitihapeti ma. E kiia pea e te iwi e, i ma-
ma rua hoki e te Wananga, ko nga kupu a Te Hiana
ma anake, me nga korero a nga Mema i whakaae ki
te kapa s Te Hiana, mo te he a etahi o nga
Pakeha o Heretaunga ki nga whenua a nga Maori.
He tika ano, otiia kihai te Wananga i mea e, koia hei
mahi nga korere katoa o i ana whakatu korero o te
Paremata. A no te mea he Nupepa a te Wananga e
utua ana e te iwi, a na etahi o nga rangatira o te iwi
ake ano taua Nupepa; e hara i te mea tia Te Kawana-
tanga. Koia i tika ai kia mahia nga korero o ana wha-
kata kupu a te Paremata, i nga kupu e pai ana kia
taia e Te Wananga.
Te Ehapa o te Tumuaki o Ngatihokohe
tautoko i nga Pakeha e kiia ana ko ratou Te
Kawanatanga. E he ana kia korero patipati te
Waka Maori i Te Kawanatanga i nga ra e tu ai etahi
Pakeha hei Kawanatanga, whai hoki, e he ana kia
taia e te Waka Maori nga Reta a te iwi, e tupa ai he
tautohetohe a te iwi ano nao nga korero o ana Reta,
whai hoki e he ana kia tuhituhi korero te Waka
Maori i nga kupu whakahe mo nga Pakeha e rahi ake
ana i roto i te iwi. whai hoki e he ana kia korero
whakapatipati tana Waka Maori i aua tu tangata e nui
ano i roto i te iwi. Te take i penei ai matou kupa
he Ture aua tikanga e kiia nei e matou mo nga.
Nupepa e taia ana e Nga Kawanatanga o te ao nei.
E kite ana matou i te Reta a Mohi Turui Tangaroa
peau e mea ana matou he Minita a ia no te Haahi, a
e ako ana a ia i Ngaiporou i te kupu tapu a Te Atua.
haere mai taua tangata i a Henare Potae ki Nepia
nei i enei ra nei ana, kia-kite ia Ta Tanara Makarini.
I te mea ki ano raua i tae mai ki Nepia nei, i rongo
pu ano matou, Le mea unga mai a Henare Potae e Ta
Tanara Makarini kia haere mai, kia whakatikaina nga
whakaaro a Henare Potae e Ta Tanara Makarini, mo
te Pooti a nga Maori mo te Mema Maori mo te takiwa
ki te Rawhiti. A i kiia hoki i te wa i Pooti ai te iwi
mo te Mema Maori, i he a Henare Potae, ara i Pooti
a ia mo Karaitiana. I haere tiihi mai u Henare
Potae ia Mohi Turei, a kihai i korerotia mai kia
matou nga kupu a Ta Tanara Makarini kia raua.
Otiia ki ta te kanohi i kite ai, ko te mahi a Ta Tauara
Makarini i mahi ai kia raua, he mea i tino koa pu o
raua ngakau, mei te menemene koa o a raua mata.
He ngaro huna rawa atu no te mahinga o nga moni
utu o te mahi o te Tari Maori koia matou i mea ai, e
kore rawa nei e kitea, a e rangona e te iwi nga utu i
utua ai enei mahi i huri koaro ai te ngakau o enei
tauira a Te Minita Maori. Otiia e mea ana matou,
ko te ahua kupu ako. ki te ara o nga tikanga e mahi ai
te Tari Maori i nga ra o nehe a moroki noa nei, ko aua
tu tikanga nga take i mahia ki enei tokorua, a i tene-
tene tonu te mahi, i whakaae ai raua, ki te
pai me te aroha nui o to raua mataa o Ta
Tanara Makarini. E hara i te mea i timata atu i
konei te aroha a to raua papa kia raua, i
timata mai ano i Turanga, no te mea na Kapene Kata
raua i arahi mai. A na reira pea raua i kore ai e
rorea e te hoa- riri, kia ai ano hoki he tangata akoako
ia raua, i nga wa e kapekapetau ai o raua hinengaro
ki te iwi Maori, a e rongo ai ano hoki a Ta Tanara
• Makarini ki te ahua ahnke o a raua whakaaro.
Ano ka hoki a Henare Potae raua ko Mohi Turei ki
Taranga, ka mahi raua ka Kauhau i te kupu ako kia
raua e Ta Tanara Makarini. A na ratou ko Te
Poota i tuhituhia tetahi Reta, he mea mahi puku e
ratou, a tukua ana ki te iwi, be kupu whakahe kau
• nga kupu o taua Reta mo nga kai Pooti o Karaitiana
a he korero whakapatipati ia Ta Tanara Makarini.
A he mea na matou ki te tino rite o nga korero o
! taua Seta noi ki te ahua o te Reta a Mohi Turei i
tuia ki te Waka Maori o te S o Pepuere, koia matou i
ki ai, na ratou tahi ano hoki taua Reta nei, ara na
Mohi ma, na te hanga na ratou i tuhituhi te Reta, i
te Waka Maori. Taihoa ano e korero utu e matou
nga kupu o te Reta a Mohi i te Waku Maori. A kia
penei ake hoki he kupu ma matou, e, tena ranei te
Kawanatanga te mea na, e ta ta ratou tangata i pai
![]() |
3 131 |
▲back to top |
TE WANANGA.
ai mo te Paremata, i te mea hoki ma to hunga mahi
tika, ma te tangata pera me To Kemara ma,
9 mahi nga mahi Pooti, a ko nga hoa tautoko
i aua mahi, ko Te Poata, ko Te Hemara, ko
Te Karaka ma, me te tini o te Tari Maori hei hoa
mahi. Ma reira pea e ki ai te Kawanatanga ae, ka tino
tu rawa ano ta matou tangata e pai hei Mema Maori
mo te takiwa ki te Rawhiti, kia huihui rawa ake ano
te Paremata, e puta ai he kupu whakapai ma taua
kai ako i te Maori, e mohio ai te Maori ki te atete i
tenei mea i te Pooti.
He kapi no te Nupepa nei i kora ai e taia nga kupu utu mo
te reta a Mohi Turei. Hei a tera putanga o te Wananga
ka taia aua kupu a matou.
The Te Wananga.
Published every Saturday.
SATURDAY, MARCH 11. 1S7G.
TE "WAKA MAORI."
SOME time ago an attempt was made to use the columns
of the " Waka Maori " for the purpose of printing
articles in favor of Sir Donald M'Lean and his col-
leagues', and against those public men who happened
to be opposed to the Government. The House at once
disallowed the practice, and the Native Department
saw at once that it was dangerous to employ a paper
paid for out of public money as a party organ of the
members of the Government for the time being. The
attempt was then discontinued. The feeling of the
House was undoubtedly correct. Newspapers owned
by private persons, and conducted at private financial
risk, may publish whatever opinions they may please,
but a paper paid for by the State, and conducted by offi-
cials of a Government department, ought to be very
little more than a Government Gazette. Clearly, what-
ever else such a paper may be used for, it ought not to
be employed as a party journal to defend or bolster up
the actions of the persons who, for the time, have the
control of Government affairs, and the payment of the
staff of the paper. The wholesome lesson taught them
by the expression of opinion in the House at the at-
tempt to praise up Sir Donald M'Lean and the Go-
vernment. at the expense of Mr. Stafford and his sup-
porters, appears to be now forgotten by the employes
of the "Waka Maori." The issue of the "Waka
Maori " for February 8, ult, is now before us. The
greater portion of it professes to give an account of
the debate in the House of Representatives during last
session on the motion made by Mr. Sheehan, relative
to the land transactions of certain Europeans in
Hawke's Bay. This is how the Government official
organ does its work. The speech of Mr. Sheehan in
introducing his motion, although it occupied over three
hours in delivery, is suppressed (we cannot say abridg-
ed ), into twenty-six lines. The speeches of Sir Donald
M'Lean, and Mr. Ormond, against the motion, are re-
ported at great length, especially such passages as em-
body personal attacks ou Mr. Sheehan. Although
Sir George Grey, Mr. Fitzherbert, and several other
leading members of the House spoke in favor of the
motion, the Editor calmly says "he has not space to
report their speeches." It may be said that the WANANGA
published only the reports of speeches made by Mr.
Sheehan, and those who supported him. True, but
the WANANGA did not profess to give a report of the
debate, and, as a paper owned and supported by private
persons, it had a perfect right to make such selection
of the speeches made during the debate as it thought
fit. The official paper, paid for, out of taxation, and
borrowed money, has not, and ought not to have any such.
discretion. If the Ahabs of the " Ring" feel injured
by the action of the WANANGA. let them start a paper
of their own, at any rate let them not be suffered to
employ a publication which ought to be judicial in its
impartiality in defending their misdeeds. And as the
editorial columns of the paper should not be used for
the purposes of the party in power, so neither ought
the correspondence columns of the paper be open to
the publication of letters, either of a controversial
character, or containing either attacks upon, or defences
of the public men of the Colony. In this same number
we find a letter from a Native named Mohi Turei
Tangaroapeau, who is, we believe, a member of the
Ngatiporou tribe, and a minister of the Gospel. This
man came with Henare Potae to see the Native
Minister in Napier a few days ago. Before he came
we had heard, upon undoubted authority, that. Henare
Potae had been sent for to be put "right " about the
East Coast election. During the recent contest he
had been "wrong." that is he had supported Karaitiana.
! Henare came in company with Mohi, and while we
do not know what took place between thorn and the
Native Minister, it would appear from subsequent
events that the interviews with Sir Donald must have
been of a very pleasing and satisfactory character.
• The financial and general management of Native
affairs are so much enshrouded in mystery, that it is
possible we shall never know at what cost, or by what
concessions the conversion was brought about. We
may be certain however that the arguments usually
employed by the Native Department to overcome re-
fractory Natives were relied upon in this instance,
and that by diligently plying him with those argu-
ments, Henare Potae and his friend were at last brought
to n proper sense of the supreme political goodness of
their father Sir Donald M'Lean. We should also
i mention that the affectionate solitude of the department
for these two Natives began almost with the com-
mencement of their journey to Napier, for they were
accompanied by Captain "Porter from Poverty Bay.
In his judicious hands they were tolerably safe from
the pits and snares which might be laid for them by the
" hoa riri." and if at any time their faith showed signs
of flagging, he was with them to cheer them up and
sustain them, and to report their backsliding to his
chief. On the return of this party to Turanga, they
began to preach the Gospel which they had so recently
received from the lips of the Native Minister. A cir-
cular letter was printed and issued, as we are informed,
I with the co-operation and assistance of Captain Porter,
full of attacks upon the supporters of Karaitiana, and
of the most fulsome praises of Sir Donald. This cir-
cular bears so much resemblance to the letter of Mohi
I in Te " Waka Maori," that we may safely assume
1 they were both, concocted by the same people. Before
![]() |
4 134 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Tetehi kupa o te Reta a Kereketa Mohi Turei, e mea ana.
"Na e hoa ma, titiro atu tatou kia Te Makarini." E e ti-
tiro nei hoki matou, a kahore kaa he mea e titiro kau atu
ai, ko te ata kau o te tapara kau atu i i. He wai wai no
to kanohi o te Makarini i kiia ai e Mohi kia ma-takitaki
tatou ki tana atua potatu. E hoa e Mohi, ma korua pu
ano ko to tikitiki te kupu nei. "K, taku kahawai ngakonui,
to aroaro tahuri ke ; naku na te iwi Maori i hapai to ta-
ngata i umeretia ai e te poauau, pena rae koe na, a tahuri
mi to tiki whakairo kia paingia a ia te e iwi Pakeha. E
mea ana ano e Mohi, "Titiro atu kia te Makarini kite
tangata pai, aroha ki te iwi Maori." He ui tenei na
matou ki a Mohi, kei hea te aroha o te Makarini ki te
iwi Maori ? E hara ia matou te ingoa nei a Te Makarini,
na Mohi ano tana ingoa mo taua atua, kia matou ia, ko
Ta Tanara Makari te ingoa o te Minita Maori. He aroha
rapea no Te Makarini kia Mohi Turei, a wawata ai a
Mohi, ko nga moni e kainga nei e Mohi, a puta ai te
puhongo o aua moni i muri i tana porokaki, a uhi ni te
piro o ana moni ki te kiri o te iwi, ina rapea e ki nei a Mohi
ne kin piro a Karaitiana, koia a Karaitiana i ringa muho-
re ai ki te hii Ika, ara ki te mahi nui maana i te Parema-
ta. E hoa e Mohi, kei kawea koe e ta reka o nga moni a
Te Kawanatanga, a pera ai koe me te mokai kaka e noho
ra i tana pae, a ka puta te pokai kaka makaa,' ka parare
kaa te waha o te mokai ra ki ana hoa, ka kapekapetau
kaa ana parirau ki te rere manna, me pehea i te poria e
mau ra i tana wae wae. E hao e Mohi, kua moka? koe ki
Te Kawanatanga, koia koe i parare ai i to nohanga mo ai
i te pae e herea na koe e te moni a Te Kawanatanga. E
hoa, tena oti koe te kiina e rengo te iwi Maori ki o kupu
hameme : a te wairua kua piro i te hanga moni a Te
Kawanatanga. He pahoho ta te kuri. He kupu ta te
Atua i te ao, ka pa he ngaki kai ko ta te ringa ki ano i
herea. E kore te Maori e rongo ki te pena, no te mea he
Maori to kiri, na te uhi a Mataora koe i nakonako, ko to
whakaaro ia e pokea ana e to titiro pai kanohi ata ki te
kiritea, na te paua moni a te Pakeha i newha ai o kanohi.
Ł mea ana ano a Kereketa Mohi Tangaroapeau, e "Katahi
ano an ka rongo ake, kei a Ngatihori te ora mo tatou, ara
kia tahuri ratou ki te pooti kia Karaitiana, kaora ni tatou"
E hoa e Mohi, i hua mai te tangata i hea? ka hua au, i
kunea mai i te po te kunenga o te tangata, a i Hoe mai
nga tupuna i Hawaiki. E hoa mehemea he tangata pono
koe ki to iwi ki te Maori, ara, mehemea ki ano koe i moe a
wairua i te wairua Pakeha, penei e kore koe e kapu kino
mai ki nga uri o tupuna o Kahungunu. No hea koe, a no
hea a Ngatihori ? I tohia koe a Porou, ara nga uri o Po-
roa ki te hea tohi ? a he karakia aha te karakia mauri i
kaha ai tau taua, me a au turoro hoki ? a no hea nga ka-
rakia a Ngatihori ? Nau anake tau whakaaro kia eke koe
i to waka tangata ke, a tahuri mai ai koe i to waka, katete
mai O niho ki o whanaunga. Nau anake e Mohi an wha-
kaaro, a hara i nga uri o Porou au kupa i tuhituhi nei ki
to reta, e whakahe nei koe ki to whanaunga matua kia
Karaitiana. Na Te Kawanatanga koe i ako, koia o kupu
i he ai. E he ai te iwi, e he i te kupu a te tangata e ko-
na ana e te tauiwi ke. E hoa e Mohi,' tahuri tata iho ano
koe, ka pokepoke i te takapau i moa ai koe, tahuri tata
iho ano koe ka kanga ki te whare i maru ai koe i nga ra
o takarua hupenui. I hea koe i nga ra o nga. tamariki a
Ngai poroa e mahi witi ana, a e nui nga-kaipuke, hei kawe
i nga witi o Turanga, o Wharekahika, o te Whaiapawa ki
Akarana hoko ai, na wai i ranea ai he taonga ma Ngaipo-
rou i ana ra? Na wai i ako to iwi i aua ra, ki te mahi
nui i te kai e puta ai he moni hoko kakahu ma te iwi
Na Ta Tanara Makarini
Te Mokena ratou ko Rapata
Hikurangi
pai o to atua o taina te uia. He tangata aha koe e Kereketa i
be ahua pehea tou, i whakahoromona ai koe i a koe, i mea
ai e, ko korua ko Te Makarini nga papa atua, a kei a ko
rua te tino o te Wananga nui, o te kaha me te aroha, me
te mohio. E ui aua matou ki o tupuna, ina hoki ka anga
noi koe ka whakatupereru ki enei o to iwi kia Ngati-
hori. E hoa e Tangaroapeau, he hape rapea no to ngakau,
a he peau ke no o vvhakaaro i kau kino ai koe i te au o te
Parata, a i whakaatu he ai koe, i kiia ai koe ko Tangaroapeau.
E ui ana matou ki o tupuna, te take i ui ai, kua tino Pa-
keha koe, a kua ahu mai te whakahe, me to whakapiro
mai ki o TO ihu ki to kiri Maori, koia matou i ui, ko Koura
to kahika, tana ko Hiriwa, tana ko Kapa, tana ko Riro, tana
ko kokoe, ina ra pea kua Riro te ahua o to ngakau ki to
kiri Maori. E hoa e Mohi, ma Ngatihori e ora ai te Mota
nei, i penei ni ta matou ki, he hori tata no ta matou mahi,
ara te mahi a Karaitiana ki te hura i nga he o nga Ture e
kai kino nei i te Maori, he hori pu no te mahi a Ngatihori,
a he peau ke no te mahi a korua ko te Kawanatanga, koia
i mohiotia ai, ko te reta i tuhituhia nei e koe, he mea mahi
i te ao pouri, he wawata moemoea nau, e kua noho rawa
koe hei Kiingi mo te motu nei a ko to Torona, ko te pa-
kiaka o te Hutukawa i te Reinga kia kaha ai to ringa ki te
kapo Wairua tangata, i te mea hoki heoi na ano he tangata
mou. Ko te ata o te Wairua kau o te iwi. E mea ana ano nga
kupu o to reta e. "He tino tika rawa tenei, he patipati (na
Karaitiana) he mea kia tahuri atu ai tatou ki te Pooti i a ia,
ki te mea ka Pooti tatou i a ia ka tu a ia ki te Paremata,
ka tahuri mai a ia ki te whakakaitoa, kia tatou, a ka pera
ano ana korero me ana taa tuatahi e rima ka mahi ano
a ia mo tona whenua ake." Kahore ano he kupu a Kara-
itiana kia koutou, a no hea te take i kiia ai he teka ana
kupu, a he patipati. Nau noa ano koe i rongo noa i te
haruru ou taringa, a na te ahua riro o to ngakau ki te
ahuareka ki o moni e kai na koe. hewa ai koe he kupu
na Karaitiana koe i turituri ai. E hoa he tini nga mea
e tangi ana i te ao. a ma te mohio anake e matauria ai
te tikang oia reo oia reo. He manu e whakapipia ana
ka mate, he Kiwi e whio ana ka mau, he kuku ka whaka
ngua ka mau, a he tangata e mate ana i te reo e whaka-
rangatira ana i a ia ki te moni. Kati kia mate te manu,
he wairua kore nona i mate ai. tena ko nga uri o Tu, ara
ko te pena me koe e Kereketa, e kauhau na koe i te kupu
e ora ai te iwi, kauhau ai koe, e kia kaua te tangata e pa,
kaua e kai, kaua e tangotango i te mea kino, a kai ai koe
i te moni n te Kawanatanga, e peau ko ai to whakaaro
ki te iwi Pakeha. A koia na to ako i te iwi kia huri
katoa te Maori ki au e mahi mata kopare na koe, a ko to
iwi ko te Maori me noho hangu, kaua he kupu kaua he
aha. Nau te kauhau ki to iwi kia kana e kupu teka ki a
ratou hoa, a pena ai koe e teka na koe kia Karaitiana. Ehara
te mahi a Karaitiana i te mahi mona ake i te Paremata, he
mahi tana mo te iwi. E ki nei koe "Ka mahi ano a ia motena
iwi ake." E hoa e Kereketa Mohi, ki ano a Karaitiana i
mahi i nga whenua o Heretaunga i te Paremata ho mea
hoki na te iwi Maori o Ahuriri, me mahi i te ra e awatea
ana i te Kooti Hupirimi. He tika ano ia te kupu e, i
kiia ano aua whenna o Ahuriri kia korerotia i Te Pare-
, mata, otiia he Pakeha nana taua kupu, e hara i a Karaitiana
a kiia ana taua korero i te Paremata, a na o hoa na no na Te
Makarini i tohe kia kauae mahia i te Paremata, a kihai i
mahia i te Paremata. Tena mohea o kupu i mea nei
i ka maina ano (e Karaitiana) i tona whenua anake i te
Paremata. E hoa e Mohi Kereketa, e hara oti whanga-
nga a Ngatihou i te Mokai na te Pakeha, he Hikipene ano
> a rotou, a e kore ratou e mahi e ngaki i a ratou mate i te
Paremata, engari kua hura te Takapau o Te Kooti
Hupirimi ki reira tataku ai i nga he o ratou i popo ai te
Pakeha raua ko te Matua ko Kawanatanga. Ł mea anť
ano to reta e. " He pena hoki aua korero i nga ra katoa
mo nga mate anake o taua whenua, mo te turaki ia TŤ
Makarini ratou ko ana hoa. He hae ora te mahi nei ki to
tangata, tera tatou e kite, he mate te tukunga iho." E hoa
kei te mohio koe na Ngatihori te whenua i noho ai a Te
Makarini a na taua whenua a Ngatihori i kite ai a te Makarini
![]() |
5 135 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Maraekakaho
Te Makarini
Ngatihori
Mohi Peau,
Mohi Turei,
TE AUTE COLLEGE ESTATE.
THE Hon. Mr. Russell,
![]() |
6 136 |
▲back to top |
* " *
TE WANANGA.
The Hon. Dr. Pollen
Hon. Mr. Waterhouse
The Hon. Mr. Mantell
Rev. S. Williams
Te Aute Trust
Hon. Mr. Ngatata,
The Hon. Colonel Kenny
![]() |
7 137 |
▲back to top |
TE WANANGA.
The Hon. Mr. Ngatata said the statements the Hon. the
Speaker had made with reference to this matter were very
clear. It was very clear that these matters should be
published in the " Waka Maori," so that the Natives might
be able to see them. It was not right that the action
taken by the Committee should be hidden. He put it to
the Committee that these things should be published for
the benefit of the Native race. The reason that the Na-
tives were in a state of confusion was that they were not
clear with regard to these lands. Now, if they were pub-
lished in the " Waka Maori," they would be made clear.
He did not think it would be right to let it stand over for
another year to publish these in the Native tongue. If
they were published now, the Natives would know all
about them. No lands would be excluded, and the Maoris
would be able to learn all about them. The measure pro-
posed by the Committee should not be withheld, because
these lands were given to the Bishop for the benefit of the
Native race. They had been brought before the notice of
the Council, and they should be explained. Do not put
thern off to the next session, for there might be other diffi-
culties in the way then. There was plenty of work in
store for next session. Let these documents be published
at once, so that everybody could see them. That was
what he had to say in support of the remarks of the Hou.
the Speaker.
The Hon. Mr. Russell thought it of great importance
that the Council should give some expression of opinion
nearly in the shape of the resolutions, so as to draw atten-
tion to the direction in which the mind of the Council
would run in regard to the legislation that the Government
would have to bring in. He would ask leave to amend
the first resolution by striking out the words " while recog-
nising the great improvement which has taken place in
the value of the Te Aute Estate under the personal ad-
ministration of the Rev. S. Williams, as lessee under the
trustees."
Leave given, and motion as amended agreed to.
HE PUTANGA MAUAHARA NA TE KAWA-
NATANGA, MO KAWANA KEREI, MO TE
TOHE O KAWANA KEREI KI TE RAPU
1 NGA ORA MO TE IWI MAORI.
E KIIA ana, i te wa i mea ai te Kawana kia haere atu
a ia i Poneke ki Akarana, he mea tuku te kupu nao
Te Kawana, kia torona mai e te iwi, ki te Rangatira
o te Taone o Akarana, n ua reira i kore ai te iwi o
Akarana e tae ki te powhiri ia Te Kawana. Te tika-
nga o mua mo tenei mea mo Te Kawana haere atu i
etahi kainga ki etahi kainga, me tuku te kupu ki Te
Huperitene o Te Porowini, e haere atu ana Te Kawa-
na. He mea hoki, ko To Hupereteni te Tino Tumu-
aki Whakawa o Te Porowini, a koia ko Te Hupere
tene te mea o Te Porowini i tataki Te Kawana. He
mea hoki, ko etahi mahi e kiia ana e te Paremata kia
mahia e To Kawana i nga Porowini, e kiia ana e Te
Kawana kiu mahia e Te Huperitene. A hei nga ra
e haere ai Te Kawana ki ana Porowini o enei Motu,
ko te tikanga o enei ra kua pahure nei he mea. tuku
te kupu e te Kawanatanga ki nga Huperetene, e. e
haere atu ana Te Kawana ki reira, a ka kiia e te
Huperitene ki te iwi. Ano ka tae ki ra e u ai a Te
Kawana ki reia, kua hui te iwi ki te powhiri ia To
Kawana, a ko te Hupereteni te tino tangata karanga
ia Te Kawana, ko te iwi ki to umere i a ia. Ko tenei
no te ra, i kiia ai a Te Kawana e haere ana ki Akara-
na, he mea tuku te kupu ona e haere atu ana ki reira,
ki to rangatira o te Taone, ara o te Apiha e kiia nei
tona ingoa koia te "Mea o Akarana" a he mea kii e
tana Apiha Taone ki te iwi, a he kore mohio no te
iwi, ko tau Apiha te tangata ki mo ratou kia haere ki
te karanga ia Te Kawana. Koia te iwi i noho puku
ai. a u karanga kore ana a Te Kawana ki Akarana.
E hara i te iwi te he, engari na Te Kawanatanga te
he. K mohio ana tatou, i nga ra i tu ai te korero o
te Paremata kua mutu tata nei, i whakahe a Kawana
Kerei ki etahi o nga mahi a To Kawanatanga,
a i tino rapu rapua nga nawenga o nga mahi
a taua Kawanatanga e Kawana Kerei. Nga mahi.
hoko he ano hoki i nga whenua Maori, o Ngapuhi a
Te Arawa, o nga waahi nui noa atu o nga motu nei, i
kiia nei nga Pakeha kuare ki te hoko i a nga Maori
whenua, a waiho rawa nei e Te Kawanatanga ko te
Pakeha wawau rawa atu ki te reo Maori, hei mahi i
nga nui. ara nga mahi hoko whenua, a mea rawa ai e
Te Kawanatanga be kai whakamori ma ana kai hoko
whenua, na te kuare o nga tino kai korero mo te hoko,
no te potatu o te reo. me te kuare a nga kai whakama-
ori ki nga tikanga o nga Maori ki ana whenua
i raru rawa nei te hoko whenua a tenei Kawana-
tanga. A koia ra te korero i huraa e Kawana
Kerei i te Paremata, a i riri ai hoki a Ta
Tanara Makarini ratou ko ana hoa Kawanatanga, na
reira i ako ake te mauahara mo Kawana Kerei, i kore
ai e tukua te kupu Powhiri mo Te Kawana ki te iwi
o Akarana mo Kawana Makuihi o Nomani. E ni ana
te iwi he tika ano ranei kia mauaharatia te mahi
a te tangata i a ia e korero ana i te mate a te Maori ki
te Paremata, anemnta. He tangi ta te Maori mo
te mahinga hetanga i ana whenua, i te hoko a te
Pakeha, a whakahua kau ai a Kawana Kerei.
i ana kupu a tana iwi Maori ki te aroaro o te
Runanga a nga Motu nei. a waiho rawa tau
mahi whakaora a Kawana Kerei mo te Maori hei hara
ma te Kawanatanga ia Kawana Kerei. A no te
taenga o te kupu mo Te Kawana kia powhiritia e te
iwi i Akarana, i tukua nei tana kupu ki te Mea o
Akarana a na taua Apiha te Reta kia Kawana Kerei
Ha haere tahi rana ko Kawana Kerei, hei karanga ia
Te Kawana. Mea atu ana a Kawana Kerei ki taua
Apiha. E hoa, e kore e tika kia haere kau atu ahau,
kei kiia ahau he haere atu taku aku whakaaro ake
kihai nei ahau i kiia mai e Te Kawanatanga kia haere
ki te Karanga i a Te Kawana, ma reira ahau e kiia ai ana
haere atu, e. na wai a Kawana Kerei i mea atu kia
haere mai ki te Porowini i a Te Kawana. E mea ana
te iwi Pakeha o nga tupuna mai ano ona matua, ki te
mea ka tu te tangata hei Kawanatanga, ekore rawa e
mania e ia te whakaaro mauahara ona ki ona tangata
i mahi tautohe ai raua i nga ra o raua e korero ana
i nga tikanga nai mo te iwi, whai hoki ekore te tangata
kua tu hei Kawanatanga, e mahi mauahara ki te iwi
ranei ki etahi ranei o te iwi. mo nga mahi i mahia
i nga ra o nga Pooti ranei o nga tautohetohe kupu
ranei. He ture rawa tenei ua o matou tupuna me o
matou matua, a katahi net ano ka kitea to mahi penei
e, no te mea i mahi tohe a, Kawana Kerei kin mahia
paitia nga iwi Maori o Te Kawanatanga o Aotearoa,
waiho rawa taua aroha a Kawana Kerei mo tona iwi
Maori, hei he ma te Kawanatanga, ki a ia.
RETA I TUKUA MAI.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Tenakoe: Kua kite au i te Nupepa a Hone Kotuku i te
![]() |
8 138 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Hone Kotuku
Tai Rawhiti
Taria Rangiaho
NA WIREMU HUNIA.
Waikeri Apekaramea Tiriti.
Akarana Pepuere 26. 1S7G.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Henare Tomoana
Nui Tireni
Tapa Tewaero,
Okotuku Waitotara
NA TERETIU MAHUTONGA,
HETARAKI TAUTAHI.
NA APERAHAMA. TAMAIPAREA.
Kaipo Wahi-o- Waitotara. Pepueri 17. 1876.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
tou nei kupa ki TE WANANGA, hei whakarongo ma o matou
hoa mea ori Pakeha hoki. E whakaae ana matou kia mate
nga tohunga whaiwhaia, no te mea hoki kua mate tetahi to-
hunga o Hauraki. Ko Petera te ingoa, e 1 oa ma e pai ana, i
makututia oku tangata nunui kua mate ra, ka tae ano ki te
mate te kai makutu. Heoi ano.
NA HAPURONA,
NA WAERINI.
NA TUANUI,
NA MAIKA.
Te Wairoa, Maehe 1, 1376.
E tino he rawa ana to korero o te reta a Hapurona ma. E
mea ana te iwi mohio te Pakeha, te iwi kua taea e ia nga mea
o te rangi, me nga mea o te moana, me nga mea o te kopu-
tanga o te whenua, e. kahore he mana o te mahi e kiia nei e,
he makutu,na te ngakau kuare tena mahi. Tena, ki to mea ka
mahie, tetahi wahi oneone e te tangata, a tupu ana taua wahi
oneone hei namu ranei, hei puruhi ranei, hei rango ranei, a
rere rawa taua mea i hanga ra e te tangata, ka whakaae
matou, e he pono te whaiwhaia. Me mutu pu te mahi kohuru
a te Maori i te tangata e whakapaea ana. e. he tohunga
makutu. He tino kohuru taua mahi patu i te tangata e
whakapaea ana he tangata makutu a ia.
ETITA WANANGA.
KUA PAUNATIA I WAIPUKURAU.
NA A, R, RAONA
A KIRIMIKOA.
Kai tiaki Pauna.
Maehe 8, 1876. 196
HE PANUITANGA.
NA HOURA.
Nepia. 193
HE PANUITANGA.
Nepia.
192 NA ERIMANA TUKI.
PRINTING
OF ALL DESCRIPTIONS
AT THE
CHEAPEST RATES
AT THE
HASTINGS-STREET.
Orders to be given to HENRY HILL, WANANGA Office.
The WANANGA newspaper is published weekly. Sub-
scriptions, 20s. per annum ; posted, 22s, 6ct. ; single copies
from Agents, 6d, 8
![]() |
9 139 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA.
HE panui atu tenei ki nga whanaunga e noho ana i nga
waahi katoa o te Motu nei, Maori; Pakeha. E aku
hoa, kia rongo mai koutou, kua tu te Komiti o nga. Kuru
Tepara ki tenei kaainga ki Matahiwi, a kua whakatapua
to matou takiwa mo te haere haurangi mai o te tangata,
mo tu mau Waipiro mai hoki a te tangata. Ki te takahia
e to tangata i muri iho o tenei panui, ka whiua taimahatia
ki te utu.
W. H. ORIHAU,
191 W. HEKETERI.
NOTICE.
TO our friends who reside in the Islands of New Zea-
land, Europeans and Maoris. Friends, I beg to inform
you that at a meeting of GOOD TEMPLARS, they re-
solved themselves into a Committee of working members
for the cause at Matahiwi. And this Committee have
prohibited Spirituous Liquors, or drunken people in this
district, and if Spirits are brought here, or drunkards
are found after this Notice in the District of Matahiwi,
the Committee will take action by law to prohibit such.
W. H. ORIHAU,
191 W. Secretary.
HE PANUITANGA.
HE MEA atu tenei naku na TAMATI TAUNI ki nga
tangata e noho tata ana i Hehitinga, kua timata i aia
tana mahi Parakimete i Hehitinga, me taua mahi hu
hoiho, me nga mahi Parakimete katoa. E oti ano i aia te
hanga nga parau pakaru, me nga Mihini pakani.
NA TAMATI TAUNI
Hehitinga. 149
TE PEEKE
UTU WHARE WERA, KAIPUKE TAHURI
O NUI TIRENI.
ROPATA TAPIHANA.
83 Kai tiaki. Nepia.
KO NGA MAHI KATOA U 1E
TA PUKAPUKA
E MAHIA ANA I TE
Whare Ta o Te WANANGA,
I HEHITINGI TIRITI, NEPIA.
C. K, ROPITINI.
KAI Ruuri whenua, me nga Waapu, me nga. Rori
Maana e mahi nga Mapi ma nga Maori, mo nga Rori,
Waapu, me nga mea pera. Me tuku mai nga pukapuka
ki aia, ki to Whare ta o " Te Wananga," Hehitinga Tiriti,
Nepia
C. R. ROPITINI,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
50
C. R. ROBINSON
CIVIL ENGINEER AND SURVEYOR.
Surveys made, Bridge Plans prepared, and Estimates given
to any of the Natives of the North Island.
Address—WANANGA Office, Hastings-Street, Napier.
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_"\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ 50
——————————NGA RA E HAERE AI.
NGA PAHIHI KAWE MEERA OTE TEREKARAWHA
A KAAPU ME ANA HOA
EHAERE atu ana i Te Paki Paki i nga ra katoa o
te Wiki ki Te Aute, Kaikoura, Waipaoa, i muri iho
o te taenga atu o nga Tereina o Nepia i te 7.30 o te ata,
me te 12 o te tina. A e hokimai ana aua Pahihi i Wai-
paoa i te 8.30 i te ata, me te 1.30 o te tina.
A i nga ra katoa o te Wiki e haere ana ki Waipukurau,
i muri iho o te taenga atu o te Tereina o Nepia i te 12 o
te tina, a e hokimai ana i te 8,30 i le ata.
E haere ana ki Whanganui, ki Poneke, me nga wahi
katoa i te ana atu ki aua whenua i nga ata tu o nga
WENETI katoa, a e hoki mai ana i nga HATAREI katoa
i te 2.40 i te tu a ahiahi.
Ki te mea e kore e haere nga tangata e eke ana i aua.
Pahihi ki te whare i Nepia, ka tuhituhi ai i a ratou ingoa
ki te pukapuka, penei e kore tino mohiotia e ratou, e
eke ratou i aua Pahihi.
Ko nga mea e tukua ana kia maua e nga kai whiu o
aua Pahihi, me tuhituhi aua mea ki te pukapuka i Nepia ;
| a me utu era. i to wa e hoatu ai aua mea kia. kawea e te
Pahihi.
i A N A R U PITA.
Nana aua Pahihi. 49
TIME TABLE.
i COBB AND Co.'s
I TELEGRAPH LINE
ROYAL MAIL COACHES
ANDREW PETERS,
i Proprietor. ' 19
![]() |
10 140 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Pateriki Kahikuru
Kai hanga Tera, me nga hanga katoa mo
nga Kiiki, me nga Kaata, !
Kei Taipo, (Taratera.)
KEI aia, i nga wa katoa nga Tera pai rawa,
Hanihi, Wepa, Kipa, me «ra mea e kore e taea
te tatau.
Ko ta PATERIKI KAHIKURU te whare
ngawari rawa mo te Hanihi Paki, Kiki, Toki Kaata,
Piringi Kaata, Terei, Paraa hoki, Peke Tera hoki.
Ko enei mea katoa e hanga ana i roto i taua toa ; ko te
reta i tino pai rawa, e kore e kitea i roto i te mota nei,
he me* pai ata.
Haere mai kia kite tonu a koutou kanohi a tera e
paingia.
Kia marama ki te whare. Ko te PATERIKI KAHI-
KURU whare, Tera, Hanihi, hanga Kara, kei Taipo,
(Taratera.)
17
HE PANUITANGA.
HE mea ata tenei kia matau ai nga iwi Maori. Kei te
Toa a HONE PERI i Taratera, te mahi hoko utu iti, mo nga
taonga, he iti rawa atu nga utu o taua Toa, i nga Toa katoa o
taua takiwa ; mo te moni pakeke.
HONE PEKI.
Taratera.
170
Kamatira Hoteera,
TURANGA KAIPUKE I AHURIRI.
KO nga Maori e haere mai ana ki Ahuriri, ki te
mea ka haere mai ratou ki te Kamatira Hoteera
penei. Ka atawhaitia paitia ratou e Hone Ianga o te
Kamatira Hoteera.
Kahore ana karaihe rere rua te ahua.
Mo te Kai, 1s. 6d.; Moenga, 1s.
Ko te Tina kei te 12, a tae noa ki te 1 o te haora
E mea aua aia kia haere mai nga Maori ki reira. ,'
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a he mea panui
e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa, i te whare ta
e TE WANANGA, i Nepia.
HATAREI, 11 MAEHE, 1876
TAKENA MA.,
WAIPAOA,
HE NUI NOA ATU A RATOU TINI KAKAHU
ME NGA MEA PERA
He mea uta hoa mai aua me*
A HE MEA TINO PAI
Kahore he taonga i pai ke ake
I TE POROWINI NEI
He iti te utu mehemea he
MONI PAKETE
Ta te tangata e haere mai ai ki te hoko.
67
H . J . HIKI,
KAI HANGA PUUTU ME TE HU,
HAWHERAKA. 81
PANUITANGA.
KUA tu taku Toa hoko Kakahu i Waringipata
(Onepoto.) A, ka Koko ahau i te taonga mo
te utu iti.
J. KIRIMIRI.
WARINGIPATA, (ONEPOTO.)
37
Ko H. TIIRI
Te kai hoko o nga TI me nga HUKA,
a he iti te utu o ana taonga e hoko atu ai,
a he tino pai ana taonga.
Ko nga taonga e tonoa ana ki aia, e tukua
atu ana eia ki te hunga hoko, ki nga
whare Rerewei, a koia hei utu i
te kawenga ki reira.
NAPIER, Hawke's Bay New Zealand.—Printed by HENARE HIRA, and pub-
lished by HENARE TOMOANA, the proprietor of this newspaper, at
the office of Te Wananga, Napier.
SATURDAY, 11TH MARCH, 1876.