TE   WANANGA.
       HE  PANUITANGA   TENA  KIA KITE KOUTOU.
             "TIHE    MAURI-ORA."
  NAMA  36.           NEPIA,  HATAREI,   11 OKETOPA,  1876.               PUKAPUKA S.
   


Heretaunga


 o  te mokete, ko nga  whenua   ka tangohia e te
 Pakeha  nana  nga nama.  A e hara aua whenua i te
 mea  na  aua Maori  e nama nei anake aua whenua
 na te iwi katoa aua whenua,  E  hara aua  kupa
 nei. i te kupu tito na matou, no te mea. ka haere
  te tangata  i Ahuriri  nei matakitaki  haere ai, tena
  aia e kite i nga whenua nui, kua riro i te Pakeha,
  a na  te mea i riro aua  whenua  i  te ringa o te
 Maori,  i noho  taonga kore ai te  Maori, a i riro i te
  Pakeha, i nui ai he moni ma aua Pakea, a ko aua
  Pakeha, i nga tau tua-tahi o ratou i haere mai  ai
 ki konei, i haere taonga kore mai, na aua whenua i
 kiia ai aua Pakeha i enei ra, kua whiwhi tana ringa i
i te o nui moua. A i nga wa e nui haere ana te pio o
i te Pakeha ki nga Motu nei, i nga wa e nui haere ana
 te moni ki te Pakeha, ko ratou ko te iwi na ratou nga
• whenua i mua, e kore ranea mai he moni kia ratou i nga
 moni  i tini haere nei i te kake nui o te utu o ana
  whenua.  Otiia, ko etahi o nga rangatira Maori, nae
 etahi o nga hapu, i pupuri i a ratou whenna, e noho
 ora ana enei i te taonga ma ratou, ko te maha ia o te
 Maori, kua kore kau noa iho i te nama, i te taonga
 kore, a ko a ratou noho o noho nei, e ako ana i nga
 mahi  he  a te Pakeha, e raru ai  te tinana, me  te
 whakaaro,  i te rawa kore rawa  atu.  E  mea ana
 matou, na nga mahi kuare ki te whakatakoto tikanga
 mo  nga Ture o te tau 1862, a tae noa mai ki enei ra.
 A  na aua he nei i kaha ai te hoko he a Ngati-hokohe
 ma   Na te Paremata  enei mahi i takoto raru ai, otiia
i e hara i to mea, he hiahia mohio ta te Paremata ki te
 he o aua Ture, he mea mahi e a ratou wkakaaro, tohu
i noa ho pai anake, a e hara to mahi a te Paremata i
 aua Ture i te mea. he hiahia takahi ta ratou mo te iwi
 Maori.   E mea ana matou, kanui te mea  tonu o  Te
Paremata, kia mahia  e ratou te mahi ora ma te Maori.
 A  ko te he a Te Paremata i he ai, he mea na Te Pare-
 mata  te whakaaao i pai atu ma Te Tari Maori, e mahi
1 nga Ture mo te Maori.  I mea  hoki te Paremata, ko
 taua Tari te Tari mohio ki te mahi i nga Ture, me nga
 mea  e tino ora ai te Maori. A ko Ta Tanara Makarini
 te upoko o taua Tari Maori.  He  wa  iti nei te wa i
 mahia  ai taua Tari e etahi Pakeha. A i tino manaaki
 te iwi Maori ki taua Minita kia Ta Tanara  Makarini.
 Mehemea,  he tangata mohio a Ta Tanara Makarini,

                         TE  WANANGA.
 mehemea  he mohio  aia ki te whahahaere i nga tikanga.
 mo te iwi. A mehemea  koa i ahua tika anu tikanga,
 penei he nui nga mahi i tukua mai e Te Paremata, hei
 mahi inana, e ora ai e tupu ai e nui ai. e koa ai ano
 hoki te iwi Maori, kia tae ai te Maori ki o te Pakeha
 mahi, me o te Pakeha noho ora i ana mahi pai  A
 nana n» Ta Tanara Makarini i ako te Maori, kia mahi 
 i nga mahi e kake ai te rongo nui o nga Motu nei ki 
 te ao katoa, e kore ai e noho kino. e noho kuare, e i
 noho ahua tutu te iwi a e mutu ai i te tupato kei oho
 te riri kino i te iwi. He nui noa atu nga moni, i kiia 
 e To Paremata, hei mahi ma Ta Tanara Makarini, hei 
 whakahaere mana  i te iwi Maori. A he nui noa atu
 ano hoki te whakaae atu a Te Paremata ki nga wha- 
 kaaro a Ta  Tanara, Makarini  mo te Maori.  He   mea
whakaae  e Te Paremata  ia tau ia tau he moni ma Ta 
 Tanara  Makarini.   A kihai taua Paremata i ui ki aia. i
 hei aha aua moni? Na Te  Paremata i whakaae   nga I
 Ture i kiia e Ta Tanara Makarini kia mahia hei Ture
 mo te Iwi Maori.  He kupu kau to kupu a Ta Tanara 
 Makarini ki Te Paremata, kia mea moni e homai maku 
 kia penei he Ture. A whakaaetia ana aua tono ana o
 Te Paremata.   Kahore  he whenua ke atu o te ao nei
 i penei ai te Kawanatanga ki tetahi o a ratou tangata
 me te mahi pai, huhua kore atu o te Kawanatanga o
 nga Motu  nei, i mahi ai kia Ta Tanara Makarini. A
 ko tehea i puta i aia, mo aua tini mea i whakamana- I
 mana  nei aia e Te Paremata?  Kei  te noho pai te Maori
 O nga Mota nei, ki te pai o nga mahi mo ratou ? Kua
 nui haere rawa te pai o te iwi Maori. A kei te wha-
 kapono te Maori ki nga mahi, me nga korero  a Ta
 Tanara Makarini, mo nga miriona moni kua rukea
 noatia nei eia kia ratou. A tenei ranei tana ingoa te
 kia paitia ana i enei ra, me nga ra o mua i aia e haere !
 a Kawana ana ki nga wahi o nga Motu nei ? I nga ra
 ona e haere ana me tana ope Pakeha,  ara. nga kai
 whakawa  noa. nga Karaka noa. nga kapene noa, nga
 kai whaka-maori, me  nga kai mahi  eke hoiho. A  e
 inana ana ranei tana kupu i Te Paremata i enei ra.
 E inana ana ranei ana whakaaro mo te Maori ana kiia 
 eia ki te iwi.  

TE  WANANGA.
               TE PAREMATA.


                            WHARE PAREMATA.
                   MO NGA POROWINI KIA RUA.
                            AKUHATA  15, 1870.
              Te Waipounamu

                      TE WANANGA.
roa, a e kore e kahore ana korero iti. He Pooti anake te 
mea nui. A ka korero ahau i te take oku e Pooti ai ki te 
taha kia Te Witika, kahore ano ahau i tino marama noa ki 
nga korero o nga Mema katoa, o te hunga whakaae ki ta 
Ta Witika, o te hunga e whakahe ana ki te tono a Te  ]
Witika.  Na reira ahau i kore ai e mohio, kei tehea ranei 
te ora mo te Maori. Ka  korero ahau i te kupu a Te Witika 
e tono nei kia wehea mai Aotearoa i Te Waipounamu, a  
kia Porowini ke tenei i tera. Kua kore nga Porowini, a e 
mea ana te Kawanatanga kia 39 nga takiwa hou. A e  ;
mea  ana nga Kai-whakahe ki aua 39 takiwa, e kore ratou e ]
pai kaa 39, engari, kia rua ano. No mua noa atu te wha- ;
kaaro a nga Mema  o Te Waipounamu   kia wehea taua
 Mota, ara, te mahi Kawanatanga o taua Motu i te Kawana-
 o Aotearoa. He mea hoki na Te Waipaunamu kia kore ai
 s ratou moni  e pau  mo  nga  mahi  ki te taha Maori.  '
 E kitekite ana ahau ki te kupu whakakahore a nga Mema
 o Te Waipoanamu, ko  te kupu i whakaaetia ai e ratou i
 nana, ara, i te kupu nei, kia wehea Te Waipounamu i
 Aotearoa. Na ratou hoki taua tono i mua, a kua wha-
 kaaetia nei tana tono a ratou e Te Witika, ka anga ano 
 ratou ka whakahe ki taua tone a ratou kia kaua e wha-
 kaaetia. E mea ana ahau, kia kotahi ano Kawanatanga,
 ki te mea ia e whakaaetia  ana e te Paremata  nei. A  
 6 mea ana ahau, ka pai ano kia whakaaetia e te Paremata 
 nei kia wehea nga Motu nei. Otiia, kahore ahau e mohio.
 he pai ranei mo te Maori kei nga mahi wehewehe i aua |
 Mota  nei. Otiia, ki te mea ka rongo ahau i nga korero o ;
 nga tautohe A nga Pakeha, ko reira ahau ka matau ai. E
 mohio ana ahau, na aua mahi  tautohetohe a te Pakeha i |
 taa ai te he ki te Maori. Mehemea e wehi ana te Pakeha i
 ki nga mahi tautohe a ratou Pakeha kia ratou Pakeha ano.
 Heoia ra, mo tino wahi matou te Maori, no te mea, kahore
 matou  te Maori e tino mohio ki nga mahi e mahia ana e 
 te Pakeha.  Ho nui noa atu te mahi i mahia e te Kawana-
 tenga, i nga mahi e kiia nei e nga kupu tono a Te Witika
 ki te Paremata nei. Mehemea e wehi ana te Kawanatanga
 ki nga mahi i mahia e nga Porowini e 9, penei me tino wehi
 rawa atu ratou ki nga mahi e mahia e nga takiwa e 39.
 Na  reira ahau i Pooti at mo nga kupu a Te Witika. E ui
 ana ahau, he  aha te take i kore ai ratou e whakaae ai ki
 aua tono a Te Witika, no te mea na a ratou hoa ano aua
 kupu  a Te Witika, a e whakaaetia ana e Kawana Kerei.
 Na  reira ahau i mea ai, e kore ano e whakarangona nga
 tono a nga iwi Maori e te Paremata nei. E  pai ana te
 mahi  a te Kawanatanga  o enei  ra nei ano.  Kahoro he
 whawhai  i Waikato  mo  nga  Pakeha  i kohurutia i reira.
 E  kara pea i te Kawanatanga taua mahi i kore ai he kino
 i Waikato.  He  mea pea no te mea he tangata Kawana-
  tanga a Makarini i kore ai he whawhai, mei  mahia pea e
 te tangata ke te mahi Kawanatanga, penei pea kua ngaro
  te Maori, i te mea hoki kahore he tino take mo te whawhai
  i Taranaki, me Waikato.  Ma te take  kohuru o tika ai te
  whawhai,  ka ui nei ahau, a ka ui ano ahau ki te Paremata.
  nei, kiu rapurapua nga take o  te whawhai  i Waikato, i
  Taranaki, kia mohiotia ai, nawai te take i toro haere ai to
  whawhai  ki nga Motu katoa nei. Mehemea e mea ana to
  Paremata nei, he whawhai take tika te whawhai i Taranaki.
  penei e kore aua Meina e wehi kia tu he Komihana hei
  rapurapu i nga take o taua whawhai, a kia mohiotia ai,
  mehemea   i riro tika te whenua a te Maori i tangohia 
  ner mo   te rau  o  te  patu.  E kore ahau e mea.  i riro 
  tika aua whenua.  Mehemea   i whakawakia, penei, ka
  mohiotia  te tako i riro ai te whenua  a  te Maori  mo te
  he  a  te  Maori  i mahi   ai, kahore  he  take  e  kiia
  ai kia kaua e tu he Komihana hei rapu rapu i taua mea. a
  ki te mea ka kitea na te Maori te he, me mutu i reira. He
  mea rapu rapu nga take o nga mea katoa, koia ahau i mea
  ai me rapu rapu ano hoki nga take o taua whawhai. Otiia ;
  ki ano nga take o taua mahi nui nei i whakawakia, ka
  tohe tonu ahau ki te Paremata nei, kia whakawakia taua
  he. I mea a Te Witika, ka ahua pai te Maori, a ko nga
  he i he ai te Maori o era Kawanatanga ka mutu, a ka noho
  kotahi, te Maeri rae te Pakeha hei iwi kotahi. E pai ana
ahau ki taua kupu, kia kore ai e whawhai ki nga motu
nei.  T mea a te Witika kia iwi kotahi te Maori me te Pa-
keha, i mea aia e tino nui ana tana pai ki te Maori, a e pai
ki te Maori, a e pai pu ana aia ki nga, Mema Maori  o  te
 Paremata nei. ka tino pai pu ahau, mehemea e whakaae
 ana to Paremata nei ki aua kupu a Te Witika, ara ki aua
 whakaaro mo nga mahi ki te taha Maori.  A  ka  Pooti
 ahau ki tona taha e Pooti ai uia. A ki te mea e kore tana
kupu  o whakaaotia. e taea hoki e au te aha. E kore taku
 ingoa e tuhia ki nga kupu, engari ko tana ingoa e tuhia
 ki nga kupu, na reira ahau i mea ai kia Pooti ahau ki tana.
 I mea a Te Makianara na Te Kawanatanga i maumau nga.
 taonga o te tamaiti i kaewa ke noa atu i tana matua, a ko
 nga tamariki tokowha i raru i te Kawanatanga, kihai a Te
 Makarini i mahara  ki to o, o aua tamariki. E  ki ana  te
 Mema  mo Nepia, ko nga Maori tokowha Mema o te Pare-
 mata nei e tokomaha ana. ro te mea e rua Pooti a te Maori.
 Ko te Pooti mo te Pakeha, ko te Pooti mo  te Maori. 




  PARLIAMENTARY.

      HOUSE   OF  REPRESENTATIVES.

 

TE WANANGA.

                     TE WANANGA,
from this, so as to prevent the Middle Island members
from voting upon  Native matters.  I  think that matters
have gone wrong with the Maoris on account of members
from the South Island coming here and voting upon things
they do not understand. Therefore I think it is right that
there should be a division between the two Islands.



     RETA I TUKUA MAI.
                       
             KI TE ETITA o TE WANANGA.           !
                                Whare  Paremata, Poneke.
  E hoa tena koe :—He whakaaturanga tena ka tukua atu nei
kia taia ki TE WANANGA    hei whakaatu  ki nga  iwi. kia
marama   ai te tuku mai i nga Pitihana ki te Paremata :—Ara.
mehemea  e tonoa ana e koe tetahi mate o koutou ko to iwi kia
mahia  e te Paremata, me ata rapu e koe taua mea Mehemea
he mahi na korua ko to Kawanatanga, e kore e tika kia tukua 
ki te Paremata,   engari me tono  ki  te Kawanatanga ki te |
kore te Kawanatanga  e homai. katahi ka tika kia tukua ki te 
 Paremata :—Ara.  mehemea  he toenga moni mo te whenua i 
whakaritea e korua ko te Komihana he wahi whenna ranei i
 whakaritea  mou, no  roto i nga whenua i tangohia mo te hara
o te iwi ; Mehemea i riro mai ki a koe to pukapuka, whakaae
Ka   penei ano  hoki, mehemea   he  whenua   i tukua  hei
 " Porowhita" rao koutou, no roto i nga whenua i hokona
e   koutou  ki  te Kawanatanga.   kaua koutou   e  tuku
 Pitihana ki te Paremata. : Mehemea kihai taua whakaaetanga
 i tuhia ki te pukapuka. I tuku reta ata ai ahau ki nga iwi
 mo nga putake  penei. He nui rawa  no nga Pitihana kua
 tukua mai nei ki te Paremata, he nui hoki ngu take o aua
 Pitihana, rere ke hoki te ahua o nga  take o etahi, i o etahi
 Pitihana. Ko  nga Pitihana Maori e tukua ana kia whiriwhiria
 e te Komiti mo  nga  moa  Maori. ko  te mutunga iho o aua
 Pitihana e tukua atu ana ma te Kawanatanga ano o whakaoti.
 Na konei ahau i whakaatu  ai i tenei mea kia koutou mehe-
 mea hoki tera ano te Kawanatanga kei te whakaaro ki a koe
 mo aua toenga whenua moni   ranei : he mea tika rawa kia
 kaua e tapahia e koe ra korua korero mo aua toenga ki te
 kite hoki te Kawanatanga kua tuku Pitihaua koe ki te Pare-
 mata hei whakaae i a ia mo aua whakaritenga, ki te kiia e te
 Komiti, me tuku ma te Kawanatanga te whakaaro mo te tono
 a nga kai tono Pitihana, mutu tonu iho i kona tana whakaaro ki
 ta korua whakaritenga mo aua toenga whenua, moni aha atu
 ranei. 


                               NA HOANI  NAHE.


       CORRESPONDENCE.
         TO THE EDITOR OF THE WANANGA.
                         GOVERNMENT BUILDINGS. WELLINGTON.
  

TE  WANANGA.

                            TE  WANANGA.
using the words of that letter is correct. That is all I have to i
say to you.
                              HENARE  MATUA.


           KI TE ETITA o TE WANANGA
  E hoa e te kai tuku korero ki te Terekarawha. Kua rongo
matou i nga kupu o te reta e ki ana he whakahihi rawa a
Henare Tomoana  ki te takahi i nga Ture o Te Hupirimi Kooti.
E ki ana tetahi kupu kia whakamutua e te Kawanatanga te
mahi a Henare, kei tukua kia puta hae e te rongo  kino o
Haku  Pei, ki nga iwi o te ao. otiia tera atu te kino o nga.
kupu  o to reta, heoi ki te utua to reta kia marama to titiro
kite whakautu, ina hoki kei te mohio matou kia koe ki o ma-
hara ki to tinana ko te ingoa o to Hapu. ko Ngati-hokohe.
na nga kupu tonu o to reta i whakaatu mai i mohio ni matou
kia koe ki to tinana ki to Hapu heoi.
                          NA HENARE  MATUA.
                                                                                             
         To THE EDITOR OF THE WANANGA.
  Friend,—The   writer of words for the " Daily Telegraph."
of .Napier : —We have heard the words of your paper, which
says that Henare Tomoana must be a very insolant maa to dare
to trample on the laws of the Supreme Court. You  also say
that the Government should at; once put down the work of
Henare  Tomoana, lest the evil of Hawke's Bay be heard by all
the world.  


Hawke's   Bay
                           

            KI TE ETITA o TE WANANGA.


                             NA HENARE MATUA.

         


                                                              HENARE MATUA.

            
   
 Urupeni Puhara