![]() |
Te Wananga 1874-1878: Volume 4, Number 48. 01 December 1877 |
![]() |
1 469 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA— 48. NEPIA, HATAREI, TIHEMA 1. 1877. PUKAPUKA 4.
HE PANUITANGA KI TE IWI MAORI.
E mahara ana pea te Iwi Maori, ma te Runanga o
TE WANANGA rawa ano e whakaae ka puta ai
TE WANANGA nupepa ki te tangata tono kia tukua
atu he nupepa ki a ia. Na, he mea atu tenei ki te
iwi, ma koutou e tono ka tino tukua atu TE WANANGA
nupepa kia koutou, kei te hiahia hoki raua ko te
moni a te tangata te tikanga e puta ai he nupepa ki
aia. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna e rua hereni
me te hikipene.
MAKI TONORE
KAI WHAKA-MAORI : RAUA KO PARAHI.
KEI TE AVENUE WHANGANUI.
KUA tu maua hei Kai
Maori, a hei Kai-whakaputa whenua i te Kooti
Whakawa. Otira, mo nga mahi Maori katoa, mo nga mea o
mua, mo nga mahi i naianei.
MAKI TONORE.
Hune 2, 1877. 15
PANUITANGA.
KIA KITE ! KIA KITE !
KUA HOKI MAI A RENETI KI NEPIA NEI.
A he tini tini noa atu ana
Koti, Tarautete, Wekete,
Potae, Kiapa.
Kaone, Paraikete, Raka.
Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori.
HAERE MAI KIA KITE
I te whare Hoko o
RENETI MA,
Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito i
NEPIA, I TE HEKIPIA RORI. 43
![]() |
2 470 |
▲back to top |
TE WANANGA.
PONEKE.;—Mo te paraoa Atereta £18 mo te tana. Mo te
paraoa o enei motu £16 10s mo te tana. Mo te oti e 3
hereni me te 9 kapa mo te puhera. Mo te witi e 4 hereni
me te 4 kapa mo te puhera. Mo te riwai £2 mo te tana.
Mo te kaanga e 4 hereni me te 6 kapa mo te puhera.
Te Wananga.
HATAREI, 1 TIHEMA, 1877. \_\_\_\_\_\_ i
KUA tino kore rawa he mana turaki a nga mema wha-
kahe i te Kawanatanga a Kawana Kerei, i te mea hoki
kua tinga ratou i te ngaikore, a ko tenei e mahia nuitia
ana nga mahi o te Paremata i enei ra, e oti wawe ai.
E kiia ana ko a te 4 pea o nga ra o Tihema nei te
mutu ai te mahi Paremata o tenei tau! A ko te
Paremata i nui nei ona ahua tautetete o nga Mema o
taua Paremata, kua tu ia ratou nga tangata hou hei
Kawanatanga, a ko te mahi o aua tangata hou e kiia
nei he Kawanatanga, kua takoto ia ratou te tikanga
rite e tau tika ai nga mahi ki te iwi nui katoa, ma
tana tikanga Kawanatanga o taua Kawanatanga hou i
e kore ai e pera te raru o te mahi Kawanatanga o
enei motu i enei ra, me nga raru o mua a e kore ai e
pau kino nga moni e hoki ai ano te Kawanatanga ki
te nama moni ano. E mea ana matou ma Kawana
Kerei raua ko Te Hiana, e mahi, e tika ai nga mea
ki te taha Maori, ara ma raua e ata mahi nga mahi
he e ano kino nei etahi o te iwi i nga tau kua pa-
hure nei. Ahakoa i roa te po, nei te ao ka tata mai.
Te Wananga.
Published every Saturday.
SATURDAY, DECEMBER 1, 1877.
THE opposition to Sir George Grey's Government has
virtually caved in, and the business of the session is
being rapidly pushed on. It Is considered probable
that the prorogation may take place about the 4th.
December. This long and stormy session, has thus
ended in the accession to power of an entirely new
set of men, who have initiated a bold and vigorous
policy calculated to grapple with the ever increasing
financial difficulties of the colony, and to put things
on a sound foundation, instead of drifting on with a
hand to month, system full of peril to the colony. In
Native affairs we have the satisfaction of knowing
that in the hands of Sir George Grey and Mr.
Sheehan measures will be taken for remedying much
of the injustice which has so long and so ineffectually
cried for redress. As has been well said, it is a long
lane that has no turning.
KUA taia e matou te pukapuka a Hemi te Uranga raua
ko Hiraka Tuhua ki TE WANANGA nei. He korero
hoki na raua, ki te mahi pohehe a tetahi Pakeha ki te
rihi i te whenua i Te Kopua. E kore matou e whai
kupu, mo te mea nei, mei kore te mohio, he whenua
takoto ahua he i te Kawanatanga raua ko te Maori.
Ko te iwi Pakeha e rihi ana i nga whenua penei, a
ko te hunga e mahi reti ana, te whenua e raruraru
ana i te korero whakatetete ki te Kawanatanga, he
iwi hura i te he kia eke ki nga iwi e rua. E mahi
ana hoki te tangata rihi whenua penei, kia riro i te
Pakeha nga whenua a etahi Maori te hoatu e etahi
Maori kahore nei i pa ki te whenua. Ko te ahua ano
tenei o te mahi tawhito a te Pakeha ki Ahuriri nei.
he mea hoki, ma te tangata kaore nei i pa ki te whe-
nua e hoko te whenua a te tangata nona te whenua
a na aua mahi nei i raru ai te iwi Maori, i pau ai ana
moni mo nga whakawa e hoki mai ai ki aia nga
whenua riro he.
WE call attention to a letter in our present issue
signed by Hiraka Tuhua and Hemi Te Uranga, in
reference to an agreement which has been made by
some inconsiderate European for land known by the
name of Te Kopua, situate about six miles beyond the
present Takapau railway station. We would not have
alluded, to this matter, but for the fact that Te Kopua
is a portion of land which, has been in a very unsatis-
factory state between the Native owners and the Go-
vernment for some years past. It would appear that
those of our European community who would attempt
to deal for land with Natives who (it is stated in the
letter we refer to) have not the shadow of a claim,
and who would attempt to lease any land which is in
such a position with the Government, can not be
looked on as less than disturbers of the peace and
quiet of this community, but who for selfish ends
would not only continue the unjust acts of the past
between. Maori and European, but would enact the
same system of robbing one Maori by the acts of
another, which has so many times drawn our province
on to the verge of a war with our Native fellow-sub-
jects. In the present instance the attempt is made, not
only to take from another what is not his to give, but
is calculated to cause an amount of evil feeling, and
may be bloodshed, between Maori and Maori, which
will require all the knowledge of the best Maori poli-
ticians to allay or prevent.
KO NGA KORERO
MO TE WHAWHAI A
RUHIA RAUA KO TAKEI.
———*———
Noema 3, 1877.
E kaha ana te ope taua a Timaramini, ahakoa io
hotoke, e kaha ana te mahi a taua ope. Kua kiia te
kupu a te Kingi o Taake kia- kaha te whawhai a Te
Hurimana.
Noema te 6.
Kua tae te ope taua a Te Ruhia ki te whakaeke i to
Pa a Te Taake i Iharuma. Ano ka roa te whawhai.
ko Te Taake te mea i ahua mate, a ko te rangatira o
te ope o Te Taake, ko Muhikata Paha i tu-a-kiko,
I otiia, kihai aia i mate rawa. Ko Te Ruhia i mate i
Te Taake i ta ratou whakaeke i te Pa o Te Taake i
Hihitowa. E rua mano o te iwi o Te Hiwiara i tu
ki te whawhai i te rohe tauarai o te Takiwa ki Taake.
a turia ana ratou e Te Taake,
![]() |
3 471 |
▲back to top |
TE WANANGA.
E mea ana te kupu mai o te waea o Ranana, kua tino
karapotia te ope taua a Ruhia i te Pa o Te Taake i
Kaa. Ko te ara atu a te Ruhia i T;
te awa o te Upereti. E ki ana nga tangata
i Te Ruhia ki te ope o Te Taake, kua
Kouki o Te Ruhia.
Noema 7.
E kiia ana, e whitu tekau mano o te ope a Ruhia e
haere ana ma to ara atu i nga maunga i Te Parikana,
ki te whakaeke i te Pa a Te Taake i Atiraripera
Ko te Pa i Eriruma kua taea e Te Ruhia.
Noema 12.
E kiia ana kua mate a Te Poopi o Roma.
Noema 13.
E whawhai tonu ana nga ope a Ruhia raua ko Te
Taake i te apiti i nga maunga i Te Hipika, a ko Te
Ruhia i mate e 500. E kiia ana ko nga tangata o te
ope a Te Taake i mate i te whawhai i te 25 o nga o
Oketopa, i tae ki te ono Tekau ina rua mano. Kua
nohoia te Pa i Kopekoi e Te Ruhia. E kaha tonu
ana te whakaeke a te ope taua a Ruhia
Taake i Kaa, a, ahakoa mea atu Te Ruhia ki Te Taake
kia waiho mai tana Pa kia nohoia o Te Ruhia, a kia
mutu ta raua whawhai, a me haere ko atu Te Taake.
e kore Te Taake e whakaae, a he whawhai tonu ta
raua mahi i reira. E kiia ana, kua haere ko atu Te
Taake i te Pa i Ehiruma, a kua nohoia taua Pa e Te
Ruhia. E kiia ana i whakaekea e Te Ruhia te Pa i
Ahiha, a ko Te Ruhia i mate, a noho tonu Te Taake
i taua Pa. No te po, a he po kohu taua po i
whakaekea ai e To Ruhia nga Pa a Te Taake i nga
mata mata o nga maunga i Perewana, a kihai te Take
i kaha. A kiia ana, he nui te kai kei roto kei te
Pa i Kaa, koia te Take i noho maia ai. Kotahi te kau
ma wha mano o te ope o nga iwi Kuata, i mea kia
patua te Ruhia e ratou i te takiwa ki Aehinaka. Ko
te Piriniha o Motinikoro kua whawhai ki Autikiwa.
a he mano tini tana ope i haere ai ki taua whawhai.
E tono ana te Ruhia kia namaa
i te iwi kia te kau ma rima miriona
Hei moni utu mo ta ratou whawhai
Tuke. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
HE KOHURU.
No te po o te 23 o Noema nei i tae mai ai te waea
kia Te Kure Te Tumuaki o nga Pirihimana i Nepia, he
mea mai na te kai tuku mai o taua waea, kua kitea te
tinana o tetahi Pakeha i kohurutia ki te ngahere i te
Taone o Wuriwera (Tamaki). Ano ka tae mai taua
kupu, ka haere a Te Kare ratou ko nga Pirihimana
tokorua. A i eke ratou i te
kia hohoro ai te haere ki taua uiuia. Ko te hoa mahi
a taua Pakeha i kohurutia nei ko Oranita, ko Hana
Tamihana, a ko Hana Tamihana kua hopukia e nga
Pirihimana. He mea hoki i kitea nga kakahu i poke
i te toto i roto i te whare o Hana Tamihana. A ko-
tahi wharangi pukapuka i kitea ite taha o te tupa-
paku, a ko te tino pukapuka nona taua wharangi i
kitea i roto i te whare o Hana Tamihana, koia taua
Pakeha nei i mau ai i nga Pirihimana. E kawea ana
taua Pakeha ko Nepia whakawa ai.
TE WIRIHANA ROIA.
Kua tu a Te Wirihana Roia o Nepia, hei Mema ki
te Runanga Ariki o te Paremata.
HE TAMAITI I PAREMO I TE WAI.
No te Hatarei nei te tamaiti a Tarika i mate ai i te
awa i te o Tutaekari. Kihai taua tamaiti i ata mata ka
mau aia i etahi Pakeha, tae rawa mai ki uta ka mate.
he mea ui ui tana mate, a kiia ana. nana ano i paremo
noa, i mate ai, e hara i te mea i rahua aia e te tangata
i mate ai.
TE TANGATA TINI NUI RAWA ATU ANA
HIPI I NGA MOTU NEI.
Ki te mea e ui ana te iwi, kowai ra o tatou te tangata
tino nui rawa atu aua hipi i o te tini tangata e wha-
katuputupu nei i te hipi ? penei ko te utu o taua patai.
Ko Te Honarapa Ropata Kemara, te tangata nans
nga tino hipi i maha atu i o te katoa, no te mea, ko
ana paere wuuru e tuku ai i te tau ki Tawahi, e tae
ana ki te ono mano paere (9,000).
WUURU MO HAINA.
E mea ana etahi Pakeha e noho ana i Haina (i te
iwi na ratou nei i whakatupu tenei mea te Tii), kua
mea taua iwi kia tukua atu he wiuru o a tatou hipi ma
tana iwi e mahi, a ki te mea ka tukua e tatou, a ka
manaaki tanu iwi ki te hoko i a tatou wuuru, penei he
kainga tutata a Haina kia tatou, a he iwi nui, a ma
reira e hohoro ai te riro o a tatou wuuru, a e kore e
penei te roa me nga marama e kawea nei ki Ingarangi.
He iwi mohio te Hainamana ki te mahi whatu kakahu.
TE WAIPUKE I TE WAIPOUNAMU.
E kiia ana, he nui noa atu te kino o te waipuke i te
awa o te Inangahua. He tini nga hoiho me nga kau
i kawea e te eia o te Waipuke a mate tona atu, ko nga
whare a nga Pakeha me nga whare o nga Paama i
riro katoa i te waipuke, a he tini nga hipi i mate i
taua wai, ko nga poaka, me nga kuri i riro ano hoki.
I te mea e kawea ana nga whare e te wai ka kitea
atu te tini o te tikaokao e noho ana i nga tahuhu o
nga whare e kawea ra e te wai. He nui noa atu te
mate o te iwi i taua takiwa. Na te eia o te waipuke
i aami te one one o nga paamu ki te moana, a takoto
kau ana ko te kiri kiri, a e kore etahi o aua paamu e
pai hei tupunga kai a enei tau e haere ake nei. A ko
nga ara atu ki aua kainga i he katoa i te wai, a kia
toru pea marama ka haerea ai ano aua ara, i te mea
me mahi hou e pai ai hei haerenga mo te kaata.
TE MANUWAO A TE HAAPO.
Kua tonoa e Te Kamutoa o nga manuwao a Te
Kuini o Ingarangi, kia rere a Te Haapo te manuwao
ki Hamaa. He mea hoki, kia whakawakia e Te Ra-
ngatira o taua manuwao te tikanga o nga kupu tauto-
tohe a te Kaunihera a te Iwi o Amerika, me te Kau-
nihera a Te Kuini o Ingarangi. He mea hoki na aua
Kaunihere, ki nga korero a nga Pakeha o
Amerika o Ingarangi e noho ana i Hamoa, mo a ratou
whenua i hoko ai i aua moutere.
MONI MO INIA.
Ko nga moni i kohi kohia i Ranana hei hoko kai ma
nga iwi mate kai i Inia £446,000, (e wha tekau ma
ono mano pauna moni).
![]() |
4 472 |
▲back to top |
TE WANANGA.
TE POOPI.
E ki ana nga korero o te waea mai o Tawahi, he
nui te mate o te Poopi o Roma, te tino Tumuaki o te
karakia Romana Katorika.
RAKAU TOTAEA.
E kiia ana, no te mahinga hou e nga Pakeha i te
waapu i Poneke, i kitea ai te tino pai o tenei rakau a
te Totara, te kau ma whitu tau o te Totara i tu ai i
roto i te moana, a kahore kau ona kurupopo, ona kai-
nga ranei e te toke toke kapura. Tena ko nga rakau
ke atu i tu tahi i aua Totara i pau katoa te kai e te
toke toke kapura. Ko nga iwi Maori e whai ngahere
Totara ana, te iwi e nui he moni mo a ratou Totara
hei mea mo nga mahi waapu.
TE MAHI I TE WAHAPU O TE AWA I
AHURIRI KI TE WHATAAPUKA.
Kua oti nga pou Totara e nga Pakeha te mahi, mo
te awa kia tika i te kongutu o te awa i waho ake o Te
Pakake.
TE HUI I TAUPO.
No te 27 o Noema nei i tu ai te Hui a TE Heu Heu
i Waihihi i Taupo. I kiia e haere ana a Rewi raua ko
Matutaera ki reira, otiia e ki aua etahi, e kore rana e
tae. He nui te kai nei a te huahua manu i taua Hui,
a ko te korero he korero i nga tini tikanga mo nga
mahi i nga motu nei.
NGA IWI MAORI I AKARANA.
E mea ana nga Nupepa, o nui ana nga kohi kohi
moni a nga iwi o Waikato o Hauraki o Ngapuhi mo
nga iwi mate kai i Inia. Ka pai ano kia penei tatou
nga iwi e rua o nga motu nei. He mahi Rangatira te
mahi karanga kai, ma te tangata kai kore. He iwi
tino Rangatira pu te Maori otua iho, ki te tuku kai
mate ope haere, ma te manuwhiri, a e kore te para a
nga mutua e heke i nga uri o enei ra. ki te tuku kai
ma nga mea mate o Inia,
NGA PAPARAKAUHE I NEPIA.
He tini nga Rangatira kai-tiaki o nga Paparakauhe
o Nepia, i tamanatia e nga Pirihimana, ki te Kooti
Whakawa, mo ta ratou hoko waipiro i te Ratapu.
NGA WHARE TUKU KORERO WAEA.
Koia nei to ingoa o nga whare patu korero waea
ma te iwi i Aotearoa katoa :—Wellington (Whanga-
nui a Tera), Hutt, Upper Hutt. Featherston, Grey
Town, Carterton, Masterton (kei Wairarapa enei i
mua nei). Castle Point, Wainui, Porangahau, Wai-
pukurau. Waipawa, Hastings (Heretaunga), Napier,
Spit Napier (Whatapuka). Wairoa, Gisbourn (Tura-
nganui), Tarawera. Taupo, Rotorua, Maketu, Opotiki.
Tauranga, Katikati. Paeroa, Grahamstown ( Kauwae-
ranga), Hastings (Te Tapu), Coromandel ( Waiau .
Tokatea. Pukorokoro, Mercer (Mangatawhiri), Drury
(Opaheke), Waiuku, Manukau Heads (Tipitai). Ota-
huhu, Newmarket (Te Too). Onehunga, Auckland,
River Head (Kahutopuni). Helensville (Awaroa).
Waiwera, Warkworth (Ikaranganui), Waipu. Wha-
ngarei, Kawakawa, Russell (Kororereka ). Ohaeawai.
Hokianga. Whangaroa, Mangonui.
HE IKA MA TE IWI.
i E ki ana a Tamati Makati, mana e mau atu he ika
ma nga iwi e noho ana i Omahu me Owhiti : me mau
atu ki Omahu, a me tiki mai he ika ma te iwi ki
Omahu, i nga ra o te wiki : i te Mane, me te Hatarei.
i te 12 o nga haora i te tina.
PAREMATA E MUTU AI.
E kiia ana e te korero mai a nga nupepa o Poneke
ko a te 4 o nga ra o Tihema, 1877, te mutu ai te
mahi a te Paremata o tenei tau.
KAWANA KEREI.
E ki ana te ku tuhi tuhi o Poneke ki te Nupepa i
te Wairoa, e mea ana a Kawana Kerei. ka haere aia
ki Nepia, ana IHUTU te Paremata o te tau nei. He
mea nana, kia kite pu aia i te iwi o Nupia.
TE KARANGA MO KAWANA KEREI.
E mea ana te iwi nui tunu o te Pakeha i Nepia, a
te ra e puta ai a Kawana Kerei ki konei, ka turia e
ratou te powhiri mo Kawana Kerei. A ko nga iwi
; Hoia o te iwi ka TU Hoia, ko te iwi Wananatia ka tu
I ke ano, a ko te iwi katoa ka mene ki te karanga. A
a te ahi uhi o re ra ka turia he Tina mo Kawana
i Kerei.
i TE HUI KI TE WAIOHIKI.
i
E ki ana nga Kaumatua Rangatira Maori, kia tu he
Hui kia Kawana Kerei i Te wai-o-Hiki, kia puta ai
he kupu ma te iwi ki ta ratou manuwhiri.
TE KARETI I TE AUTE.
Ko te roanga enei o nga Korero me nga patai, a te Komiti
o te Runanga Ariki o te Paremata, mo te Kareti i Te
Aute.
106. Me mohio atu ranei e au te kupu e penei mai ana.
e tino whakakore ana nga kai tiaki o taua whenua, kia
kore e maketetia taua whenua, ahakoa maketetia nuitia.
ahakoa, wehe wehea kia tini nga paamu iti o taua whe-
nua ? E whakahe ahau ake. Kahore ano ahau i mohio
te Aute i Heretaunga nei.
107.
108. Me tono pea e ahau kia whakina mai e koe to take
i pena ai koe ? He mea, hoki naku, ko te tangata noho
tika ki taua whenua, te mea e tino rapua, kaua i te nui
moni anake te mea e manaakitia mo taua whenua, ki te
mea. ka retia taua whenua, ki te mahi Akihana ranei, ki te
tono kau ranei a te iwi, penei, ka noho nga tangata ki
taua whenua, a ki te mea e kore ratou e utu, he whakawa
te mutunga. He mahi whakawa ano aku, o etahi whenua
aku i tiaki ai, a na te whakawa te mutunga. He mahi
whakawa ano aku, o etahi whenua aku i tiaki ai, a na te
whakawa i riro mai ai nga moni reti mo te whenua.
109.
tokomaha nga Pakeha e noho tata ana i taua wahi, i nga
motu nei ranei, e pai, a e tika ta ratou noho, me te utu
tika i nga utu reti mo taua whenua ? Ki te mea ka tukua
ki te reti Akihana, e mea ana ahau, ka riro te reti i te
tangata nana te kupu me nga moni reti i nui ake i ona
hoa, a, ahakoa tutua taua tangata, ka riro i aia te reti o te
i whenua.
![]() |
5 473 |
▲back to top |
TE WANANGA.
110. Honorable Te Eruera.] Me mahi pea, ko te utu reti
me utu i mua ake o te tau e noho ai te Kai-reti i te
whenua? Ae pea, e pena ano.
111. Te Tiamana.] E mea ana ahau, na te iwi mo ratou
taua whenua nga hipi e haere ana i taua whenua, ia nei ?
Ae.
112. A ki te mea ka he aua hipi i nga tangata reti i te
whenua, penei e kore aua Pakeha reti e rara i nga Kai-
tiaki, mo te ngaronga o aua hipi ? E kore.
. 113. Honorable Kanara Pereti.] Ki te mea ka mahia
te reti mo taua whenua, a e kore e mahia ki te ritenga o te
Akihana, tena ranei e riri te iwi nui tonu o Ahuriri ? ki
au e tu nei hei Kai-tiaki mo taua whenua, kahore kau aku
maharahara ki tena whakaaro mo te iwi nui o Ahuriri. E
mahi rapurapu ana matou ko aku hoa Kai-tiaki, i te tika
anake kia puta mo taua whenua, a kahore kau a matou
mahara atu ki a te tangata e korero ai mo ta ratou mahi.
114. Te Tiamana] E mea ana tetahi wahi o te Pitihana,
ko nga tamariki o tetahi hapu, otiia, e kore ahau e mohio
ko tehea hapu ranei, e ki ana na ratou i tuku taua whenua
(mo te kura) kahore e akona ki te kura ? I tera wa, kua
tino kapi te kura i te tamariki.
115. Otiia, no te mea na ratou i tuku te 1,700 eka
whenua mo te kura, koia ratou i mea ai me ako a ratou
tamariki ? He tini nga tau i watea ai taua kura mo a ratou
tara ariki kia haere ki taua kura, a kihai i tonoa a ratou
tamariki ki taua kura. Ano ka kite ratou i nga tamariki
o nga kaainga ke noa atu e akona ana ki taua kura,
katahi ratou ka mea, ae, ano, he pai koi taua kura mo a
ratou tamariki. Otiia kua kore he wahi mo ratou i enei
ra, i te mea hoki kua kapi te kura, a kia watea ra ano i
etahi tamariki kia hoki ki o ratou kainga, ka tika ai te
tamaiti hou kia haere ata ki taua kura. Kahore rawa nei
he tamaiti taane o Ahuriri nei, i kiia kia kaua aia e tukua
ki taua kura.
116. Honorable Kanara Pereti.] E kiia ana e te korero
kaa korerotia, ko ratou ko nga kai tiaki, kihai i mahi tika
i ta ratou tiaki i te whenua e kiia nei, no te mea, kihai
i mahia he whare kura, a na reira i kore ai e tonoa a
ratou tamariki e nga Maori ki taua kura ? E kore ahau e
mohio, me pehea ranei he kupu utu aku mo ena patai.
117. He aha te take i kore ai he kura, koia na taku
patai ? He kore moni hei utu mo te mahinga mo te whare
kura e tu ai. A e kore hoki e tu noa te kura, ma te moni
ra ano. ka oti ai te mahi. Otiia, he hiahia rawa ano na
matou na nga kai tiaki, koia i nama ai he moni e matou,
hei utu, kia oti ai he whare kura. A ko aua moni nama,
kua utu e matou.
118. Honorable Kapene. Pereina.] E kiia ana te take i
kore ai e tonoa nga tamariki Maori e a ratou maatua ki te
kura, he mea, e tonotonoa ana aua tamariki i te kura ki
te mahi paruauru ? He mea pea tena i nga ra i mua atu
oku i tu ai hei kai tiaki, ka 18 tau oku e tu ana hei kai
tiaki, i te wa i haere mai ai a Pihopa Aperahama ki konei.
110. Honorable Honiana G. R] E ahua mea aua ahau,
ko etahi o ana kura nei, e kiia ana, hei kura ako i nga
tamariki ki te mahi. E kore ranei koe e ako mai ia matou
kia mohiotia ai e matou nga tikanga o taua kura ? E mea
ana ahau he pera taua kura nei. me te kura i Otaki, a he
kura e akona ai nga tamariki ki nga mahi katoa.
120. Kahoro ano koe i rongo noa i te kupu arau amu mo
taua kura, ou e tu na koe hei kai tiaki ? Kahore.
121. Honorable Kapene Pereti.] Kahore ranei o maha-
ra, ko te mahi, ma koutou ko o hoa kai tiaki, he titiro pai
i tana whenua mo te kura, kia puta ai he ahua pai ki te
Iwi i taua Takiwa? Heoi ano ta nga kai tiaki e kite nei,
ma ratou e rapu he tino tangata mohio hei whakahaere i
taua whenua, a ko ana korero, ko a taua kai whakahaere
kia akona ia tau, ia tau kia matau. E mea ana ahau, ka-
hore he whenua tiaki o nga motu katoa nei, i penei te pai
O te whakahaere me te whenua i Te Aute. E mea ana
ahau, kahore he whenua, i kore he moni hei mahi, a i pe-
nei te puta o nga mahi pai i te mahi e kitea nei i Te Aute.
I tetahi takiwa i kiia kia Tekau ma rima Pauna moni, nga
utu e tika ana mo te reti tau o Te Aute. A i enei ra e
kiia ana £2800, nga moni hei utu mo te reti i te tau kota-
hi, penei, na nga kai tiaki i puta ai enei nui ki tana
whenua.
122. E mea ana ahau, i kake ai pea te utu o taua whe-
nua, he tini haere no te Pakeha noho tata i reira. A kia
tae ki nga tau e rua te kau e haere ake nei, kua tino nui
noa atu tie ata tau o taua whenua. E kiia ana, ko nga
eka o taua whenua, e tae aua ki te 7000. A ka te utu tau
mo tereti i te eka kotahi e tae ana ki te £5? Kahore ano
ahau, i maharahara noa ki te utu tika, e retia ai tana
whenua, he mea hoki e kore e tika kia hokona taua,
whenua.
123 Honorable Te Eruera.] Otira, ko te utu reti o te
tau mo te whenua, kei te ahua o nga utu e hokona ai tana
whenua, aua utu reti mo te tau te mohiotia ai ? E koro
ahau e mohio ki te utu e riro tika ai taua whenua ki te
hoko.
124. Mehemea ko te uta mo taua whenua e tae ana ki
te £35,000, penei e 8 pauna i te rau pauna o ana mano te
utu tika mo te rite i te tau ? ae pea. E kore ranei te
Komiti nei e pai kia korero ahau. He mohio noku ki te
reo Maori, koia ahau i mea ai, ko te Pitihana e rapurapua
nei ona. tikanga e te Komiti nei, i mahia i te tua-tahi ki
te reo Pakeha, a no muri iho i whaka-maoritia ai ki te reo
Maori. E rongo ana ahau he tokomaha nga tangata i
tuhituhi i a ratou ingoa ki taua Pitihana, i tuhituhi kuare,
kihai ratou i mohio ki te tikanga o te Pitihana i tuhia nei
e ratou o ratou ingoa. E hara te Pitihana nei i te
Pitihana totika, e kore hoki te Maori e mohio ki te mahi
korero timatanga i a ratou Pitihana, e penei me tenei
Pitihana. E taea ana ano ahau kia kiia ano he kapa
maku. E mea ana ahau, me tino uiui nga tikanga o taua
Pitihana nei, i te mea hoki, ka ahua pa taua Pitihana ki
nga mahi a nga Kai-tiaki, whaihoki, ka pa ano ki nga
mahi e mahi nei a Te Wiremu ki taua kara i Te Aute.
He tini nga tau i whakahaere ai a Te Wiremu i taua kura,
a he pai tana whakahaere, a ki te mea e kore e marama
taua mea nei, ka mutu te mahi a Te Wiremu i taua kara.
A ma reira e utu ai nga Kai-tiaki i nga moni e £200, e
£300. ranei i te tau mo tetahi Kai-ako, a hei Kai-whaka-
haere i taua kura. A ki te mea e kore e kitea he tangata
pai mo taua kura, penei, e kore pea e kiia he kura mo
reira i nga tau e rua.
125. Te Tiamana.] E hara i te moa utu a Te Wiremu
e mahi nei aia i te kura V Ac, he mahi utu kure ta Te
Wiremu i te kura nei. E hara ahau i te mea i haere mai
ahau ki konei ki te korero amuamu, otiia ki taku titiro, e
ahua he ana kia peneitia he kupu whakahe ki te Pitihana
mo te tangata i rua tekau ma rima nei ona tau e ako utu
kore aua aia i taua kura. A he Pitihana mahi take kore
taua Pitihana. E moa ana ahau, he kupu naku mo Te
Wiremu, me tino rapurapu e te Runanga nei nga tikanga
o taua Pitihana. E kore hoki e oti i to Mahita o tana
kura, nga mahi katoa o te kura, ana kahore he hoa mona
i a Te Wiremu hei tautoko i nga mahi. E mea ana ahau,
he Pitihana he rawa atu nga tikanga o taua Pitihana.
I TUREI, 13 o Hepetema.
Ko TE HAMIORA WIREMU, Minita o te Haahi i uiuia i
tenei ra.
126. Te Tiamana] Kiia mai e koe e Te Wiremu te
wahi 'e nohoia nei e koe i enei ra ? kei Te Aute i
Ahuriri.
127. Ko koe kei te whakahaere i te kura i Te Aute?
Ao
128. Kua kite koe i te Pitihana a Te Hapuku ma? Kua
kite ahau. He mea taa ki TE WANANGA, ki te reo Maori,
1 ki te reo Pakeha.
129. Tena ranei koe e mohio i to korerotanga i tana
Pitihana, he mea tuhituhi taua Pitihana i te tua-tahi ki te
reo Maori ranei, ki te reo Pakeha ranei ? I au i korero ai î
i taua Pitihana i TE WANANGA, i mea ahau, he mea tuhituhi
![]() |
6 474 |
▲back to top |
TE WANANGA.
ki te reo Pakeha i te tua-tahi, a no muri i whakamaoritia
ai ki te reo Maori.
130. Honorable Kanara Pereti.'} He penei oti te tikanga
o o kupu e ki mai na, na reira i kore ai e tu a mana taua
Pitihana, a mei mahia ki te reo Maori i te tua-tahi e ahua
mana ? He pono.
131. He mea mohio kau tena e to whakaaro ? Ae.
132. Te Tiamana.] E mohio ana ranei koe i te wa i
tuhituhi ai nga Maori i ratou ingoa ki taua Pitihana, kua
kite ranei ana Maori i nga korero o taua Pitihana ? He
tokomaha o ana Maori i ki mai ki aua, kahore ratou i kite
i tana Pitihana.
133. He mea nau ki etahi o nga tangata no ratou nga
Ingoa e man ana i tana Pitihana ? (a hoatu ana te Pitihana
kia kite aia.) Ae, kotahi ingoa o te tangata e mau nei, i
ki mai ki an, kihai aia i tuhituhi i tona ingoa ki taua
Pitihana nei.
134. Ko wai tona ingoa ? Ko Tanata te Maruhaere, rana
ko Paera Ropiha, i ki mai ki au, kahore he Pitihana i
tukua hei titiro ma rana. A no muri o te tuhituhinga o
nga ingoa, i mahia ai nga korero o te Pitihana, ko Raniera
Putauhinu, te tangata tua-tahi aku i kite ai mo taua
Pitihana. E mau nei tona ingoa, (a na Te Wiremu i tohu
ki te Komiti te ingoa o Raniera Putauhinu e mau ana i te
Pitihana.)
135. He tangata mana aia i nga iwi Maori i Heretaunga ?
Ae, i tona hapu ano. A koia tetahi o nga tangata no
ratou te whanua i Te Aute nei i mua.
[Na Te Tiamana.] I tohutohu ki te Komiti, ko nga
ingoa i te timatanga o te Pitihana, i tuhituhia ki to te
Pakeha ahua reta o tona ingoa Pakeha.]
Ka korero ano te Kai-whaaki korero. Ko te ingoa o Te
Hapuku, te ingoa tua-tahi i te Pitihana nei, [a mo nga
ingoa i te timatanga o te Pitihana,] a ko te ingoa o Te
Hapuku, e mau ana i nga ingoa apiti mai ano ki te
Pitihana, koia i kiia ai, no raua nga ingoa i tuhituhia ai, a
no muri te Pitihana i mahia ai.
136. Me korero mai e koe nga tikanga katoa o Te Aute,
no te mea, e ui uia ana ana tini tikanga o tana whenua e
Te Komiti nei ? Me korero e ahau, a e rua, e toru ranei
upoko korero e korero ai au i aua tikanga. A ko te kupu
tuatahi aku ki te Komiti nei, rae ki e ahau te take i haere
mai ai ahau ki konei. Ka wha ranei ka rima ranei tau o
tenei tu mahi e mahia ana. A ko te mana o taku ingoa e
kiia kinotia ana e etahi tangata, a kua kite ahau i nga
pukapuka i taia ki te Nupepa Te Haku Pei Herora, e kii
no aua ki au. Otiia kahore kau aku aha aha atu ki aua
korero, he mea hoki i rongo ahau ki te tangata nana aua
korero. He kupu aku kopu e ki nei. mo tetahi o aua
puka puka. He kapu mai na tetahi o nga Pakeha na ratou
taua Nupepa a Te Teri Terekarawhe i kawea taua reta kia
taia ki ta ratou Nupepa. A i mea atu ratou kia Te Rata,
ka taia taua reta e ratou, ki te mea ia ka tuhi tuki aia i
tana ingoa ki taua reta, kia mohio ai te iwi, nana na Te
Rata aua whakaaro. A kihai aia i pai kia tuhi tuhia
tana ingoa ki taua reta. A tukua ana ki te Nupepa Te
Haku Pei Herora, a taia ana ki taua Nupepa. Koia ahau
i mea ai, e kore ahau e aha aha atu ki aua kororo. Ano
ka rongo ahau, kua tae mai Te Pitihana ki Te Runanga
nei, a he whakahe moku te tikanga o tana Pitihana, a i
kiia na nga Maori o te Takiwa o Ahuriri, a he mea panui
taua Pitihana ki nga Pakeha me nga Maori, o nga motu
katoa nei, ki TE WAHANGA Nupepa, koia ahau i mea ai,
me mahi he mahi e puta tika ai ahau me aku mahi, a kia
mutu ranei taku mahi e mahi nei ahau i enei tau e toru
nei te kau, i enei motu. A koia te take o taku reta ki
tenei Komiti, he mea naka, kia tino rapa rapua nga tika-
nga o te mahi, i mahia nei ki te whenua i Te Aute. A e
mea ata ana ano ahau, kanui nga kupu whakapai mai a
nga Maori ki an. No te 5 o Akuhata, i tu ai ta matou
korero ko nga Maori i Te Ante. A kahore kau he kapu i
taua hui mo te whenua i te Aute. Heoi ano te kupu i kiia
i tana hui, i mea na nga Maori ki te kore o nga tamariki e
haere ki taua kura. I i tae ano ahau ki te hui i te Hauke
i te 8 o nga ra. He mea unga ahau e nga Rangatira Ma-
ori kia haere ahau ki taua hui, a kahore kau he kupu a
taua hui mo Te Aute. Te take i kiia ai enei kupu e ahau,
he mea hoki na Te " Wananga " te take o te Pitihana
i mahia ai, na nga kupu i kiia e te hui i te Hauke, i te 8,
me te 9 o nga ra o Akuhata. No te 9 o nga ra o Akuhata,
i korero ai taua hui i a ratou kupu mo te Kooti Whakawa
Whenua Maori. A ko Renata Kawepo, e mau nei ano
tona ingoa ki te Pitihana, i korero, a i ahua tu a riri aia, a
i mea e whakahe aia kia tu he Kooti Kawanatanga,
a i mea aia, me haehae nga Karauna Karaati, a tahuri mai
ana aia ki au, ka mea. E tu nei a Te Wiremu, e pai
ana ahau kia tu mai aia, kia rongo i aku korero. He
tangata Kawanatanga aia. A ka peia aia i Te Aute, a ka
riro ano ia matou. Haere mai ana tetahi o nga Rangatira
Maori ki au ka mea, kaua koe e aha aha atu ki aia, kaua
ana kupu e utua. A i roa taku tuunga pukutanga i reira, a
he tokomaha nga Maori i utu i nga kupu a Renata, otiia
kahore ratou i kii mo nga kupu mo Te Aute. A tu ana
ano a Renata ka mea. I korero ahau mo te kura i Te
Aute, a kahore kau he kupu a etahi o Ngati-whatuiapiti
hei tautoko i aku kupu, a no ratou taua whenua i mua. A
ka ta a Renata Pukututu. He tangata aia no Te Ante.
korero ana aia mo te hui i tu i tera tau. He hui i kiia e
Te Hapuku, he mea na Te Hapuku kia hui hui nga tangata
no ratou taua whenua a, Te Aute i mua, kia kite tahi
matou ia matou. A i taua wa, i tono a Te Hapuku kia
hoatu he moni ki uia. I moa hoki aia e kore aku taitama-
riki e haere ki te kura, a ki te mea e kore ratou e haere ki
te kura, penei, me homai etahi o nga moni utu tau o taua
whenua ki te . I utua e ahau te korero a Te
Hapuku, i ki atu ahau ki aia, mo tana kupu pera ano ki au,
i nga tau kua pahure noa atu, a i mea atu ahau, he kai-
tiaki kau ahau mo Te Aute, a e kore e tika kia tuku
ahau kia ratou. Mea atu ana ahau, he kore no
tino tono i a ratou tamariki kia haere ki te kura, a
taua whenua, i te mea i kiia hei whenua e puta ai he moni
ma nga koroheke, otiia he kainga i kiia hei mahi
nga tamariki, a me haere nga tamariki ki reira, .
mea e mahi nui ana taua kura. Ka ui tetahi o nga tangata
i taua hui, mo nga tamariki o nga kainga ke noa atu e
haere mai ana ki taua kura. A i mea aia. no te mea na Te
Kawanatanga i tuku te whenua mo te kura, e pai ana kia
mahia nga mea o taua wahi o te whenua, ma ratou, otiia i
mahara aia, no te mea kahore nga tamariki i haere ki te
kura, me homai etahi o nga moni utu tau o Te Aute kia
ratou, hei moni ahua rite ki te moni utu reti mo te tau. A
korero atu ana ahau ki taua hui, mea atu ana ahau, i te
wa i tuhituhia ai e ratou, o ratou ingoa ki te puka-puka
tuku i te whenua i Te Aute mo te kura. I mea mai a
Pihopa Herewini ki au kia tino whakamaramatia e ahau
taua mahi kia ratou, a ki te mea he kupu ta te tangata e
whakahe ana ki taua mahi i aua ra, hei reira ka korero ai
taua tangata. A i ui ano i reira, mehemea e pai ana ratou
kia haere mai nga tamariki o etahi atu Takiwa ki taua
kura i Te Aute. A i tonoa ano te kupu, mehemea
e pai ana ratou kia haere mai nga Tamariki o nga motu
o te moana ki Hawaiki. A ko te kupu mai a Iaua Maori
i aua ra, me haere mai te tamariki, i te mea hoki ma te
tokomaha ka ngahau ai.
137. I tae ano a Te Hapuku ki taua Hui?—Kahore a
Te Hapuku i tae ki te Hui tuatahi a Kawana Kerei raua
ko Pihopa Herewini. I tae ano ia ki totahi hui i muri
iho no te mea nana i tohutohu tetahi wahi o te rohe o to
whenua ki au. A kotahi o nga Maori i tae ki te hui e kiia
nei e Renata Pukututu, i tahuri atu kia Te Waaka Rewha-
rewha, a i ui atu ki aia. He tika nga kupu ra, ka mea
atu a Te Waaka. Ae. A kahore ano he kupukupu a te
tangata ki aua tikanga i rongo ai ahua, o aua ra mai ra.
ano, a tae noa mai ki enei ra, ka tekau ma rua marama
ka pahure o aua kupu nei i kiia ai.
138. Honorable Kanara Pereti.] Kokoe te tino Tumuaki
o te kura?—Ae.
139. A e mahi utu kore ana koe i taua kura ?—Ae. Me
![]() |
7 475 |
▲back to top |
TE WANANGA.
nga tau e 30 kua pahure nei, kahore ano, he utu ki au reo
taku mahi ako. E mea aua ahua kia marama i au aku |
kapu i korero nei. Mo te hui i Te Hauke, i kite ahau ka I
tata te mutu o taua hui. Koia ahau i mea atu ai kia |
Henare Matua, te Tiamana o taua hui, kia korero ahau ki
taua hui, kia «tua e ahau nga kupu a Te Hapuku raua ko i
Renata, A korero ana ahau i aku kupu i korero ai ahau kia
Te Hapuku i mua, i mea ahau, kei nga kai Tiaki te titinga.
o Te Aute. A e kore e tika kia tuku moni ahau kia ratou
ki nga Maori, ma Te Paremata ranei, ma nga kai Tiaki ra
ano e whakaae. Ka mea a Renata, kahore te kupu a Te
Wiremu i pai, hei aba ma tatou i titiro ai ki nga kai
Tiaki ranei, ki te tangata ko atu ranei. He mea tuku te
whenua kia Te Wiremu, a ki tana matua, a ko Te Pihopa ;
tetahi. A ka mea a Te Hapuku. E tika aua to kupu e
Renata, ko Te Wiremu anake taku i mohio ai ki Te Aute.
I mea hoki taku iwi ki to Minita ma ratou, a mea atu ana
ahau ko Te Wiremu anake taku e whakaae ai, a i hoatu e
matou te whenua ki aia. I mea atu ahau kia Te Hapuku.
e mahara pu aua ahau ki o kupu, a i tana kupu kia u taku '.
pupuri i te whenua. He kupu ke ano tetahi kupu i puta
ia Te Hapuku i taua wa. E hara i te mea e pa ana ki to
mea e uia nei i te Komiti nei, otiia ki te mea e pai ana
te Komiti ka korero ano ahau i tenei.
140. Te Tiamana.] Haere ano au korero e Te Wiremu
ki te ahua a tau e pai ai, kia rongo ai hoki matou i nga
mea katoa ?—He kupu nana mo Te Mira, i ki hoki aia.
ki te titanga o tana i tono ai. I mea atu ahau, he ka:
Tiaki kau ahau mo te mira, a na ratou ahau i tu ai hei
kai Tiaki. A i mea tonu ahau, ko nga utu e puta ana i
nga mahi a te mira, me utu aua moni hei hoko mea hei
ngaki i te whenua, kia mohio ai nga tamariki ki te aim
whenua ma ratou. Otiia ki te tohe ratou kia tukua aua
moni kia ratou, kahore kau he take oku e pupuri ai i
ana moni.
141. Kei te whenua i Te Aute taua mira ?—Kahore kei
tetahi whenua e tata mai ana ki Te Aute. A haere ana
ahau ki waho o te whare. A haere mai ana tetahi o nga
Maori, ka mea mai ki au, kei maharahara koe ki nga
korero o te hui nei. I mea ratou, e Te Wiremu e pouri
ana matou, mo matou i tono nei kia haere mai koe ki te
hui nei. Mei mohio matou, tena e kiia e te hui nei he
kupu whakahe mou. penei e kore matou e tono ia koe kia
haere mai. A kahore aku rongo mo taua mea nei, a tae
noa ki te Hatarei i muri iho o taua hui. a i taua ra ka
haere mai a Raniera Putauhinu, a e mau nei tona ingoa ki
te Pitihana, ki taku whare, a mea mai ana aia ki au, ko te
ingoa o etahi o nga tangata, i tae ki taua hui kua tuhi-
tuhia ki taua Pitihana mo Te Aute. A tonoa ana ahau
kia korero mai aia i nga, take o taua Pitihana. Ka mea
mai aia. e kore o tika kia korero ahau ki a koe. Ka mea
atu ahau, Heaha, kahore he korero i korerotia i te hui.
ka mea mai ai, kahore kau he kupu, heoi ano nga korero.
ko nga korero i a koe ano i reira. Ka ui atu ahau, i
peheatia i puta ai enei tikanga? Ka mea mai aia. No te
aonga ake o te ra, ka tae mai te reta, i tukua mai i Nepia.
me nga pukapuka, kua oti to mahi marire, hei mea kia
tika ai te tuhituhi o nga ingoa o nga tangata, a ko te hoa
o taua reta, he reta ano i tukua mai, na Te Wiremu
Kerehi taua reta hoa o taua pukapuka, no te tari a Henare
Rata aia a Te Kerehi, i mea taua reta kia Henare Matua.
kia tono aia i nga tangata kia tuhi i a ratou ingoa ki taua
pukapuka, a i mea taua reta, hei muri, ka mahia he Piti-
hana i Nepia, ka hoatu ai taua pukapuka i nga ingoa hei
hoa mo te Pitihana. A ka tae mai te kupu ki au kia
haere ahau kia kite i nga Maori i Te Hauke, a Kia karakia
ahau kia ratou i te Ratapu, a haere ana ahau, ki te karakia
ia ratou. A no uaua atu ranei o te karakia, no muri iho
ranei, e wareware ana ahau ki to wa, i ki mai ai te tini o
aua Maori ki au, i te wa i tuhituhi ai ratou a ratou ingoa.
i whakahe a Tamati te Maruhaere kia ratou, no te mea e
tuhituhi ana ratou i a ratou ingoa i te wa o ratou ki ano i
kite noa i nga tikanga o te Pitihana. A ko Paora Nika-
here ko Paora Ropiha, ko Te Harawira. Te Tatere (tetahi
![]() |
8 476 |
▲back to top |
TE WANANGA.
119. Hon. Mr. G. R. Johnson.] I understand that cer-
tain of these schools are used as industrial schools ; can
you tell as what was the original intention in connection
with this school ?—I believe it was the same as the Otaki
school ; it was intended to be an industrial school, where
children were to be set to do all sorts of work.
120. Yon never heard any complaint made since you
were a trustee ?—No.
121. Hon. Colonel Brett] Do you not think it is the
duty of the trustees to look after the interests of the in-
habitants of the district as regards that particular estate,
they being deeply concerned in its welfare ?—All the trus-
tees can do is to select the best, agent they can get, and
arrange for frequent reports as to the management. I
believe, as far as my knowledge goes, that no estate in
New Zealand has been managed so well as the Te Aute
estate. I would challenge the whole community to show i
another instance in which trustees beginning without
capital have been able to bring an estate into the condition
this estate has been brought into within a few years. At
one time £15 a year was considered its value ; now it is
said to be worth £2800 ; if so, nothing could be more
creditable to the managers of the estate.
122. I suppose the value of land has increased as the
country has progressed ; and perhaps twenty years hence
the land will be worth double its present value. It is
said the estate consists of 7000 acres, and that it is worth
£5 per acre ?—I have never considered the value of the
fee-simple, in as much as it is inalienable.
123. Hon. Mr Edwards.] But the rental value of an
estate is regulated by its selling value ?—I know nothing
about the selling value.
124. If it were worth £35,000, it should bring 8 per
cent, of that amount as rent ?—Perhaps. The Committee
will, I trust, pardon me in making a remark. It is evident
to me, from my knowledge of the Maori language, that
the petition before the Committee must have been first
drawn up in English, and then translated into Maori. I
have been credibly informed that many signatures are
those of persons who could not have known what they
were signing. Upon the face of it, this petition, it is
clear, is not the original petition, for no Maori would have
begun the petition as this is begun. I wish to make one
further remark. I should like to see this petition most
thoroughly gone into, because it may affect the future
action of the trustees, and I am sure it would affect Mr.
Williams' relation to the school. He has managed and
directed this school for years most satisfactorily, and I
feel convinced that unless the whole matter is cleared up,
he will abandon the management of the school altogether.
The result would be that the trustees would have to pay
£200 or £300 a year to some persons to act as manager
End director of the institution. The difficulty of obtain-
ing a suitable person might possibly cause the school to
be closed for a year or two.
125. The Chairman.] Does Mr. Williams give his ser-
vices gratuitously ?—Mr. Williams does give his services
gratuitously to the school. Although I am not here to
make any, complaint, I must say it does appear rather
hard that a person who has given his services gratuitously
for twenty-five years, should be attacked in a petition of
this kind, which has been trumped up—I use the word
advisedly. On behalf of Mr. Williams, I would urge that
your honorable Council should thoroughly investigate the
TUESDAY, 18th SEPTEMBER, 1877.
The Rev. SAMUEL WILLIAMS in attendance and examined.
126. The Chairman] State where you reside, Mr. Wil-
liams, if you please?—At Te Aute, Hawke's Bay.
127. Have you charge of the Te Aute school ?—Yes.
128. You have seen the petition of Te Hapuka and
others ?—I have seen it. It wae printed in the WANANGA
newspaper, both in English and Maori.
129. Can you state, from reading the petition, whether
it was first written or composed in English or in Maori
that is judging from your knowledge of the Maori
language?—As I read it in the WANANGA, I should say it
was first drawn up in English and then translated into
Maori.
130. Hon. Colonel Brett.] Do you mean by that, that
the petition, is not so reliable as it would have been if
originally drawn up in Maori ?—Certainly.
131. You infer that?—Yes.
132. The Chairman.] Do you think the Maori petitioners
had seen the petition when they signed it ?—Numbers of
them have told me distinctly that they had not.
133. You refer to men whose signatures are appended
to this petition?—(Petition handed to witness).—Yes
there is one here who declares he did not sign it.
134. What is his name ?—Both Tamata te Maruhaere
and Paora Kopiha told me that no petition was presented
to them, and that the petition was drawn up after the
signatures were obtained. Raniera Putauhinu was the
first person I saw on the subject. Here is his name.
(Witness pointed out the name, Raniera Putauhinu, on the
list.)
135. Is he an influential Native of Hawke's Bay ?—Yes,
in his own hapu, and one of the original owners of this
land.
[The Chairman here pointed out to the Committee that
the heading to the list of signatures was " names" spelt in
English,]
Witness (continuing) : Te Hapaku's is the first signa-
ture here [alluding to the body of the petition}, and again
his signature heads the separate list of names, which seems
to give further testimony that the names were first ob-
tained and the petition drawn up afterwards.
136. Will you state to the Committee the position of
the Te Aute estate, as the whole subject is now under oar
consideration ?—I will take it up on two or three different
heads, i should first state to the Committee what my
I object is in coming here. This sort of thing has been
going on for four or five years. My character has con-
stantly been assailed from a particular quarter. I have
lately seen correspondence iu the Hawkes Bay Herald in
which I have been maliciously attacked ; but I took no
notice of it, as I had been credibly informed as to the
source from which it emanated. I refer to one of the late
effusions more particularly. I was told by one of the pro-
prietors of the Dally Telegraph that it had been taken to
them for insertion. They informed Mr. Russell that they
would print the letter if he would put his name to it, so
that the public might see that they were his views on the
subject : but he declined to sign the letter, and it was
passed on to the Hawkes Bay Herald, in which it ap-
peared. Therefore I took no notice whatever of that
correspondence. However, on finding that a petition had
been presented to your honorable House affecting myself
and alleged to have been originated by the Natives of the
Hawke's Bay provincial district, extensively circulated,
too, among the English and Maori population of the colony
through its publication in the WANANGA newspaper, I felt
I then that it became necessary for me either to require
![]() |
9 477 |
▲back to top |
![]() |
10 478 |
▲back to top |
TE WANANGA.
RETA I TUKUA MAI.
KI TE ETITA O TE WANANGA
E hoa, tena ra koe, mau e whakauru to matou whakaaro ki
TE WANANGA.
He panui tenei na matou na nga iwi o te pito ki te Tonga.
He panui ki nga iwi katoa o Nui Tireni, puta noa tawhea
noa.
Kua ara o matou ringa, me tu a Ta Hori Kerei ratou ko
tana Runanga maua he ritenga mo te Kawanatanga hou.
Ko te take i ara ai nga ringa o enei iwi kia Ta Hori Kerei, he
taimaha no nga Ture, ara, no te ioka ki runga ki o tatou
kaki.
I timata te taimaha i te tau 1838, tae noa ki 1843, tae noa
ki 1860, tae noa ki 1863, ka nui haere te taimaha me te pouri.
Ko taua taimaha kei te mau tonu i runga i a tatou:\_ Ko te
mea tika, me homai he ioka mama. Koia a Ta Hori Kerei i
mea ai kia mama te ioka mo nga iwi e rua mo te Maori me te
Pakeha. Ina hoki te kupu a Rawiri te Kingi. Ano te pai.
ano te ahuareka o te nohoanga o nga teina, o nga tuakana i te
whakaaro tahi. Na e rite ana hoki te kupu a Te Kuini
Wikitoria i te Tiriti o Waitangi te tau 1840. Ko tana kupu
tenei, Ko te hara e peehi, kaua nga whenua a nga Maori e
tangohia. Na, kahore te kupu a Te Kuini i paingia e te
Kawanatanga o Nui Tireni. Ta ratou i pai ai ko te whakarite
i te kupu a Paora. Ko te aroha ki te moni te putake o nga
kino ki nga Maori o Nui Tireni. I tika ano te ritenga a nga
iwi Maori. Ko etahi ki te hapai i te mana o te Kuini me
ana ture: ko etahi iwi ki te noho pai. I enei ra kua \_\_ te
marietanga ki runga ki nga iwi e rua, kaore ano kia mama
nga ture i runga i a tatou i te Maori. Heoi ano.
Na matou, na enei iwi katoa.
NA RAUKAWA
ki Otaki.
![]() |
11 479 |
▲back to top |
![]() |
12 480 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Ka tu i tenei tau ki Karaiwa Te Tariana tino momo
pai. ;
KO " LITTLE JOHN " TE INGOA.
\_\_\_\_\_\_
Jj^^^^KO NGA UTU — E wha pauna e wha
hereni mo te uha kotahi. E rua hereni me
te hikipene ma te kai-tiaki i te hoiho. Mehemea
e rua, maha atu ranei apa hoiho a te tangata ka
iti iho te utu i te wha pauna me te -wha hereni.
He patiki ano hei haerenga mo nga uha ka tino pai te
tiaki, engari ki te mate aitua te hoiho kaore he ritenga.
Ka tukua atu he whakaatu ki te tangata nana te hoiho i to
ra e mohiotia ai kua hapu te hoiho.
Me haere atu nga tangata kin.
RAPATA WIRIKINI (ROBERT WILKIN).
38 Kei Karaiwa Te kai mahi a HENARE RATA.
PANUITANGA.
HE mea atu tenei na TE WARA MA. ki nga iwi Maori, e
mahi wawahi ana ratou i te pounamu mo te Maori, hei
mere, hei Kurukuru, me nga mea katoa e mahia ai to pouna-
mu hei mea ma te Maori.
A ko te utu, he hikipene mo te inihi kotahi.
TE WARA MA.
Watimeka
Hehitinga Tiriti, Nepia. 41
HE PANUI.
HE kupu atu tenei naaku ki nga Pakeha me nga Maori mo
taku hoiho kua ngaro. I ngaro taku hoiho ki Waipawa .
i te 4 o nga ra o Noema nei. i te 2 o nga haora o te ahiahi.
He puhinahina te hoiho, ko te parani P H, kei te taha, maui o
te kaki e mau aua.
NA HETA TIKI.
NOTICE.
LOST, on the 4th instant, at Waipawa, one dark grey Horse.
branded P.R. ou near side of neck. Finder will be re-
warded.
37 HETA TIKI.
HOHEPA PAAKA ME ONA HOA.
HE PARAKIMETE MATOU. HE KAI HU HOIHO.
Otira he kai hanga i nga mea rino katoa.
Kei Hehitingi Tiriti to matou whare.
He Pai rawa ta matou hu i te hoiho.
Ka taea e matou te hanga, me te whakaora i nga mea rino
katoa.
Kia mohio ki to matou wharo.
36 NA H. PAAKA me ona Hoa.
MANAIA, HE TIMA.
E RERE tonu aua tenei Tima, atu ano i Nepia ki te
Wairoa, kia paki te rangi te rere ai. He tima tenei
e eke ai te Maori, kei te kapene i te Tima, kei Te Taranapira i
Te Peti te korero." Te utu i te kapene mo te tangata eke
i te tireti, £0 15 O i Nepia ki te Wairoa, i Ui Wairoa ki
Nepia, ko taua utu ano. Mo te taua utanga £1 10, ki to
ritenga o te ruuri, a £1 mo te tana wahie, me nga mea pera.
Ki te mea ka kiia e te tangata ana kupu mo ana mea ka
mahia he tikanga e ratou ko te kapene, mo era.
TE REREWEI O NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU
HE mea atu tenei, he whakatupono ki te iwi Maori,
Kia Kaua ratou e purei Kauri, a mahi purei
ranei i etahi atu maui purei ana eke ratou i te Kere-
wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
Na te MIRA,
Tumuaki tiaki Rerewei.
Nepia.
Nei taua ture—" 31. Ki te mea ka kitea tetahi
tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
kaari, ara ki te " hipi" me era atu tu takaro, ki te
mea ka whakararuraru ka aha ranei mo te moni, kite
mea ranei e whakararuraru ana ia i tetahi tangata
haere o runga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki a ia
kia utu ia i te moni kaua e nukuake i te rima pauna
ka pana hoki ia i taua kareti, taua teihana ranei."
TE TARI O TE WANANGA
KEI H E H I T I N G A T I R I T I I NEPIA.
i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima.
Ko te Kai hoko mo te Nupepa.
TE WANANGA
Ko KAKATI ma.
KAI HOKO P U K A P U K A.
Hehitinga Tiriti, Nepia.
THE WANANGA OFFICE
HASTINGS STREET, N A P I E R .
where the Hawke's Bay times was formerly
published.
Agents for Napier
COLLEDGE & CO.
STATIONERS,
Hastings-street, Napier.