![]() |
Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 19. 11 May 1878 |
![]() |
1 209 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
\_\_\_\_\_\_ "TIHE MAURI-ORA."
NAMA 19 NEPIA, HATAREI, MEI 11, 1878. PUKAPUKA 5.
PANUITANGA. PANUITANGA.
KIA KITE! KIA KITE!
I A RENETI MA.,
KUA HOKI MAI A RENETI KI NEPIA NEI,
A he tini noa atu aana
Koti, Tarautete, Wekete,
Potae, Kiapa,
Kaone, Paraikete, Raka,
Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori.
HAERE MAI KIA KITE
I te whare Hoko a
RENETI MA,
Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito
i Nepia,
1 TE HEKIPIA RORI.
62
Panuitanga ki nga iwi katoa! katoa !
Katoa! o Aotearoa, o Wairarapa, Tara-
naki, Ahuriri, Taupo, me Turanga
! katoa.
HE mea atu tenei kia rongo koutou, kaua te mea
kotahi e koutou e tuhituhi i a koutou ingoa,
ki te pukapuka hoko whenua ranei, ki te Rihi whenua
ranei, ki te mokete whenua ranei, ki etahi tikanga
ranei e pa ana ki te whenna. Maatua haere mai
koutou ki au, a kia mohio koutou, hei muri te matau
e puta ai mo anu mahi. Naku na,
TE RIIHI,
5S Roia i Nepia.
PANUITANGA.
RARAKA RAUA KO PARAHI,
KAI HOKO RINO,
(Na Pairani i Mua).
KUA TAE MAI I INGARANGI—
39 Pu tupara
3O Hakimana
I 14 Tupara puru, puru atu i te kake
3 Hakimana puru atu i te kake
20 Pouaka paura pupuhi manu
2 Taua Hota.
He Paraihe Paura, he Paraihi Hota, he Okaoka Pu, he
Okaoka Horoi Pu. he Whakawiri Nipa Pu, he Pounamu Hinu
Pu, he Pouaka Takotonga Kiapa Pu, he Takawe Pu, he Kuku
Mata, Pu, he Whakapura mo te Pu ana purua, me nga tini
mea atu mo te Pu.
He tino mea pai aua mea nei, a e hara i te mea tino nui te
utu. 73
PANUITANGA.
KO au ko TAKUTA TERA, ka ki atu nei ki nga iwi katoa o
Turanga, puta noa ki Waiapu, kite takiwa ki nga iwi o
taua takiwa, kei KIHIPENE nei ahau e noho aua, hei mahi i
nga mate katoa o NGA TURORO MAORI.
66 TAKUTA TERA,
![]() |
2 210 |
▲back to top |
TE WANANGA.
KUA MATE.
E taku tama, i te taenga mai o tau reta i 11 Aperira, e haere
ana ahau i roto i te pouri, ara, koia tenei i te 26 Hanuere, 1878 !
ka hemo taku tuakana a Eruera Matewhiti He nui nga ta-
ngata o Waikato i huihui mai ki te tangi mo taua kau-matua,
kaore ahau e korero i ona tikanga, koia ano tetahi o nga kau-
matua o Waikato. I Maehe 7, ka tae mai te huihuinga o te
Hauhau mo taua koroua, he nui te tangata.
I taua ra ano i te 7 Maehe ka pa te mate ki taku mokopuna,
kia Hare K. Tarawhiti, kaore i taea e nga Rata o Waikato,
ko tona mate he kirikaa, dropsy. I tae ahau ki te Hohipera
Hospital, ko te kiri kaa (dropsy), i taea, ko te kirikaa, kaore i
taea, te tekau marua nga ra ki reira, kua nui haere te mate, i
te G Aperira ka tae mai te waea kia tikina atu, e kore e ora.
I tikina atu e au i te 8 Aperira, ka tae ahau ki te tiki. 9 Aperira
ki Taupiri, 11 Aperira, Taite, ka haere atu kite Atua, ka okioki,
heoi. Kua nui nga tangata ki te hiahia kia haere ruai ki te
tangihanga, ka mea ahau, kaua e haere mai ki te tangi, kaore
aa e pai kia tangihia te mea kua ora, ko te mutunga tenei o te
tangihanga mo te tupapaku, naku na to koroua.
NA REVD. HETA TARAWHITI.
Taupiri. Waikato. Aperira 13 1878.
Te Wananga
Kotahi Putanga i te Wiki
HATAREI, 11 MEI, 1878
TE AHUA ME NGA TIKANGA O TE KOOTI
WHAKAWA WHENUA MAORI O ENEI RA.
A KO TE AHUA, ME NGA TIKANGA O TA
TE MAORI KOOTI WHAKAWA WHENUA
MAORl E TONO NEI KIA TU HEI MAHI I
NGA WHENUA A NGA IWI MAORI KATOA
O ENEI MOTU.
NEI kei tenei WANANGA nga korero a te Kooti Wha-
kawa Whenua Maori i korero ai i Nepia nei, i te
marama o Mei nei. A te take o taua Kooti i tu ai, i
mea te Tiati o taua Kooti. Na te Kooti Hupirimi i
unga kia rapua nga tikanga e mohiotia ai te wahi a
aia tangata, a aia tangata, o te whenua i Mangatere-
tere ki te Hauauru, a e hara i te mea, he rapu kia
wehewehea aua wahi ki ia tangata ki ia tangata o
ratou. A no te tunga ano o taua Kooti i te tahi o
nga ra o Mei nei, i penei ai ano nga korero a taua
Tiati. " Ko te tikanga e rapua nei, e te Kooti nei he
rapu i nga take a nga tupuna, a ki te mea e kore aua
take e kitea i nga ra e rua e kore ano e kitea i ngara
maha atu ano, a e kore e pai kia tu ano he Kooti, hei
rapurapu ano i aua tikanga," kahore he aha aha atu
o matou ki enei tu korero, ana kiia e nga Tiati o te
Kooti Whakawa Whenua Maori. He mea hoki na
matou, ki a matou kupu mo aua Tiati i mua, i mea
hoki matou, e kore te Tiati Pakeha e mohio ki te
whakawa i nga whenua Maori, i te mea, kahore a te
Pakeha mohio ki a te Maori tikanga e pa ai, a e
mana ai a te Maori pupuri i ana whenua i a te Maori
ki a ia. E mea ana matou, ko te Ture hei
tikanga mahi, e kitea ai te mana a te Maori ki
ona whenna, ara, e kiia ai te whenua, na mea na
mea, ko te tino Ture rawa aia o nga Ture katoa, e
mahi ai te Paremata, i te mea hoki, ma taua
Ture mo nga whenua Maori, e tino tika ai ranei, e tino
he ai ranei nga taonga a te Maori (ara whenua) 1d
aia ki te Maori. A e mea ana matou, taihoa ano e
mahi he Ture pera, maatua rapurapu te ni tikanga, a
kia mohiotia nga tikanga, a te Maori a ona tupuna ki
te whenua, hei muri iho ka mahia ai he Ture, kia tau
ai aua tikanga Maori, hei take e kia ai he kupu, ho
tikanga ano hoki mo taua Ture. E mea ana matou,
he Ture tino pohehe te Turo o te Kooti Whakawa
Whenna Maori, i mahia i era tau, i te mea kahore kau
he tikanga Maori i mahia ki aua tikanga o taua Ture,
ano taua Ture hei mahi i a te Pakeha whenua. A
kahore he tikanga o a te Maori whenua a ona tupuna
ake, i ahua hangai ki o te Pakeha Ture, mo o te Pa-
keha whenua.
A, e titiro ana matou ki nga whakaaro a te hunga
na ratou i whakatakoto nga tikanga mo te Ture Wha-
kawa Whenua Maori o era tan, ara, o te Ture nana
nei i tu ai te Kooti Whakawa Whenua Maori o enei
ra. A i aua ra i hopohopo te whakaaro a aua tangata
ki te tikanga mo te mahi e mahia ai nga Karauna
Karaati mo a te Maori whenua. A i mea te kupu a
Kawana Paraone ki nga Tiati o te Kooti Hupirimi,
ara, i ui taua Kawana ki aua Tiati, a koia nei tana
patai ki ana Tiati, " ki te mea ka kiia he Kooti wha-
kawa mo nga whenua Maori, e kore ranei e tika ngu
take mahi a te Kooti Hupirimi, hei mahi ano hoki i
i nga tikanga e mohiotia ai nga tangata Maori no ratou
nga take tika e pa ai aua Maori ki nga whenua a
ratou tupuna. A ki te mea ka kii aua Tiati o te Hu-
pirimi Kooti, e kore e tika, tena ka ui ano aia a Ka-
wana Paraone. E kore ranei e tika kia maina he
tikanga e tu ai he Kooti hei rapurapu i nga take a te
Maori e puta ai he Karaati mo a te Maori whenua.
A me pehea he tikanga e tu ai he Kooti pera. A roe
pehea he tikanga mahi e mahi ai taua Kooti" A ko
taua patai a Kawana Paraone i utua e te tino Tiati
Tumuaki, e Ta A. Ane, a Tiati Honiana, a Tiati
H. B. Kerihona. A koia nei te atu a ratou i tuhi-
tuhi ai kia Kawana Paraone, " E kii atu ana
matou nga Tiati. He mea pai pea kia tu he Kooti
pena me tau e ui mai nei, a me mahi i te tuatahi he
Huuri rapurapu i nga tikanga mo nga whenua, n ko
nga tangata mo taua Huuri me pooti ranei, me whiri-
whiri a rota ranei. A ko aua tangata mo taua Huuri,
hei nga tangata o nga Hapu ranei iwi ranei o nga
Takiwa kua kiia hei takiwa mahi pera, a raa aua iwi,
ma aua Hapu e kiia koia na nga tangata mohio rao te
mahi pera. A ko te Tiamana mo taua Kooti hei
Pakeha tera. Otiia kaua i te Apiha hoko whenua
a te Kawanatanga. A hei te Pakeha mohio ki te reo
Maori. A me Ateha Maori pea he hoa mona. A ko
te maha ma taua Tiamana, he ui anake i nga patai ki
te Huuri, a hei tuhituhi i te kupu whakataunga a te
Huuri mo nga whakawa. A ma tana Tiamana, e
oati nga kai korero." A no te 25 o Mei, 1861, a
Kawana Paraone i tuhituhi ai i enei kupu mo nga
kupu a aua Tiati, i mea a Kawana Paraone, " Kahore
kau he tino kupu ako ako mai a aua Tiati mo aku
patai. Otiia e mea ana aku whakaaro, me mahi pea
kia tu he tangata Komihana, ara, ho Tiati, a me
noho taua tangata i Akarana, a ma taua tangata e
mea kia haere he Maori Ateha hei hoa mona. A ma
raua e kii he Huuri hei whakawa mo te mahi a te
Kooti, i te mea e penei ana hoki te kupu a nga Tiati i
uia nei e ahau. E mea ana aku whakaaro ake, ki te
mea ka kiia ko te Komihana (ara te Tiati) o te Kooti,
rae te Ateha Maori, hei whakawa mo nga whenua,
penei e pai ke ake ta raua mahi i ta te Huuri Maori e
mahi ai. Otiia e kore ahau e pai kia ako ako i nga
![]() |
3 211 |
▲back to top |
TE WANANGA.
tikanga ke atu i a nga Tiati i korero mai nei ki au.
Otira, e kore te Kooti pena e kiia e mana ana mahi,
ma nga tangata na ratou te whakawa kia whakaae
ngatahi taua hunga ka mana ai te mahi a te Kooti. A
koia na te mahi mataati i tu ai te Kooti Whakawa
Whenua Maori. Otira he tini noa atu nga tikanga ke
atu i mohiotia, i aua ra, he pai pea na etahi ki te ro-
ngo nui ma ratou, ki te mahi e kiia ai ratou, he tino
tangata ratou ki nga mahi nui mo to iwi, a koia ra
nga tikanga i nanu ni nga korero, i tapepa ai nga kii,
a i potatu ai nga kupu o nga whakawa, me nga Ka-
rauna Karaati o tatia Kooti Whakawa Whenua Maori
nei.
E ki ana matou, me tino mutu rawa atu te mahi o
Kooti Whakawa Whenna Maori o enei ra. A me tu
Le Kooti hou, hei Maori ake nga Ateha o taua Kooti.
A me mahi utu kore aua Maori, i to mea hoki e mahi
ana ratou i a ratou whenua ake ano, a no ratou te
whenua, ma ratou ano e mahi utu kore aua mahi, he
mea hoki he mahi ma te Maori anake aua mahi, a
kana o utua ki a te Pakeha moni. A me noho he
Pakeha i taua Kooti hou, hei tuhituhi i nga korero o
te Kooti, a ma nga tangata na ratou nga whenua e
whakawakia ana e utu taua Pakeha karakia kai tuhi-
tuhi. Penei e kore e pau huhua kore te moni a te
Kawanatanga, a ma te Kooti pera e oti pai ai te wha-
kawa o aua whenua ki a te Maori whakaaro e pai ai.
Te Wananga.
Published every Saturday.
SATURDAY, MAY 11, 1878
WHAT THE NATIVE LAND COURT IS, AND
WHAT THE NATIVE TRIBES OF NEW
ZEALAND WANT.
IN our present issue we give a report of the proceed-
ings of the Native Laud Court, held in Napier, as
staged by the Judge presiding at the Court," To
ascertain, by order of the Supreme Court, what share
each of the grantees was entitled to in the Block
Mangateretere West, and not for the sub-dividing of
the land." At a subsequent adjourned sitting on the
1st of May the same Judge stated, " that, the case was
purely one of genealogy, and if it could not be settled
in two days, it never would be settled, and it would
be useless appointing the Court again." We are not
surprised that such language should proceed from the
lips of those who are the present Judges of the
Native Land Court, as it is one more proof of the
truth of our past assertions in regard to the efficiency
of the officers appointed to administer justice to the
Native owners in regard to Maori hereditary claims
to Iand. The Native Lands Act, or that law, what-
ever it may be, which constitutes a Native Land
Court, and through which the Maori is to obtain a
Crown title for his land, is one of the most
important laws which the New Zealand Par-
liament has brought or can bring into force,
and the most searching enquiry should be made
before the various items which constitute the law
are passed by the Assembly. We look upon the
passing of the present Native Land Court Act as one
of the greatest mistakes which the Assembly of New
Zealand has ever made. And to show the uncer-
tainty which existed in the minds of those who framed
this Act at the time when it was being the
subject of inquiry, and the doubts felt by those
who took part in framing the draft of that Act,
we quote from the Governor, Colonel T. Gore
Brown, who, in a letter dated 6th May, 1861, written
to the Chief Justice and the Judges of the Supreme
Court, asks, " First, whether the constitution and
mode of procedure of the Supreme Court can be
adopted for the investigation and determination of
questions relating to Maori title. If this question
should be answered in the negative, secondly, whether
an efficient Court could be established for such pur-
pose, and what should be the nature of its constitu-
tion and procedure."
The Chief Justice Sir G. A. Arney, Judge A. J.
Johnston, and Judge H. B. Gresson answered:—
" But treating the matter in the largest and most
general way, we feel justified in suggesting that a
competent tribunal might probably be established by
the formation of a Land Jury, selected by lot or
otherwise, from members of the various tribes in pre-
viously defined districts, nominated by such tribe as
competent to act in that capacity, to be presided over
by an European officer or Commissioner (not being
an agent of the Crown for the purchase of land)
conversant with, the Maori language, and assisted, if
necessary, by a Native Assessor, and whose duty it
should be merely to propound the question for the
decision of the jury, to record their verdict, and to
administer oaths to witnesses."
Again the same Governor, Colonel T. Gore Brown,
states in a memorandum dated 25th May, 1861, re-
ferring to the opinion of the Judges given above :—
" They have not entered upon details, but it occurs to
me that a judicial officer (query a Judge) residing in
Auckland should have power to issue a commission
enabling the holder to associate two Native Assessors
with himself, and then to empanel a jury, as advised
by the Judges. I am inclined to think that the
decision of a Commissioner, with disinterested Native
Assessors, would be safer and more likely to decide
impartially than a Maori jury; but I hesitate to
advise anything not exactly in accordance with the
opinion of the Judges. Such Court, however con-
stituted, would be powerless unless both parties
consented to abide by its decrees."
The quotations above given show the starting point
from which the present Native Land Court derived its
origin. But there must have been counter plots
behind the scenes, such as arise from desire
for personal power, honour and wealth. These
delicious draughts to the longing lips of proud
aspirants, in this case cast a baneful blight on the
Native Laud Court. This power and the object is
seen in the words above given, viz. : " I am inclined
to think that the decision of a Commissioner with.
disinterested Native Assessors would be safer and
more likely to decide impartially than a Maori jury."
The signal failure of the Native Land Court may be
traced to this opinion, which, though given, by the then
Governor, was not derived from his own knowledge, as
he knew little or nothing of the Maori customs, but
![]() |
4 212 |
▲back to top |
TE WANANGA.
from some one who was a seeker of power, with
the most superficial knowledge of Maori customs
and their laws, and even less knowledge of the
Maori people. This person evidently longed for place
and name, no matter at what cost or sorrow to the
Maori or expense to the public purse. Indeed, selfish-
ness alone must have been his prompter in this
instance. As yet the remedy is not difficult.
Do away with the Native Land Court as at pre-
sent constituted, and constitute a Court consisting
solely of Maori chiefs, who are to do their work gratis
appoint a European clerk, who understands the ]
Maori language, to assist in administering the oaths 1
in the Court, and to write the evidence and record |
the decisions of the Court, and let the salary of such. :
clerk be paid by those whose lauds are dealt I
with by the Court. Such a Court will not be
any cost to the country, and will give satisfaction to
the Native land owners. When the present Native
Land Court was spoken of, one who is now in power J
in ihe Government stated that the Native Land I
Court, if instituted, would add to the revenue of the I
colony, but the opposite has been the case. It has
cost more than the worth of the good it has done, and
its acts and doings will be the field in which, a plentiful
harvest will be reaped by future lawyers. I
If wo regard what the present Native Land Court
has accomplished, we shall see what we are to expect
from it in future. In most cases it has only said that
certain lands belong to the Maori. We all know this,
without the costly investigations of the Native Land
Court. It has given the names of ten Maoris on a
piece of parchment, which. Maoris are called the
owners of the land so delineated on parchment.
These Maoris, in more than oue instance led away by
the ambiguous language of the Court, have sold the
land for which they were not clearly defined, though
legally intended to be, the guardians and trustees
for their people. The Native Land Court has not
been able iu any instance to give individual
grants to claimants. Then, we ask, in all that
is called common sense, what has this Court done?
or what can it do ? The answer is, that the Maori
claims to land were all in confusion so far as the
European knowledge of the matter was concerned.
But this Native Land Court has made confusion more
confounded, and caused a vast and useless expense to
the colony, and sown the seed of a terrible harvest of
litigation.
TE KOOTI WHAKAWA WHENUA
MAORI.
TAITE, APERIRA 18, 1878.
(Ko Te Hiira, to Tiati, ko Hoani Taipua, te Ateha.)
No te 11 o te taima i tu ai te Kooti. Ko Mangateretere
te whenna i kiia kia whakawakia.
Ka mea atu te Tiati, te tako o te whakawa, ka whakawa
nei, he kupu na te Kooti Hupirimi, kia rapua nga take e
kitea ai, nga wahi i pa ni nga tangata no ratou nga ingoa
i roto i te Karauna Karaati mo Mangateretere ki te
Hauauru, a e hara i te mea he rapu tana rapu kia wehe-
wehea taua whenua.
Ka mea atu a Paora Torotoro ki te Kooti, he tangata
aia nona tetahi ingoa i te Karauna Karaati. Kia kaua e
whakawa te Kooti i taua ra, engari taihoa ano e whakawa
hei a tetahi ra atu ano. Te take ona a Paora Torotoro i
tono ai i taua tono, he mate no Tareha Te Moananui, a he
tino tangata a Tareha no taua whakawa. A he nui no te
mate o Tareha, koia n Tareha i kore ai e kaha te haere
mai ki taua whakawa, i taua va nei.
Whakaae ana te Tiati ki te kupu a Paora Torotoro. A
kiia ana te Kooti kia tu ano he whakawa a te Turei te 23
o Aperira, 1878.
TUREI, APERIRA 23.
No te 12 o te taima i tu ai ano te Kooti. Ho whakawa
mo te whenua i Mangateretere ki te Hauauru.
Ka tu a Te Riihi, a he kupu tana e korero ai ki te Kooti.
Ka ki atu Te Tiati, e kore e tika kia korero a Te Riihi
ki te Kooti, i te mea hoki e kore e tika kia korero te ta-
ngata roia tautoko mo nga tangata i te Karauna Karaati.
E pai ana kia korero a To Riihi, otiia hei korero noa ake.
e kore e tika kia korero roia a Te Riihi ki te Kooti mo
nga tangata o te Karauna Karaati.
Ka mea atu a Te Riihi ki te Kooti. E mea ana aia n
Te Riihi, he tika ano pea kia korero a roia aia a Te Kiihi
ki te Kooti rao nga tangata i te Karauna Karaati.
Ka mea Te Tiati, e kore e tika ki ta te Ture i ki ai.
Ma nga tangata ano i te Karauna Karaati ake ano a ratou
korero e korero ki te Kooti, a e kore e tika ma te roia o
korero nga korero a aua tangata i to Karauna Karaati ki
te Kooti.
Ka mea atu a Te Riihi ki te Kooti, ko ana kupu ka ki
nei ki te Kooti, he mea atu nana, ko te hunga na ratou te
mea e mahia nei e te Kooti, e mea ana taua hunga kia
kana ta ratou take i pa ai ki taua mea ka whakawakia nei
e whakawakia i tenei ra. Engari taihoa ano e whakawa a
tetahi atu ra ano. Te take i penei ai taua hunga, he mea
na ratou, kia kiia ma nga tokorima Rangatira Maori e ui
i ui nga take e uia nei, a kia mahia e taua tokorima Ranga-
tira Maori, ka tuku korero ai taua tokorima ki ta Kooti nei.
I kiia hoki ko Hoani Taipua tetahi mo taua tokorima, a
kihai aia i pai. A koia nei te ingoa o taua tokorima, ko
Te Manihera, ko Wiremu Mahupuku, ko Hori Te Huki,
(No Wairarapa enei.) Ko Hoani Meihana, o Rangitaane,
ko Wi Pere o Turanganui. A ka mea atu ano a Te Riihi
ki to Kooti, ko nga take e kiia nei, e pa ana etahi Pakeha
ki taua whenua, a ka mahia ano hoki ona take o ana Ma-
ori tokorima, kua oti noa atu nga korero mo era, i le moa
hoki kua kitea era i mua atu o te wa i tu ai te Ture i tu
tau 1869. A kotahi o aua wahi whenua i kiia kia meinga
e Te Waaka Kawatini kia Tatana. A ko tetahi ua Tareha
kia Te Makarini. A kua kiia aua wahi whenua kia wha-
kawakia.
Ka mea Te Tiati e pai ana nga korero a Te Riihi, otira
he korero noa ano aua korero, ma nga tangata ma ratou
to whakawa e whakaae aua kupu a To Kiihi, ka whai
mana ai aua korero a Te Riihi ki te Kooti. A mo ui e te
Hemara, a me korero e Te Hemara nga kupu a Te Riihi, i
korero nei ki te Kooti, a mo ui e Te Hemara ki aua Maori.
mehemea na ratou nga kupu i kiia nei e te Riihi.
Uia ana e Te Hemara, ka mea ano a Te Riihi, kua mahi
aua rangatira Maori tokorima nei, a kei to mahi ano ratou
i aua ra nei ano. A ma nga mahi a aua rangatira Maori
e kite ai te Kooti i etahi mea e marama ai tana whakawa
nei, e marama ai te take hei whakatau ma te Kooti i to
mea e rapua nei. Ka tukua mai e ana tokorima te korero
e mahia e ratou, a ko aua kororo, he korero na te hunga
ano na ratou nei taua whakawa nei i tono.
Ka moa Te Tiati, e pai aua, i te mea, e tu a rite ana aua
tikanga nei, ki nga tikanga e kiia ana i te upoko korero
46 o te Ture mo te Kooti Whakawa Whenua Maori. A ka
ui ano Te Tiati, ko ahea ra, te korero a taua tokorima nei,
ka tukua mai ki te Kooti?
Ka mea atu a Te Riihi, e ki ano taua tokorima rangatira
Maori, kia kotahi pea wiki, ka oti taua mahi i a ratou.
Ka mea a Tatana, taihoa te kupu na e whakaaetia kin
kotahi Haora o te Kooti e tatari ai kia haere ahau ki taku
roia, kia tu korero ahau ki aia.
![]() |
5 213 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Ka mea Te Tiati, ki te mea, o kore nga tangata na
ratou te whakawa nei i tono, o haere mai ki te korero,
penei, kahore kau he mahi e mahi ai te Kooti, a me tau
noaiho te mahi i te mea kahore he mahi o mahi ai. E mea
atu ana aia Te Tiati, kia mohio koutou, ko tu mahi .1 te
Kooti nei e mahi ai. Ko te unahi i kiia mai e te Kooti
Hupirimi, hei mahi ma tenei Kooti. He mea hoki na te
Kooti Hupirimi kia rapua e tenei Kooti te take i pa ai aia
tangata, aia tangata o te Karauna Karaati o taua whenua.
ki te wahi i aia, i aia o taua whenua. A te take e kitea ai
tau tikanga i pa ai aua Maori ki a ratou wahi o taua whe-
nua, me rapu e te ui korero ki nga tikanga o nga tupuna,
a aia tangata, a aia tangata. E ki ana nia te Tiati, ki te
mea ka waiho te whakawa kia kotahi wiki ka whakawa ai
ano, penei, e kore e oti wawe, kia haere aia ki Wairarapa
a te 10 o Mei, he mea hoki he whakawa ano tatia kei reira.
E kore ranei, e oti wawe, e pau ranei te wiki kotahi ?
Ka mea atu a Te Kiihi, e kore pea e oti wawe, kia kota-
hi wiki e oti ai te mahi a taua tokorima Rangatira Maori.
Ka mea a Te Tatana, he tika ano kia whai kupu hoki
aia. E mea ana aia, me whakawa nui taua whakawa i te
aroaro o te Kooti, i temea hoki e ki ana aia, e kore te
wahi ki aia e tirohia paitia e aua Rangatira Maori tokori-
ma, i te mea kua kiia ma taua tokorima e mahi te mahi.
Ka mea te Tiati, ma te Kooti te pai atu ranei, te kore
atu ranei ki nga mahi a taua tokorima. Otiia e kore te
Kooti e mahi, i te mea kahore he mahi ana kahore he kai
whaaki korero e haere mai ki te aroaro o te Kooti korero
ai.
Ka mea a Te Riihi, kia tae mai te korero a taua toko-
rima ki te aroaro o te Kooti, hei reira a Tatana ka haere
mai ai ki te Kooti ka korero ai i ana kupu mo nga korero
a taua tokorima. Kahore kau he take a Tatana e whakahe
ai, kia taihoa ano e whakawa te Kooti.
Ka mea a Tatana, kahore kau ana kupu mo te Kooti kia
taihoa e whakawa, ko te take o taua mea e whakahe nei,
ko te whakawa e kiia nei kia uiuia pukutia nga korero mo
te whakawa e taua tokorima.
Ka mea te Tiati. E rua tikanga e oti ni te mahi e kiia
nei, me waiho te Kooti taihoa ano e whakawa tetahi. A
me kii eia kia tu te whakawa, a ka ki ni kia tino mutu
taua whakawa tetahi. He mea hoki e mutu ai te wha-
kawa, he kore no ngakai whaaki korero e hara mai ki te
aroaro o te Kooti korero ai. A me mutu to mahi wha-
kawa a te Kooti i te ranei, a hei a te Turei e haere ake
nei. Ka tu ai ano te whakawa nei, kia tae mai ai he
korero e oti ai taua whakawa nei. A kia tae mai aua
korero a taua tokorima. Ka titiro te Kooti ki te pai
ranei, ki te pehea ranei, a kia whakaae tu Kooti, kia
kahore ranei, ki te tika ranei o aua korero, ki te pehea
ranei. A ki te mea kahore kau he kupu e whakaaetia ana
e te hunga na ratou nei taua whakawa nei, e tae mai ki
te Kooti nei a taua ra, ka mea atu ai te Tiati ki taua hunga
na ratou nei tenei whakawa kia korero ratou ki te Kooti
nei, a ki te mea kahore nga kai korero e haere mai ki te
Kooti nei, penei ka kiia eia kia mutu te tu whakawa o te
Kooti nei, mo taua whakawa, a ka hoki ai ano taua mahi
ki to Kooti Hupirimi, kia mahia mai e taua Kooti
Hupirimi.
A kiia ana te Kooti kia tu ano a te Turei e haere
ake nei.
Ka tu ano te whakawa a te Kooti Whakawa Whenua
Maori, i te 1 o Mei, 1878. No te ra inanahi i tu ai ano te
Kooti . He mea hoki, he rapu ta taua Kooti i nga take a
nga tangata Maori i te Karauna Karaati o Mangatere-
tere, he mea hoki i kiia ma nga Maori tokorima e rapu
nga take tupuna i pa ai aua Maori i te Karaati ki taua
whenua. A i kiia ko te korero a taua tokorima kia tukua
ki te Kooti inanahi. A kahore ano pea he otinga o taua
mea. He mea hoki kua tae mai te tono, a he kupu tuhi-
tuhi taua tono, kia kore he whakawa a te Kooti nei i enei
ra, taihoa ano e whakawa, hei nga ra amua noa atu. Ka
mea atu Te Tiati kia Te Hemara, kia ui a Te Hemara ki
nga tangata e pa ana ki taua whakawa, mehemea e ki ana
aua tangata kia mutu te whakawa i taua ra ranei, kia
haere mai ranei etahi o ratou ki te korero ki taua Kooti i
taua ra nei. Ka mea aua tini tangata me mutu te whakawa
i tana ra, taihoa ano e whakawa. Ka mea Te Tiati heoi ra,
me mutu te whakawa nei, a tenei ra ano. Ka ui te tangata
i ui ki Te Tiati, ahea ano ka tu ai ano te whakawa o te
Kooti nei ? Ka kii, te Tiati, ma te Kawanatanga e tu ai
ano he Kooti. Otiia, e mea ana aia taua Tiati, e kore ano
e tu he Kooti hou mo taua whakawa ano.
Ka mea atu a To Riihi ki taua Tiati. E mea pu ana
aia a Te Riihi, ka tu ano he Kooti mo taua whakawa ano
i te Kawanatanga tino te mea kia tu. A ki te mea ka
tonoa, penei, ma te Paremata e tu ai he Kooti hei wha-
kawa mo taua whakawa nei.
Ka mea Te Tiati, te take o taua whakawa nei, he rapu
i nga tikanga o nga Tupuna, a ki te mea e kore taua rapu
i nga tikanga ki nga Tupuna e oti i nga ra u run, e kore e
oti i te roa noa atu o nga ra. a kahore kau he take e ta
hou ai ano he Kooti mo taua mea nei. Ka mea Te Tiati,
kua marama te ara mo tana mahi. He mea hoki kahore
kau he tangata hei korero i te korero ki te Kooti. Koia
aia i mea ai, me mutu te mahi whakawa o te Kooti nei i
enei ra. A ma te Kawanatanga ano e mea kia tu ano te
Kooti, kia kore ni ranei he Kooti a nga ra e haere nei ake.
NATIVE LAND COURT.
THURSDAY, APRIL 18.
(Before Theophilus Heale. Esq., Judge, and Hoani Taipua,
Assessor.)
The Court was opened at 11 o'clock.
THE MANGATERETERE BLOCK.
The Judge explained to the Natives present that the
enquiry was brought on by order of the Supreme Court to
ascertain what share each of the grantees was entitled to
in the block, Mangateretere West, and not for the purpose
of sub-dividing; the land.
Paora Torotoro, one of the grantees applied on behalf
of parties interested for un adjournment, on the ground
that Tareha Te Moananui, one of the principal men inter-
ested, was very ill, and would be unable to attend.
His Honor granted the application, and the Court was
accordingly adjourned to Tuesday, April 23.
TUESDAY, APRIL 23.
The Court was opened at noon.
THE MANGATERETERE BLOCK.
Mr. Rees appeared, and was about to address the Court,
when
; His Honor said that he was precluded by the Act from
hearing counsel or agent. Of course he would be happy
i to hear anything Mr. Rees had to say, but not in the
i capacity of counsel representing the parties in the matter
before the Court.
Mr Rees thought it was in the discretion of his Honor
to allow counsel to appear.
i His Honor said the Act was imperative on the point,
and gave him no discretion. He must hear the parties
personally ; they could not appear by counsel or agent.
Mr. Rees said that he merely wished to inform the Court
i that the parties concerned in the case now under enquiry
wanted an adjournment, so that the matter might be re-
! ferred to five chiefs who had been appointed to take
evidence and to make a report to the Court. Hoani
Taipua (the Assessor) had been asked to be one of the
i tive, but he had declined. The names of the chiefs were
i Manihera, Wiremu Mahupuku, Hori Te Huki—all three
of Wairarapa—Hoani Meihana, of Rangitane, and Wi
Pere, of Gisborne. With regard to any European interests
that might be affected, such interests were already defined,
J and had accrued previous to the passing of the Act of
![]() |
6 214 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Waka Kawatini
Mr. Sutton
Tareha
Sir Donald M'Lean
Mr. Rees
Mr. F. E. Hamlin
ADJOURNED SITTING.
MAY 1, 1878
Theophilus Heale, Esq., Judge
Hoani Taipua
I tuku atu tenei reta i roto i nga ringa o
te Komiti o Opotiki
Ta Hori Kerei
Hone Hiana
![]() |
7 215 |
▲back to top |
TE WANANGA.
NGA KORORO A TE KOMITI MO NGA
MEA MAORI.
(KE MEA TUKU KI TE PAREMATA O TE TAU 1877. A HE MEA
KII KIA PERETITIA.)
[E hara ia matou i TE WANANGA nei i whakamaori nga
korero a te Komiti mo nga Pitihana Maori, na nga kai whaka-
maori pea a te Paremata. I penei ai matou kei kiia, kua nanu
te aro tika o to matou reo Maori i kii ai enei kupu e matou,
—Etita WANANGA.]
Ko te Kupu a te Komiti mo runga i te, Pukapuka-inoi a
Tauira Paerau me ona hoa Tekau marua.
E TONO aua nga kai-inoi mo etahi koata eka i Matata i
whakatakotoria hei Taone a i toe i te hokonga karanga-
ranga ki Tauranga i te tau 186S, kia wehewehea ki nga
hapu o te Arawa i runga i te kupu whakaari a te Komi-
hana o reira ai. .
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ahau ki te
Whare
Ko nga tono a nga kai-inoi kua ea i runga i nga tika-
nga o "Te Ture Hoko Whenua i Richmond (Matata)
1870," a mehemea ka whakamana nga tikanga o taua ture
ka rite ki te tika, ka ea hoki pea nga hiahia o nga kai-inoi.
Koia i mea ai te Kemiti kia tere te whakamana a te Ka-
wanatanga i te 13 o ngararangi o taua ture kua whaka-
huatia i runga ake nei.
JOHN BRYCE,
Akuhata 10, 1877. Tumuaki.
![]() |
8 216 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Kb te kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Tapa Te Whata ma (Nama 1).
E Ki ana nga kai-inoi ahakoa kei Kapiti to ratou kaainga
e whai take ana ano ratou ki etahi whenua kei Waikato i
tangohia mo te hara o te Iwi o Waikato ki te mau patu
kia te Kuini. E ki ana nga kai-inoi kihai ratou i uru ki
te whawhai kia te Kuini, engari kahore ano i watea he
huarahi roa ratou hei whakatuturu i to ratou take no te
mea kahore rawa ratou i mohio ki te nohoanga o te Kooti
whakawa mo nga whenua kua tangohia ; rongo rawa ake
kua mutu.
Ko te kupu atu tenei ki te Whare—
E whakaaro ana te Komiti e tika ana te kupu a nga
kai-inoi i roto i te pukapuka-inoi kahore i tae atu he wha-
kaaturanga ki a ratou o te nohoanga o te Kooti.
Kahore e ahei te Komiti ki te ki mehemea he take tika
to nga kai-inoi ki nga whenua e whakahuatia ana i roto i
ta ratou pukapuka-inoi, engari e whakaaro ana te Komiti
me whakawatea he huarahi ma nga kai-inoi hei tukunga
mai i o ratou take kia tirotirohia.
Akuanei pea ka kitea kua hokona atu te wahi nui o te
whenua e whakahuatia ana i roto i te pukapuka-inoi ki
«tahi atu tangata a ekore rawa e taea te whakanoho i nga
kai-inoi ki runga ki nga wahi e kitea ai i whai take ai
ratou. Engari ka tohutohu atu te Komiti ma te Kooti
Whenua Maori ma etahi atu tikanga whakawa marama
ranei e kimi te ahua rae te nui o nga take o nga kai-inoi,
a me waiho ma te Kawanatanga e whakarite te huarahi e
«a ai nga take e taea e nga kai-inoi te whakatuturu.
JOHN BRYCE,
Akuhata 17, 1S77. Tumuaki.
I
Ko te Kupu a te Komiti mo Runga i te Pukapuka-inoi a
Tapa Te Whata ma (Nama 2).
E KI ana nga kai-inoi i tae ki a ratou i te marama o 1
Akuhata, 18G8, nga Kahiti i panuitia ai tetahi nohoanga o
te Kooti Whenua Maori kia tu ki Waikato i te 3 o nga ra
o Noema, kia tu hoki ki Rangitikei i te 4 o nga ra o taua
marama ano. I runga i ta ratou korenga e ahei ki te
haere ki era Kooti e rua ka ui ratou ki te Kawanatanga
kia tohutohungia atu ki a ratou kia haere atu ranei ratou
ki te Kooti i Waikato, kia noho ranei ki te Kooti i Rangi-
tikei, a ka puta te kupu tohutohu ki a ratou me noho ki te
Kooti i Rangitikei, a ka nukuhia te Kooti i Waikato ki
tetahi atu wa. Engari e ki ana nga kai-inoi kihai i rite
taua kupu a te Kawanatanga, ara kihai i nukuhia tana
Kooti, a tao rawa atu te tono mo te whakawa tuarua kua
pahure te wa i taea ai te whakaae. Koia i tono ai nga
Kai-inoi kia whakamaramatia he huarahi ma ratou e ahei
ai ratou ki to whakatuturu i o ratou take.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare:—
E marama ana kahore nga kai-inoi i tae ki te Kooti i
Kemureti (Waikato), te take, be kupu na te Kawanatanga
kia noho ratou ki te Kooti o Rangitikei me te kupu hoki
a te Kawanatanga i taua wa tonu ka nukuhia te whaka-
wakanga o nga whenua i whai tikanga ai ratou.
Ki te whakaaro o te Komiti e whakaaturia ana e te
pukapuka-inoi tetahi mate nui i tupu ake i roto i etahi
tikanga e kore nei e tika kia kiia na nga kai-inoi te he.
Kahore te Komiti e ahei ki te ki mehemea ranei e whai
take tuturu ana nga kai-inoi ki nga whenua i whakawakia
ra ki Kemureti, te nuinga o te whenua e tonoa ana e nga
kai-inoi ; a, e kore e taea te whakanoho i a ratou ki reira.
Engari e tohutohu atu ana te Komiti kia mahia he ture i
tenei nohoanga o te Runanga e ahei ai te whakatuturu e
te Kooti Whenua Maori e tetahi atu tikanga whakawa
ranei mehemea i whai take ano nga kai-inoi ki nga whe-
nua i whakahuatia e ratou, a ma te Kawanatanga e wha-
karite te huarahi e ea ai nga take e taea e nga kai-inoi to
whakatuturu.
JOHN BRYCE,
Tumuaki.
Akuhata 17,1877.
Ko te Kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi, a
Wiremu Hunia Waikeri.
E tono ana te kai-inoi kia whakahokia ki a ia nga eka
whenua e 3,000 i Manukau i Waiuku notemea ko ia te
tangata nona ake aua whenna, notemea hoki kahore ia i
utua mo aua whenua, kahore ia i mau patu ki a te Kuini a
kahore ia i Nui Tireni nei i te wa tika hei whakaatunga
inana i tana tono.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
Kua whai kupu atu te Komiti ki a Te Keepa, Komi-
hana, o Akarana, kua whakarangona hoki nga korero a
Meiha Whiwhi rao tenei mea; na, e whakaaro ana te
Komiti he take ano e whakaarohia ai te kai-inoi mo nga
whenua i tangohia e te Kawanatanga i Waiuku. Ekore
te Komiti e marama ki te ki ma te Koroni e whakarite,
engari kua kitea e ratou e tika ana kia kimikimihia e To
Kawanatanga nga tikanga o te tono kia a ahei te whakaea.
JOHN BRYCE,
Tumuaki.
Akuhata 21, 1877,
Ko te Kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
W I1 Taipari.
E WHAKAHUATIA ana e te kai-inoi tetahi Panuitanga a
te Hupiritene o te Porowini o Akarana he whakaatu i te
utu ki te tangata mana e whakakite mai he whenua e nui
ai te koura. E ki ana ia nana i kite te whenua koura i
Hauraki, na tana whakahaere i whakatuwheratia ai. Koia
i tono ai ia kia utua ki a ia te moni e £5,000.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare.
E tika ana i whakaaria ano e te Hupiritene o Akarana
te utu e £5,000 mo te whakakitenga i tetahi whenua e nui
ai te koura i roto i te Porowini o Akarana. Na, i muri iho
o te whakatuwheratanga o te whenua koura i Hauraki he
maha nga tono a nga tangata i ki na ratou te koura tua-
tahi i kite. I whakaturia tetahi Runanga Komihana e te
Hupiritene i te tau 1870 ki te whiriwhiri i aua tono, a kiia
ana e nga Komihana kahore tetahi o aua kai-tono (tae atu
ki a W. H. Taipari te kai-inoi nei) i te tika i runga i te
tikanga o te kitenga tuatahi o te koura : engari i tino whai
kupu nga Komihana mo nga mahi a te kai-inoi, mo tana
uaua hoki, a i tono ano ratou kia utua ki a ia nga moni e
£300.
K whakaaro ana te Komiti e kore e taea te whakaaro
kua tino ea nga mahi a te kai-inoi i runga i te whakatu-
wheratanga, i runga i tana whakahaere, o nga whenua o
Hauraki kia mahia mo te koura i te mea hoki kanui to
uaua o etahi ki te pupuri, koia i mea ai te Komiti ma to
Whare ma te Kawanatanga hoki o ata whiriwhiri pai te
I tono a te kai-inoi. Tenei ano tetahi kupu a te Komiti,
i kua tata tenei ki te kotahi tekau nga tau e takoto aua to
tono a te kai-inoi, koia i whakaarohia ai kia tere tonu te
whaitikanga a te Kawanatanga mo tenei mea i te wa kei
konei, kei Poneke nei te kai-inoi.
JOHN BRYCE.
Akuhata 22, 1877. Tumuaki.
RETA I TUKUA MAI
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Kua mate a te Waru, he tama waenga a te Waru na te
Haka Torori, he taina a te Haku no Rangimataea, raua ko
Maraki te Koari, hei tamaiti a tu Waru ma ratou, a he tino
| tangata rangatira no to ratou tupuna, no te Kapua Matotoru,
na te Kapua Matotoru ano hoki a te Ruruku-o-te-rangi. nana
nei a Tareha, na te Kapua Matotoru ano ko Hineinohi, nana
nei ko te Apatu, me etahi atu rangatira o Kahungunu, ka
korerotia e au te matenga o te Waru.
Ko tetake i mate ai a te Waru, he mea patu na Tamekara,
he tama waenga a Tamekara na te Okara, he Pakeha no te
Wairoa nei. he awhekaihe a Tamekara, ko tona whaea ko
Tapuke, he tamahine a Tapuke na Turi Parera, a he wheteke
a Turi Parera no Rangimataea ma, he mokopuna a Tamekara
nana, i tahuri nei ki te patu i tona Ariki i a te Waru te Haka.
![]() |
9 217 |
▲back to top |
![]() |
10 218 |
▲back to top |
TE WANANGA.
whakairi ai, kia rua, kia wha nga ra e iri ana, katahi ano nga
Komiti ka tonoa, kia hui ki te Ikaroa nga Komiti, katahi ka
takoto te whiriwhiri mo Papakai. Te take i mea ai te Komiti,
e kore e ahei tenei tu whakawa kia whakaotia tatatia i te ra
i mutu iho ai te whakawa, koia i mea ai te Komiti kia haria
mai. kia rite ai nga Komiti katoa o Whanganui, o Ngatiapa,
o Rangitaane, o Raukawa. o Wairarapa. o Ngarauru, me
Turakina, me nga Wairiki, hei rapu i te kupu whakaetinga
mo te whakawa o tenei whenua mo Papakai wahi o Tongariro,
i te taenga o te Komiti o nga Wairiki ki Tongariro ka tonoa
katoatia e taua Komiti nga, Komiti katoa o Tuwharotoa, nga
Komiti Kawanatanga me nga Komiti Tariao, ara. Komiti
Hauhau, i te takiwa o Taupo. A i hui katoa, katoa nga iwi
o Tempo, nga rangatira, me nga hapu ki taua whakawa, oti
pai ana tana whakawa, engari, ko te whakataunga kaore ano.
Hei te huinga nei o nga Komiti ki te Ikaroa, katahi ano ka
whakataua te kupu whakaotinga o te Komiti mo taua whenua
i runga i te ritenga o te whakawa heoi enei kupu, hoi muri
ake nei ano tukua atu ai kia taia kia le WANANGA te tino
panui mo te whakawa o tenei whenua mo Papakai.
NA HOANI MAAKA.
Ikaroa. Matatera, Whangaehua. Aperira 30. 1878.
KI TE KAI TUHI o TE WANANGA.
E hoa tena koe kia ora koe. ma te Atua koe e tiaki i roto i
nga whakaritenga katoa o te Ture. E hoa mau e uta atu ta
matou whakawa whenua ki runga i to tatou WANANGA, hai
titiro ma o tatou hoa i nga pito e wha o te motu nei o Aotea-
roa Ko te tangata nana i Tamana ki nga. Komiti, ko Hinga-
kiao, me tona iwi katoa. Ko te hoa tautohe, ko Matuahu,
me tona, iwi katoa. Ko nga kai-whakahaere korero o te taha
kia Hingakiao, ko Eruini, ko Moko, ko Wineti ko Rihia. Ko
nga kai-whakahaere korero o te taha kia Matuahu, ko Eru te
Wharehere. ko Ihaka, te Han, ko Wiripo, ko Paurini Karamu.
Ko te tupuna, ko Rakeipoho. mo etahi atu tupuna, me nga
tohu katoa aua tupuna i waiho i runga i tana whenua i Pa-
pakai, wahi o Tongariro. Ko te tupuna, o te taha kia Hinga.-
kiao. ko Tumakaitahu raua ko Ruwhenua me nga tohu ano a
o ratou nei tupuna i waiho i te ao nei. He nui nga korero a
tetahi, a tetahi o ana iwi. Ko nga ingoa hapu o aua, iwi. no
te taha kia Matuahu, ko Tuwharetoa, me etahi atu hapu. No
te taha kia Hingakiao. ko Ngatiwaewae te hapu
![]() |
11 219 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Eruini
Moko
Hingakiao
Ngatiwaewae
Turakaitohu
Ruwhenua
Papakai
Rangipahoka
Matuahu
Paurini
Hipine
TE HEUHEU TUKINO
Tuwharetoa
Otukou
TO THE EDITOR OF THE WANANGA
Mr. Rees
Napier
Wairarapa
Marakaia Tawaroa
Ari Tawaroa
Hamuera Maraetai
Erihape Ihaia
Karaitiana Korou
Ramera Tawaroa
Reweti Te Rau
Te Orere
Masterton
KIA MARAKIA TAWAROA ME ANA HOA HOKI
W. L. RIIHI,
Nepia
TO MARAKAIA TANAROA AND OTHERS
W. L. REES
Napier
TO THE EDITOR OF THE WANANGA
Ngaitahu
New Zealand
Mangamaunu
Kaikoura
South Island
![]() |
12 220 |
▲back to top |