|
loading...|
|
Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 25. 22 June 1878 |
Abstract 
Commentary|
|
1 309 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 25 NEPIA, HATAREI, HUNE 22, 1878. PUKAPUKA 5.
PANUITANGA. PANUITANGA.
KIA KITE! KIA KITE!
I A RENETI MA,
KUA HOKI MAI A RENETI KI NEPIA NEI,
A he tini noa atu aana
Koti, Tarautete, Wekete,
Potae, Kiapa,
Kaone, Paraikete, Raka
Me nga tini mea katoa e paingia o te Maori.
HAERE MAI KIA KITE
I te whare Hoko a
RENETI MA
Kei tawahi ako o te Kooti Whakawa Tawhito
i Nepia,
I TE HEKIPIA RORI
62
Panuitanga ki nga iwi katoa! katoa !
Katoa ! o Aotearoa, o Wairarapa, Tara-
naki, Ahuriri, Taupo, me Turanga
katoa.
HE mea atu tenei kia rongo koutou, kaua te mea
kotahi e koutou e tuhituhi i a koutou ingoa,
ki te pukapuka hoko whenua ranei, ki te Rihi whenua
ranei, ki te mokete whenua ranei, ki etahi tikanga
ranei e pa ana ki te whenua. Maatua haere mai
koutou ki au, a kia mohio koutou, Hei muri te matau
e puta ai mo au mahi. Naku na,
TE RIIHI,
Roia i Nepia.
PANUITANGA.
RARAKA RAUA KO PAEAHI,
KAI HOKO KINO,
(Na Pairani i Mua).
KUA TAE MAI I INGARANGI—
39 Pu tupara
30 Hakimaua
14 Tupara puru, puru atu i te kake
3 Hakimana puru atu i te kake
20 Pouaka paura pupuhi manu
2 Tana Hota.
He Paraihe Paura, he Paraihe Hota, he Okaoka Pu, he
Okaoka Horoi Pu. hu Whakawiri Nipa Pu, he Pounamu Hinu
Pu he Pouaka Takotonga Kiapa Pu, he Takawe Pu, he Kuku
Mata Pu. he Whakapara mo te Pu ana purua, me nga tini
mea atu mo te Pu.
He tino mea pai aua mea nei, a e hara i te mea tino nui te
utu.
PANUITANGA.
KO au ko TAKUTA TERA, ka ki atu nei ki nga iwi katoa e
Turanga, puta noa ki Waiapu, ki te takiwa ki nga iwi o
taua takiwa kei KIHIPENE nei ahau e noho ana, hei mahi i
nga mea katoa o NGA TURORO MAORI.
TAKUTA TERA
|
|
2 310 |
▲back to top |
TE WANANGA.
PANUITANGA KI NGA KAI TUHITUHI
RETA RANEI, KORERO RANEI KI TE
WANANGA NEI.
HE mea pai pu ano kia tuhituhi te iwi i a ratou
korero, a he mea pai ano hoki kia kite te iwi i nga
korero a nga mohio o te iwi, otiia, e kore matou TE
WANANGA nei e pai kia taia nga korero a te tangata
tito ingoa ke atu mona, i te mea hoki. Ko aua tu
kai tohutuhi reta, he iwi e kore e mohiotia te inana o
a ratou kupu, i te mea e huna ana aua tu kai tuhi-
tuhi i a ratou ingoa, e tino mohiotia a tangatatia ana e
te iwi.
Na he mea atu tenei ki nga tangata no ratou nga
reta i tukua mai nei, a e mau i runga ake nei te panui
o nga ingoa i tukua titotia mai nei ki a ratoa reta i
taka mai ai ki TE WANANGA nei. E kore rawa TE
WANANGA, nei e panui i nga korero o aua reta, a kia
tuhituhia mai ra ano e taua hunga, nga ingoa tuturu,
i iriiria ai ratou e o ratou Maatua.
A he panui tenei kia rongo te iwi, ki te mea ka
tuku reta mai ranei, korero tangata mate ranei, me
nga korero aha ranei, aha ranei, a ka huna te kai tuku
mai o aua reta i tana tino ingoa e mohiotia ana aia
e te iwi. E kore rawa aua korero ingoa kore e taia e
matou ki TE WANANGA nei.
Etita o TE WANANGA.
Te Wananga
Kotahi Putanga i te wiki.
HATAREI, 22 HUNE, 1878.
KAHORE he Runanga o nga tau o mua i penei te
tikanga o tona mana me te Runanga Kingi, kua
Runanga i enei ra hei whakawa mo te mea a Take
raua ko Ruhia. He mea hoki ko te mana o taua
Hunanga he tino no te mana nui rawa atu o te ao
katoa nei. He mana Kingi tetahi, he mana no te
iwi tetahi, a ma aua mana e kitea ai he ora mo te
kai-whakahaere o te iwi, a mo te iwi ano hoki. E
kore matou Te WANANGA nei e mea, ka pewhea
ranei te tikanga o te korero e oti i taua Runanga
Kingi, i te mea hoki, ma te korero waea tatou e
rongo ai i te kupu a taua Runanga.
Kanui te pai o te ahua o te tikanga i kiia ai e te
iwi a te Kuini, ara, i mea ratou, me ata whakawa
marire te he a Take raua ko Ruhia, a kihai a Ruhia
i pai, ano ka tu te ope a Ingarangi, katahi ra ano a
Ruhia ka whakaae kia mahia taua he e te Runanga
Kingi. I mea hoki a Ruhia, mana anake te tika-
nga ki tana hoa kia Take, kia mate rawa ai a Take
i a ia, a na te maia, me te tohe o Ingarangi i ahua
puta ai te ihu o Take ki te ao ora. A kua mutu
hoki te ki a Ruhia, he iwi kupu kau te iwi a Kuini,
i te mea kua tu te ope hoia a Ingarangi, a kua kite
mai a Ruhia, he rapu ano ta te iwi o Kuini mo te
hunga mate, te take i pa ai a Ingarangi ki te he a
Ruhia raua ko Take. A na te tohe a Ingarangi ki
te tautoko i te hunga mate, koia nga iwi o te ao nei
i umere ai ki te mahi a Ingarangi, a i titiro atu ai
ki Ingarangi hei matua mo te tutua, mo te pani, mo
te hunga mate kai. He mea hoki, ko te tino kaha
o te iwi, e kiia ana he iwi nui, ko te kaha o te iwi ki
te noho pai, ki te hohou rongo, a ki te whakawa i te
he, kia kaua e mahia te he ki te pu, ki te paura.
A na nga tino Ariki o te iwi, ara, na Karatitone, na
Karaera, na Paraiti, na Ta Hori Kerei i mahi te
pai, koia te nui o te iwi i tae ai ki te noho he kore,
ki te whawhai kore.
He tika ano te uiui a te iwi, i te mea, e kore hoki
e mohiotia te mutunga o nga kupu a te Runanga
Kingi e mahi mai nei. Te take, he riri na
Ruhia mona i patua nei e Take, a mona i pau
kino nei ana moni me te iwi ki te mate i te whawhai
kia Take. A te take i whawhai ai a Ruhia kia Take,
he mea kia riro ai he whenua a Take i a Ruhia, a
kua ahua mate nei hoki a Take i a Ruhia, a kua
ahua mea a Ruhia kia riro i a ia te whenua a Take,
a na Ingarangi i karanga he Runanga Kingi hei
whakawa mo taua he, ma reira e kore ai a Ruhia e
whiwhi i te whenua a Take, koia ra te take i kore ai
e mohiotia te mutunga o te mahi a taua Runanga
Kingi. A ma taua Runanga Kingi e rapurapu he
tikanga e ahua matutu ai te manawa pa o Ruhia, ki
aua whenua i mea nei mana, a kihai nei i riro i a ia,
i te mea i mahia e Ingarangi te mahi whakawa i
kore ai aua whenua a Take i a Ruhia.
A tetahi take e kore ai pea e tino kitea he tikanga
nui e taua Runanga. He mea na Ataria, he iwi
nui aia i mua, a na enei mahi aia, e tupu ai ano ki
te nui maana. A ko Wiwi e minamina ana ki te
mea i a ia kia ea ai tana mate i te Tiamana. A e
ki ana a Itari kia whai kupu ano hoki aia. A e
titiro makutu tonu ana a Puruhia ki nga iwi i mahia
nei eia ki ana mahi riri. A na ana mea nei, a aua
tini iwi nui o te ao nei i kiia ai, e kore e hangahanga
noa ake te mahi e mahi ai taua Runanga Kingi, e
oti pai ai ta ratou whakawa i te he a Ruhia raua ko
Take.
A ma taua Runanga nei e kitea ai te ahua o nga
Kingi o te ao nei, i te mea hoki ko nga tamariki o
nga Kingi katoa o te ao nei, kua marena ki a ratou
uri Kingi ano, a i te wa e kiia nei ka whawhai, ka
whawhai, ma reira pea e titiro pai atu ai ranei nga
hungawai, nga taokete, ki o ratou tuahine, me o
ratou matua, ka titiro he atu ranei. A ki te mea ka
whawhai nga iwi o te ao nei, tera pea e raru etahi o
nga Kingi o nga iwi.
Ahakoa he nui te mahi e mahi ai taua Runanga
Kingi, e mohiotia ana, he pai te otinga, no te mea,
ma te iwi a Kuini e tino tautoko te karakia pono a
Te Atua, a ma te karakia e mau ai te pai ki te ao
nei, a ma reira e mohio ai nga iwi o te ao nei, ko Te
Atua te Kingi o nga Kingi, a koia te mana i runga
rawa o nga tini Torona e te ao nei, a ma Te Atua
anake te mana e tau tika ai, e ora ai te ao nei. A
ko Te Atua te Kingi o nga mea katoa o te Rangi,
me te whenua.
|
|
3 311 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Te Wananga
Published every Saturday
SATURDAY, JUNE 22. 1878.
THE European Congress now sitting is one of the
most important assemblages that has ever occurred
in the history of nations. Around its Council table will
circle, themselves unseen, the two most potent forces
governing public life in our day—on the one side
the reigning dynasties of Europe, on the other the,
as yet, scarcely expressed surgings of that mighty
latent power, the combined and contagious national
life of all countries—the only true democracy, some
faint rippling of the waves of which has extended to
our own shores. Attendant epilogue upon its ac-
tion is inscribed, if we had but eyes to see it, the
destinies of kings and peoples. TE WANANGA
attempts no prophetic forecast of the decision, if any,
of the Congress. The electric cable sets at de-
fiance the happiest efforts of the prophets.
It is nevertheless pleasing to us, as to every New
Zealander, to see the high position which has been
universally accredited to England in the negotiations
hitherto carried on. We hear nothing now of the
decline of England's power, nor do we hear any
more about the "Nation of shop-keepers," who
would sacrifice any principles or suffer any indig-
nities to purchase peace. These false and idle
taunts, once so common abroad, are now deep buried
in the whited sepulchre of fools. Acknowledged
might in the hour of trial has been proved to
be the result of a steady determination to make
peace and commerce the foundation of national
prosperity. Great Britain, arisen to its present
greatness by the persistent and careful policy of
its Liberal Ministries, in the moment of trial is found
to be second to no other power in Europe.
We know of no greater triumph for liberal govern-
ment than this. Lord Beaconsfield and the Con-
servatives deserve credit for recognising and having
confidence in the power of England. They will
get this credit, and probably a good deal more than
they deserve, but history that is writing itself, that
never less will show that the features of England's
position in 1878 are due, not to the Tory Govern-
ment, the present members of which would pour out
without measure, in the gratification of traditional
honor or personal ambition, the treasure of their
country and the blood of her sons, but to the wise
and liberal views of such men as Gladstone, Carlyle,
John Bright, and Sir George Grey. The effective-
ness of the nation for war has been established by
the apostles of peace.
It is not surprising that much public anxiety
should be felt as to the good or evil to result from
the Congress. Russia is smarting under the en-
forced deprivation of the legitimate spoils of war.
She entered upon war with Turkey animated in
some degree by the motives which actuated the
earlier crusades under the banner of the Cross. It
is true that under this, and probably solely
animating the instigators of the war, was the lust for
territory, but still, in Russia as a whole, the war
was looked upon in a great measure as a crusade
against the infidel Turk and the Flag of the Pro-
phet. Turkey, on her side, entered the field in
spite of the warnings of England and all other
Powers. With wonderful fortune the Turk baffled
the resources of the Russian Bear, inflicting
immense slaughter upon her armies and ruining the
waning prestige of the Czar's Government among
his own people. When at last this was all to be
reversed, and the Balkans were passed, and Con-
stantinople itself was in sight, England, the victor of
the Crimea, the avowed champion of Christianity,
stepped into the breach. British interests are at
stake ! That is sufficient! Upon that, and that
only, the Czar must on the instant disappoint his
people, enrage his armies, and humiliate his Govern-
ment. Within range of the guns of English iron-
clads the Russians, in bitter chagrin at the command
of England, must straightway relinquish all hope of
hoisting the banner of the Cross in the temple of
Mahornet at Constantinople. Congress may show
some bye-path by which the honor of Russia may-
be saved, but the aristocratic party in Russia will
never forgive the enforced abandonment of revenge
upon the infidel Turk entailed upon them by most
Christian England.
To still further embarrass the Congress, Austria,
once a Great Power, has her visions of future re-
vival. France thirsts for the day when the sins of
her Imperialists may be atoned for in the redemp-
tion, upon the battle-field, of the Provinces of the
Rhine. Italy, also, imagines herself a nation, and
ever restless at the sound of war, must needs interfere.
Prussia, the most hated of all Powers, because in
position by conquest, watches in constant and
universal suspicion. She has no friends except
those who hope to gain by her strength. Such,
then, is some measure of the tangle which the Prime
Ministers and Foreign Secretaries have to unravel
at Baden Baden.
Now will be tested the power of the reigning
houses. All these Great Powers are allied by the
marriages of their princes and princesses. The
interests of the Royal Families arc for peace.
Unless, indeed, it be as in private life, the nearer
the blood the dearer the strife. This might be, for
kings and princes are but flesh and blood, but there
is also the love of the skin. A general European
war might mean the dethronement of many kings—
possibly of all.
However dark may be the passages of history into
which the Congress "is to lead the way, the end will
be the development of truth and the more general
establishment and expansion of the liberties England
and her colonies now enjoy, for kings, peoples, and
statesmen are alike controlled by the Omnipotent
Ruler of all, seated in the Heavens.
|
|
4 312 |
▲back to top |
TE WANANGA.
NGA RONGO KORERO.
HE KUPU NA TE RUNANGA KINGI.
Kua whakaae a Kauta Konirowhiti te tangata mo
Ruhia i tae ki te Runanga Kingi, raua ko Te Ara o
Harapere te Ariki o te iwi o Kuini Wikitoria, ko te
rohe ki te tonga mo te whenua e riro i te iwi i Puka-
ria, me haere i te kahiwi o te maunga o te Parakina.
A ko te takiwa ki te tonga o taua maunga o te Para-
kina; hei whenua e nohoia e te iwi Kawana ano i a
ratou.
A e whakaae ana ano a Te Kuini kia tukua nga
whenua i Patuama, i Pahipara, otiia, ka puritia te
whenua i Aminia hei tiaki pu ma Ingarangi. A ko
nga whenua takiwa e tata ana ki era, ma te Runanga
Kingi e whakatakoto he tikanga mo era.
A e whakaae ana a Ruhia, kia tukua eia te whe-
nua i Patihana kia kore e puritia e ia.
A ko te awa rerenga kaipuke i te Tatanera, ki ano
he kupu mo tera i puta.
A i te wa i tu ai te Runanga i te Taite nei, ka ki
te Ariki o te Paremata o Ingarangi, e ahua hopohopo
ana tana titiro ki te ope hoia a te Ruhia e noho tata
ana i te pa nui a Take i Kotatinopera, a e mea ana
aia, e pai ana, kia hohoro te haere ke atu o taua ope
hoia ki tetahi wahi ke noa atu noho ai.
HE KOURA KUA KITEA I TE WERA A
WAITOHI.
E kiia ana, na te Roo, raua ko ana Maori i kite te
kohatu kiripata e noho ai te koura i te Wera-a-wai-
tohi i Ruakaka. A e kiia ana e rua aunihi koura e
kitea ana i te taua kotahi o taua kohatu Kiripaka.
TE WHAKAARO A NGA PAKEHA MOHIO KI
TE TIKANGA E MAHIA AI HE TURE MO
TE IWI.
E kiia ana, no te wa i tu ai te Runanga Pakeha o
nga Motu nei, ki te rapurapu i nga tikanga e puta nui
ai he pai ki nga iwi katoa o nga Motu nei, i mea taua
Runanga mohio, he tika pu ano nga whakaaro a Ka-
wana Kerei e mahi nei, a e whakahaere nei mo nga
iwi o nga Motu nei.
TE WITI I KARAITIHATA.
E kiia ana nga witi o tenei tan, kua utaina e
te iwi o Karaitihata ki te rerewe, a kawea mai
ana aua witi i nga maara i tupu ai ki te Taone,
i tae ki te kotahi rau kotahi tekau mano tana
witi, (110,000, u kahore ano i mutumutu noa te uta
witi a te iwi ki te rerewe. E kiia ana, nga wiri o
taua wahi ra ano i tera tau, ara i te tau 1877, i tau ki
te waru tekau ma-rima mano tana, (85,000), ko tenei
e nui haere una te mahi a te Pakeha i te witi. Koia
matou i mea ai, kei hea nga kai ngaki witi a te Maori
i nga tau o te Pakeha e iti ana, kei hea nga kai mahi
witi o Waikato, o Ngaiporou ki Waiapu, ki Turanga-
nui, ki Opotiki, ki Whakataane, ki nga wahi katoa o
enei motu i mahi witi i aua tan. E hoa ma kaati te
noho tuohu; maranga, e mau ki te mahi, nau hoki na,
te Maori i kai ai te Pakeha i te paraoa i era tau, i nga
ra o mua. Tena hoki tetahi wahi ma tatou ma te
Maori, kei riro anake nga herengi i te iwi Pakeha,
kei kiia kua ringa muhore te Maori ki te ngaki witi.
NGA TAKE O NGA KORERO E KORERO AI
TE RUNANGA KINGI, KIA TINO MAU AI
TE RONGO A RUHIA RAUA KO TAKE.
E rua tekau ma-iwa tino kupu e korero ai taua hui
Kingi, a koia nei aua putake korero.
1. Kua tu te iwi Motinikoro hei mahi ano ia ratou,
a ma te Motinikoro ano e mea he Kawanatanga ano
mo ratou. A ko etahi wahi whenua a taua iwi, kia
hokona ano mo etahi whenua ano.
2. Ko nga kupu ahua whakatetete a te Motinikoro
e whakahe ai ki te Ruhia, ma Ruhia raua ko te iwi
Ataria era e whakawa, a e whakaoti.
3. Ko te iwi Hiwia kia tu motuhake hei mahi ano
i a ratou mahi Kawanatanga ano mo ratou. A kia
hoatu hou ano he whenua ma taua iwi Hiwia, kia
ahua nui ai he whenua ma ratou.
4. He korero ano te korero mo nga taonga a te iwi
Mahamati, (ara o te Take) i noho tahi i mua i te iwi
Hiwia, me mahi he tikanga korero mo aua taonga a
te iwi Mahamati.
5. Ko te iwi Romenia kia tu motuhake hei iwi, a
ma te Romenia ano e mahi he tikanga Kawanatanga
ma ratou. A ko te iwi tangata o te Romenia, e noho
ana i te takiwa ki Take, kaua era e rahua, engari me
tiaki ki nga tikanga o te tiaki mo nga tangata e tia-
kina ana o etahi atu iwi nui i reira.
6. Ko te iwi o Pukeria me tu motuhake hei Kawa-
natanga ano mona ano, a mana ano aia e mahi ki ana
tikanga Kawanatanga e pai ai. A me tu te Kawana-
tanga o taua iwi ki te tikanga Kawanatanga karakia
ki te Atua pono o te Pakeha. A me tu te hoia mari-
hia ma taua iwi Pukeria, mona ake ano. A me mahi
rawa ano nga rohe o te takiwa e kiia ana hoi whenua
ma te iwi Pukeria, kia tino takoto aua rohe, a kia
tino marama te mahi kia tino mohiotia ai ana rohe.
7. Me tu he Piriniha mo te iwi o Pukeria, a ma te
iwi Pukeria e rapu he Piriniha mo ratou, i te iwi
Pukeria ano. A me tu he Runanga Paremata mo te
iwi Pukeria. A ma taua Runanga Paremata, e mahi
he tikanga Ture mo to ratou iwi. A ma te iwi Ruhia
e titiro aua tikanga Ture, a ma to Komihana ano hoki
a te iwi Take.
8. Ko te ope hoia a te take, me haere ke era i te
whenua a te iwi Pukeria. A me wawahi nga pa, a
ma te iwi Pukeria e utu te mahi wawahi o ana pa kia
kore. A me noho te ope toia a te Ruhia i te whenua
a te iwi Pukeria, kia rima tekau mano, a ma te iwi
Pukeria e utu aua hoia.
9. Me utu te iwi Pukeria i etahi utu ki te Take.
10. E pai ana Uia mahia e te Take he rori atu ano
i tetahi taha o te whenua o te iwi Pukeria, a kia puta
taua rori ki tetahi taha ano o tana whenua.
11. A ko nga taonga a te iwi Mahamati o Take, e
noho ana i te whenua a te iwi Pukeria, ma nga Komi-
hana aua taonga e whakawa, kia tika ai.
12. Me wawahi nga pa katoa, e ta ana i te pare-
parenga o te awa o te Tanupi. A kia kaua ano e
hanga houtia he pa ki te pareparenga o taua awa. A
kia kaua ano hoki e hanga he kaipuke whawhai i taua
awa i te Tanupi.
13. Ko nga tikanga korero e noho pai ai te iwi, i
kiia e te Runanga i tu i mua i te pa i Kotatinopera,
ko aua kupu i whakaaetia e taua Runanga, kia mana
aua tikanga i enei ra, ara, me mana aua tikanga ki
nga iwi e noho ana i Pohimia, i Hehikowina.
|
|
5 313 |
▲back to top |
TE WANANGA.
14. Ki te mea kahore ano te iwi i utu i nga utu ki
nga whare Katimauhe i nga tau kua pahure ake nei,
e kore e tika kia tonoa aua utu Katimauhe kia utua i
enei ra, a kaua aua utu Katimauhe o ngu tau, kua
pahure e utua e te iwi.
15. Ko nga Ture, me nga tikanga i whakaaetia i te
tau 1868, me mana aua Ture, me ana tikanga ki te
moutere i Kirita, a ki etahi atu wahi ano hoki o te
whenua a te Take i Oropi.
16. Me mahi he tikanga ma te iwi o Aminia, kia
noho pai ai nga tikanga katoa o Aminia, a me mahi
aua tikanga ki te ritenga o ta te iwi Aminia e pai ai i
aua tini wahi. A me tiaki taua iwi Aminia,
kei rahua kinotia e nga iwi o Te Kaati, me te iwi
Hakahiana.
17. Me mutu pu nga tikanga o te whawhai i enei
ra.
18. A e whakaae ana a Take ki te kupu a nga Ki-
ngi e Runanga nei, nao te Taone i Karitoa, kia nohoia
taua Taone. A e whakaae ana ano hoki a Take, kia
mahia, a kia whakatuturutia te rohe tau-arai o te
whenua a Take raua ko Pahia.
19. A ko te utu a Take e utu ai kia Ruhia, mo
nga mea a Ruhia i pau i ta raua whawhai, kia tae ki
nga moni. E rua rau e toru te kau ma rima miriona
patina moni, 235,000,000).
20. Ki te mea kahore he moni a Take hei utu mo
ana miriona moni, e pai ana me utu a Take i te whe-
nua a Take kia Ruhia mo aua moni.
21. E tono ana kia whakaae mai a Take, kia tino
pai te whakahaere a Take, i nga tono a te iwi Ruhia,
mo a ratou mate i he ai i te whawhai.
22. E whakaae ana, ma te tangata Tumuaki a Ru-
hia, e noho aua i te whenua i Take, e tiaki, a o mahi
he tikanga mo te iwi Ruhia, e haere ana i Take.
23. Ko nga tikanga o mua, me nga kupu i whakaae-
tia e nga Runanga i mua, me mana era i enei ra.
24. Ko te awa rerenga kaipuke atu ano i te moana
mangu, a puta noa ki te moana o te Metitereriana,
kia kaua taua awa e araia i nga wa o te whawhai, mo
nga kaipuke uta taonga a nga iwi katoa o te ao nei. A
kia kaua te iwi o Take e whakatu take kore i te rahui
mo te moana mangu, kia kaua e rerea e te kaipuke o
ngu iwi ke.
25. A kia toru marama i muri iho o te tuhituhinga
o te pukapuka whakaaetanga a taua Runanga Kingi
nei, me haere ke atu nga koia katoa a te Ruhia, i te
whenua a Take i Oropi. A kia ono marama i muri
iho ano o te tuhituhinga a aua Kingi i o ratou ingoa
ki taua pukapuka, ka haere ke ai nga hoia katoa a
Ruhia i te whenua a Take, Ehia.
26. A ko te Ruhia hoi whakahaere i nga tikanga
mo te iwi i aua wahi, i nga ra o te Ruhia e noho ai i
aua wahi.
27. A kaua hoki e rahua nga tangata o te iwi Take
e te Ruhia, ahakoa i whakahoa aua Take ki nga hoia a
Ruhia.
28. A kia tino mau te rongo, ko nga whakarau ora
a te Take, me o te Ruhia, me tuku mai e te Take ana
whakarau ora i hopu ai kia Ruhia, a me tuku a Ruhia
i hopu ai kia Take.
29. Me kii e te Runanga to tino ra e mohiotia ai te
tino o te rongo mau.
Koia ra nga take korero e korero ai te Runanga
. Kingi kua tu nei hei whakaoti i te he a Ruhia raua ko
Take. A, a nga ru e tae mai ai nga rongo o nga ko-
rero a taua Runanga nao aua take korero nei, ka taia e
matou hei titiro ma te iwi Maori.
NGA KORERO O NEHE, ME TE KAUHAU.
TATAKU I NGA IWI I INGARANGI.
(UPOKO 4.)
He tini nga hapu o Te Hakiana. Ahakoa he iwi
kotahi ratou, he tini noa atu nga hapu, a he rangatira
ano to ia hapu, to ia hapu. A kotahi o aua hapu i
i kiia tona ingoa ko Angiri, a no reira mai te ingoa o
te moutere e kiia nei ko Ingarangi. He mea hoki
i tapaa te ingoa o te motu o nga Pirimana ki te ingoa
o tana hapu o te Hakiana, a i kiia ko Ingarangi, i te
mea na tana hapu Angiri i noho nui taua whenua. A
i riro ki ai te ahua o te ingoa o taua iwi Angiri, i te
ingoa Ingarangi, he mea hoki, ko te ingoa o taua hapu
i huia ki te kupu Pakeha mo te whenua, a koia i
penei ai te whakahua o te ingoa Ingarangi, he mea
ko te ingoa o taua hapu ko Angiri, a ko te kupu
whenua he Rana, koia i kiia ai me apiti aua ingoa e
rua, te Angiri me te Rana, a i kiia ai Ingarangi, no
aua kupu e rua taua ingoa nei a Ingarangi. Otiia na
nga iwi o muri mai nei i ahua whakawiri ke ai taua
ingoa i penei ai te riro ke o te ahua o tana ingoa
Ingarangi, i te ahua whakahua a te arero i aua kupu
i te Angiri i te Rana, i puta ai i aua kupu e rua te
ingoa e kiia nei mo Ingarangi. A he wa ano e kiia
ana nga iwi o Ingarangi, he Angiri Hakiana, he mea
hoki, kia mohiotia ai te iwi tangata i puta ai nga iwi
tini i nohoia ai taua whenua.
|
|
6 314 |
▲back to top |
TE WANANGA.
te iwi Piritiana i pakaru katoa ano hoki era i te Ha-
kiana. A ko etahi o aua whare karakia i waiho e te
iwi Hakiana, hei whare karakia ki o ratou atua kia
Otini, kia Wetini, kia Toha. He iwi atua maha taua
iwi te Hakiana, a ko Otini ma nga tino atua nui. A
i mea tana iwi Hakiana, he atiia mea a ratou atua ki
te riri ma ratou, a i mea taua iwi, ki te mea ka noho
pai, ka noho marire te tangata, e kore taua tu tangata
e paingia e aua atua, engari me whawhai tonu te ta-
ngata ka paingia ai e ana atua, a koia ra te take i
mau tonu ai te whawhai a te Hakiana, he akiaki tonu
no te mahara, he mea pai te kino ki aua atua a ratou.
A tetahi take o te mau tonu o taua iwi ki te whawhai,
he mea no taua iwi, ki te mea ka hinga parekura te
tangata, penei ka kawea te wairua a taua toa i mate
parekura e te atua e Otini ki te rangi-pai e noho tahi
ai te wairua o taua toa ia Otini. A i mea hoki taua
iwi , ko te mahi ma te wairua a te toa ana tae ki taua
Hangi a Otini, he hii ika, he whawhai. He aruaru i
nga kuri o te ngahere, a i te po he kai i te kai, he
inu i te waina e mahia e te atua e Otini. He iwi tino
Maori aua iwi, he iwi kuare, ki te kupu pono a Te
Atua i ako ai i nga ra o Te Karaiti i noho ai i te ao
nei, a kihai ratou i aua ra i pai atu ki aua ako a Te
Atua ki te iwi i Koma, i kauhautia nei e Te Romana.
ki nga Piritiana. A na aua iwi mai hoki te take i tapaa
ai he ingoa mo nga ra o te wiki e kiia nei i enei ra. He
mea hoki no te Hakiana etahi taha o nga tupuna o te
Pakeha, a na reira mai hoki te take mai i kiia ai nga
ingoa o nga ra, he ingoa atua hoki te take mai i kiia ai
i aua ra, na hoki, ko te Hanate, ara te Ratapu, he kupu
te hana no te ra e whiti nei, a he ra tera i karakia ai taua
iwi ki te hana, ara ki te ra, koia i kiia ai. Te Hanate
(Ratapu). A ko te Manate, he kupu te Mane, mo te
ingoa o te marama e whiti nei, ara ki te Pakeha he
munu, a he karakia na taua iwi te marama i taua ra,
koia te ingoa o te Mane, ara te Munute, te ra e kara-
kia ai ki te marama. A ko te ingoa o te ra e kiia nei
he Turei, he ingoa no te atua no Tiau, a he ra taua ru
mo te karakia ki taua atua na te Hakiana, koia i kiia
ai he Tiaute, ara he Turei ranei, Tuiti. A ko te ra e
kiia nei he Weneti, he ra karakia ki te atua kia Wotiri,
koia i kiia ai he Weneti, a ko te Taite, he ra karakia
ki te atua o te Hakiana kia Too, koia i kiia ai he Taite.
a ko te Paraire, he ra karakia ki te atua wahine kia
Pirika, koia te ra o te Paraire, a ko te Hatarei, he ra
karakia ki te atua kia Haterere, (he whetu tera no te
Rangi, koia te ia o te Hatarei).
NA WAITI, Etita.
Nei ake te roanga.
NGA KORERO A TE KOMITI MO NGA
MEA MAORI.
(HE MEA TUKU KI TE PAREMATA O TE TATI 1877. A HE MEA
KII KIA PERETITIA.)
E hara ia matou i TE WANANGA nei i whakamaori nga
korero a te Komiti mo nga Pitihana Maori, na nga kaiwhaka-
maori pea a te Paremata. I penei ai matou kei kiia, kua nanu
te aro tika o to matou reo Maori i kii ai enei kupu e matou,
—Etita WANANGA.]
Ko te kupu a te. Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Nepia Tokitahi ma.
K MEA ana nga kai-inoi kia kaua e hanga he Ture hou mo
nga Whenua Maori a tenei tau, engari me waiho ki tera
tau whakaoti ai kia ahei ai nga iwi e rua te uru tahi ki
te hanga i te Ture, a e tono ana hoki ratoa kia whaka-
turia kia wha tekau rangatira hei hanga Ture mo te iwi
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
E mea ana te Komiti ma te Kawanatanga me te-
Runanga e ata whiriwhiri nga tikanga o tenei puka-
puka-inoi ina korerotia te Pire Whakatarewa i nga Hoko -
Whenua Maori, kei te aroaro o te Whare inaianei.
JOHN SHEEHAN,
Hepetema 25, 1877. \_\_\_\_ Tumuaki.
Ko te Kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Hari Hongi Hika ma.
E tono ana nga kai-inoi—
1. Kia whakamaoritia te Ture mo nga Kaunihera.
2. Kia tukua he tono utu takowha ki ia tangata i roto i
te Karauna Karaati.
3. Ko nga whenua papatupu kaua e whai-takowha.
4. Ko nga whenua nui kaua e utu i te takowha nui.
E mea ana hoki nga kai-inoi kia tukua kia kotahi
marama e nga Kaunihera o nga Takiwa kia takoto i muri
iho o te tononga utu takowha, a e whakaaro ana ratou
mo nga kuri kia whai utu nga kuri o nga taone anake
kaua nga kuri i nga whai i waho, a e mea ana hoki ratoa
kia whai tikanga te Kaunihera mo nga ruruhi, mo nga
rawakore me nga pani.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te \\\\hare :—\_\_
He tono marama te tono a nga kai-inoi kia whakamaori-
tia te Ture me nga Kaunihera Takiwa, me whakaae atu
taua tono.
2. I runga i te tikanga o te Ture i kitea ai e te Komiti
koanga Whenua Maori kahore ano kia whakawakia i te
aroaro o te Kooti Whakawa Whenua Maori, kua whaka-
wakia ranei a kei nga Maori ano e pupuri ana kahore ano
kia hokona kia retia ranei ki te Pakeha kahore e tau te
mana tono takowha mo aua whenua mehemea kahore nga
tangata no ratou aua whenua e whakaae ki te utu. No-
reira i kore ai he take i whiriwhiria ai nga tono tuarua
tua-toru o roto o te pukapuka-inoi. Ka nui te koa o te
Komiti i te rongonga ai kei te utu i nga takowha i runga
i ta ratou whakaae ake nga tangata Maori o nga Takiwa
o Raro.
3. E whakahaerea ana te nui te ui ranei o te utu tako-
wha i runga i te nui i te iti ranei o nga tikanga o te
whenua no reira e whakaarohia ana ano te ritenga mo
nga whenua kahore e inaina ana kahore ranei e tupu mai
ana he mea whai tikanga i reira, ina hoki te tono i te
rarangi 4.
4. Kahore te Komiti i marama ki te whai kupu kia
whakarerea ketia te Ture e utua ai nga kuri ki a kore ai e
utua nga kuri o nga kainga mamao.
5. E mea ana te Komiti ma te Kawanatanga whiri-
whiri mehemea ka marama ra i a ratou i te homaitanga o
te Pire hei whakatikatika i te Ture mo nga Kaunihera,
nga tono i roto i nga rarangi 6, 7 hoki mo te marama
kotahi kia tukua kia takoto hei utunga o nga takowha,
mo te mea hoki kia whakaarohia nga ruruhi nga rawakore
me nga pani.
JOHN SHEEHAN,
Hepetema 25, 1877. Tumuaki.
Ko te Kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Petera te Pukuatua ma.
He maha nga kupu tohutohu i roto i tenei pukapuka-
inoi mo te whakahaere i nga tikanga o nga hoko whenua
Maori, engari ko te tino taunga o aua kupu mo nga
whenua o te Arawa no etahi hoki o taua iwi te pukapuka-
inoi.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
E mea ana te Komiti ma te Kawanatanga e ata whiri-
whiri nga kupu nunui kupu whaitikanga hoki o tenei
pukapuka-inoi ana whakatakotoria he Ture hou mo nga
Whenua Maori. E mea ana te Komiti kia tino tirohia
kia whakamana tera wahi o te pukapuka-inoi e tono ana
|
|
7 315 |
▲back to top |
TE WANANGA.
kia herea mo ake tonu atu nga whenua katoa kei te
takiwa o Rotorua (ara te takiwa o nga roto o era mea
ataahua whakamiharo katoa.
JOHN SHEEHAN,
Hepetema 25, 1877. Tumuaki.
Ko te Kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Henare Potae.
E whakaatu mai ana te kai-inoi etahi whakaaro ana e
marama ai ki tana mahara te Whakawa a te Kooti Wha-
kawa Whenua Maori.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
Me tuku tenei pukapuka-inoi ki te Kawanatanga kia
whiriwhiria e ratou ana hanga e ratou he Ture hei
whakawa i nga Take Whenua Maori.
JOHN SHEEHAN,
Hepetema 25, 1877. Tumuaki.
Ko te kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Hotereni Taipari me tetahi atu.
E ki aua nga kai-inoi, i hoatu e ratou, i te whakatu-
wheratanga o te whenua koura i Hauraki, tetahi eka
whenua i te taone o Hotereni, i waenganui pu o te Takiwa
keri koura. Ko taua whenua i hoatu ki te Kawanatanga
hei tunga mo te Whare-whakawa me etahi atu whare
tuturu ki reira. E ki ana hoki ratou kua nukuhia nga
Kooti ki tetahi atu wahi a e mea ana ratou ko te whenua
i hoatu ra e ratou mo tetahi mea kua mutu nei tona
tikanga me whakahoki ki a ratou a e tono ana ratou kia i
whakahokia te whenua ki a ratou.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
Ko te whenua e whakahuatia ana e nga kai-inoi he mea
hoatu mo etahi tikanga e tau ana ki te katoa i runga i
tetahi korero a-ngutu "a nga Maori ratou ko Te Make i
runga i etahi whakariteritenga, ko aua whakariteritenga
kua hapa inaianei. I runga i nga tikanga katoa o tenei
mea e whakaaro ana te Komiti ko te mea marama kiu
utua ki nga Maori no ratou te whenua te utu tika mo te
whenua, haunga ia mo nga whare me nga whakapaipai-
tanga i runga i te mea ka whakatuturutia rawatia ki te
Kawanatanga te whenua me nga whare e tu ana i runga.
JOHN SHEEHAN.
Oketopa 5, 1877. Tumuaki.
Ko te Kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Timoti Karetai ma.
E tono ana nga kai-inoi kia kaua tetahi tangata ko
Timoti Ropitini tona ingoa e tukua kia hoki ki tona
whenua i Otakou, notemea he tangata kino rawa ia.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
E hara te tono a nga kai-inoi i te mea kia tirohia e te
Whare.
JOHN BRYCE,
Oketopa 15,1877. Tumuaki.
Ko te Kupu a, te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Hariata te Rapu me tetahi atu.
E ki ana nga kai-inoi i hokona e raua i te tau 1872 ki te
kai-whakahaere (Komihana) a te Kawanatanga i reira ki
a Te Wakana (George Buckland Morgan) nga puhi
whenua e rua hui katoa nga eka e 800 mo nga, moni e
£800 Engari heoti ano te wahi o taua moni i whakaae-
tia kia utua ra i tae ki a raua e £240, anake, a e tono ana
raua kia whakaorangia mua.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
E kitea ana i runga i nga korero i puta i te aroaro o te
Komiti i hokona e ia tangata o nga kai-inoi nga eka
whenua e 400 ki a Te Wakana (Mr.Morgan) i runga i te-
mea he kai-whakahaere ia no te Kawanatanga ko te utu
£1 mo te eka.
I utua e Te Wakana (Mr.Morgan) ki nga kai-inoi e
£240 heoi ano te utu i whiwhi ai raua.
E ki ana a Te Wakana (Mr.Morgan) i utua e ia te toe-
nga o te £800 ki etahi atu Maori.
Kahore i kitea he take tika i utua peratia ai te toenga
kahore he korero ke i whakina ki te Komiti mo taua
utunga ko ta Te Wakana (Mr.Morgan) korero anake.
E kitea ana e te Komiti e tika ana kia utua ki nga kai-
inoi te toenga o te moni utu.
E whakaaro ana hoki te Komiti me tino kimi rawa nga
tikanga o tenei mea inaianei tonu, he mea kia kitea ai
mehemea i tika te kupu a Te Wakana (Mr.Morgan) me
te utunga o te toenga a mehemea ka kitea e tika ana i
utua ano me kimi kia kitea i utua ki a wai, a heaha hoki
te take i utua ai.
JOHN BRYCE,
Oketopa 15, 1877. Tumuaki.
Ko te Kupu a te Komiti mo Runga i te Pukapuka-inoi a
Arapeta Haeretuterangi ma.
E ki ana nga kai-inoi i whakataua ki a ratou ko etahi
atu e te Kooti Whakawa Whenua Maori ki Whanganui i
te tau 1873, tetahi piihi whenua ko Murimotu te ingoa,
tona nui 46,353 nga eka a kua kitea i muri iho nei e nga
kai-inoi kua whakaurua hetia etahi tangata Maori ki roto
i nga kai tono ahakoa kahore o ratou take tika ki te
whenua. Ko aua tangata i whakaurua hetia ra e hiahia
ana inaianei ki te hoko topu i te whenua engari e hiahia
ana nga kai-inoi kia nohoia taua whenua kia hokona pii-
hitia te whenua. A e men ana hoki ratou ki te kore tahe
ra e whakatikaia ka waiho taua mea hei take raruraru ki
nga tangata tuturu katoa o te whenua.
Koia i tono ai nga kai-inoi kia whakawakia tuaruatia
tana whenua katoa e te Kooti Whenua Maori.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
I runga i nga korero i whakapuakina i te aroaro o te
Komiti kahore i rite te kupu nei ara i whakaurua hetia
etahi ingoa ki te rarangi ingoa o nga tangaia no ratou te
whenua. Kei nga pukapuka o te Kooti te whakaaturanga
kahore ano i tino whakaotia te whakataunga a te Kooti
Whakawa Whenua Maori. Heoti ano ta te Kooti he wha-
katuturu ki nga pukapuka a te Kooti i nga tangata e
whai tikanga ana i runga i te tikanga Maori kia uru ki
taua whenua. Engari i mua o te whakaotinga o te wha-
kataunga a te Kooti me whiriwhiri nga ingoa o nga
tangata kotahi tekau mo to Tiwhikete. Kua whakama-
tauria tenei i muri iho o te 1873 kihai i taea i runga i nga
tautohe a nga tangata Maori no ratou te whenua. Ekore
rawa e taea te whakarite te tono a nga kai-inoi mehemea
ia e tika ana kia whakaritea kia oti ra ano to tino whaka-
taunga a te Kooti.
JOHN BRYCE,
Oketopa 17. 1877. Tumuaki.
Ko te Kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a
Hoani Enoka (Nama 1).
Ko te kai-inoi no te iwi Rangitane, e inoi ana ia kia
whakaaetia tona take ki tetahi Porowhita e kiia ana i
whakaaetia mona e Ta Tanara Makarini kua mate nei.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare :—
Ko tenei pukapuka-inoi e rite ana ki tetahi i homai i
tera tau na taua kai-inoi ano a i penei te kupu ate Komiti
i reira :—" Ko nga kupu i taea te whakapuaki ki te aro-
aro o te Komiti e whakaatu aua kahore kau he kupu wha-
kaae pera me tera i kiia ra, koia hoki i kore ai te Komiti
e ki atu kia whiriwhiria paitia e te Whare to inoi a nga
kai-inoi."
Kahore te Komiti e kite i tetahi take e whakarerea
ketia ai te whakataunga, a te Komiti mo nga mea
Maori o tera tau.
JOHN BRYCE,
Oketopa 17, 1877. Tumuaki.
|
|
8 316 |
▲back to top |
TE WANANGA.
RETA I TUKUA MAI.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe, mau e tuku atu enei korero ki runga ki te
waka tere, ki te waka toa nei kia TE WANANGA e rere nei i
roto i nga tuatea o te kino e tu nei i runga o Aotearoa, kia
kite o taua hoa Maori. Pakeha i te motu, koia tenei :—
No te rima o nga ra o Pepuere kua taha ake nei, i te wa i
Akarana atu ano nga Tiati o te Kooti Whenua Maori, ka
timata te arai a te Komiti nui o Rotorua, kai tu te Kooti
Whenua Maori ki Maketu, heoi, tohe tonu taua Kooti ki te
haere mai. No te 30 o Aperira i mahue ake nei, i te 10 o nga
haora i te ata, ka tuhera taua Kooti Whenua i Maketu nei.
Katahi ka kokiritia e te Komiti nui o Rotorua ki te aroaro o
taua Kooti, hai hoa-riri ki nga Tiati, ki nga hapu hoki o te
Arawa, na ratou nei i tono taua Kooti, a horahia ana te Kawe-
nata a te Komiti nui o Rotorua ki te aroaro o nga Tiati o taua
Kooti, a kai aua Tiati te kape o taua Kawenata, engari, ko te
haere o nga korero o roto o taua Kawenata i timatatia i nga
kii, enei te aroha o Kuini Wikitoria ki nga iwi Maori i whaka-
haerea e Hopihana Kapetana. Koia Kawana o Nui Tireni, i te
6 o nga ra o Pepuere, 1840 i Waitangi, tae noa ki nga Kawana
o muri i a ia, a na Kawana Paraone i whakaoti i te Tiriti ki
Kohimarama, tupu iho ki nga Oha-aki a nga Minita mo te
taha Maori, tae noa ki nga tikanga o te Ture Whenua Maori
o tau 1873-74. ka utua mui e te Tiati o taua Kooti, hai aha
maku nga tikanga a nga Kawana, me nga Minita o te taha
Maori. No te mea hoki e haere ana te Kooti i raro i te mana
o te Ture Whenua Maori.
Ka whakatika a Petera Pukuatua : Ka mea. mehemea e
pena ana to kupu, hai aha mau nga Kawana, me nga Minita,
a ka penei hoki taku kupu, hai aba maku te Kooti Whakawa
Whenua Maori, heoi ano ka timata i konei te raruraru, ara. te
arai a te Komiti nui o Rotorua, a tae noa ki te 10 o nga ra o
Mei 1878. Katahi ka whakaaetia paitia e te Komiti nui o
Rotorua nga piihi mahinga a kai kia whakawakia e taua
Kooti i raro i te mana o taua kupu arai. A ko nga whenua
nunui i ruia pokanoatia nei te moni a te Kawanatanga, me
nga Pakeha rawaho, kaore nei ano he whakawakanga o nua
whenua i araia, i ata purutia paitia e te Komiti o Rotorua,
kia waiho maana ma taua Komiti o Rotorua e hurihuri, e
whakaaro he wa, me te ra e karangatia ai etehi rangatira i
roto i nga iwi e rua, Maori. Pakeha, o ia wahi, o ia wahi o
Aotearoa hai Tiati, hai whakawa mo aua whenua i ruia
pokanoatia nei te moni a te Kawanatanga, me nga Pakeha
rawaho i te wa i tae ai te rongo o enei korero, mo tenei
raruraru, arai i te Kooti ki Akarana, ki a Te Hiana Minita o
te taha Maori. Katahi ka puta mui i roto i te waea te kupu
a Te Hiana kia Petera Pukuatua, me te Komiti nui o Rotorua.
Ko a te ra wha. i te 20 o nga ra o Mei, 1878 ka noho ahau ki
te pito o te wa a i Akarana, me noho hoki koutou ki te pito o
te waea i Maketu, kia korero atu ai, kia korero mai ai. heoi, i
te 20 o Mei 1S7S, i te S o nga haora i te po, ka noho a Petera
Pukuatua raua ko Whititera te Waiatua, Hekeretari o te
Komiti nui o Rotorua ki te pito o te waea i Maketu, ka noho
hoki a Te Hiana ki te pito o te waea i Akarana, ka timata te
korero a Te Hiana, Minita o te taha Maori,
E hoa e Petera, he maha nga tono kua tae mai i a koutou
kia haere atu ahau kia kitekite i a koutou i te wa e noho aua
te Kooti. E nui ana aku whakahehe ki taua huarahi, no te
mea, tena ano nga whenua e uru ana te Kawanatanga kei te
whakawakia mai na, a tera pea e whakaaroaro te tokomaha
o te tangata, mehemea kia tae ahau ki kona, be whakakiki
taku i te Kooti, tera pea ka ahei ahau ki te haere atu, a
mehemea ka taea, ka haere atu ano. engari, ko taku hiahia
kia matua rongo ahau i nga putake korero o. hiahiatia ana e
koutou kia whakapuakina mai kia ahau, kia rongo ahau, ka
korero atu ahau kia koutou, tera pea e taea te whakakore atu
i etehi awangawangatanga, i etehi raruraru e takoto mai na,
heoi ano te Kawanatanga whakaaro kia mahia tonutia nga
tikanga kia koutou, me o koutou whenua i runga i te tika
anake, ko taku whakaaro tenei, me korero tahi taua, a ka
noho tonu ahau ki te whakarongo i a koutou korero, ki te
whakahoki kupu atu hoki kia koutou.
Petera te Pukuatua : E hoa e Te Hiana, tena koe: Te kupu
ra, he kotahi tatou e tau nei i raro i te Ture o Ingarangi. Te
kupu, a te Komiti nui o Rotorua ki a koe, ata whakangawaritia
iho tenei Kooti, no te mea hoki e be ana te haerenga mai o
tenei Kooti, i te mea kua takoto te kupu a te Arawa kia Te
Moanaroa Tumuaki o te Kooti i tu ki Maketu i te tau 1868,
kia Te Mete Tumuaki o te Kooti i tu ki Tauranga i te tau
1870. Ko te kupu tenei, me mutu te Kooti Whakawa Whenua
Maori ki te takiwa a te Arawa. Tua-rua, ko te Oha-aki a Ta
Tanara Makarini kia te Arawa i Maketu i te tau 1875. Me
whakatakoto re rohe-potae o ia hapu, o ia hapu, katahi ka
marama ki taku whakaaro. Tua-toru, ko te kupu a Te Rata
Porena ki nga rangatira o te Arawa i Tauranga i te 19 o
Hanuere 1877. Ko te kupu tenei, kaua e haere te ruuri i te
tono a te tangata kotahi. toko-rua ranei, engari, ma nga
rangatira, ma te iwi e whakaae, katahi ka marama, na, ko
enei take be mea nai, he mea marama ki taku whakaaro, koi
nei nga take e araia nei te Kooti e nga rangatira, me te
Komiti nui o Rotorua. Na, ko tenei e te matua atawhai, ata
whakahokia atu tenei Kooti e tu nei i Maketu, kia ata
whakaarohia tetehi takiwa e ata wkakaarohia ai tenei raru-
rarutanga e rongo mai na koe.
Te Hiana : E, tera koi nei, koia nga take kua patua mai
nei e koe ki te waea, ko nga take katoa enei e mea nei koe
kia kaua te Kooti e noho ki Maketu i tenei taima, mehemea
ka haere atu anau ki Maketu, ko enei anake koia nga putake
hai korerotanga ma taua, ko te take o taku patai, be mea
naku kia rongo katoa ahau i nga putake korero mo muri, ka
whakahokia atu e ahau te utu.
Petera te Pukuatua : E boa. tenei ano tetehi take, ko tetehi
Pakeha he Apiha takiwa, ko tona ingoa ko Tawa, e noho nei
i te rohe o te Arawa, koia te tino tangata kino, i tino tau ai
te kino kia te Arawa, a tona ingoa Pakeha ko te Mea. Na, e
Te Hiana, turakina atu taua Pakeha kia hinga atu, be kupu
tuturu tea na matou. Ko tetehi tino take tenei i araia ai te
Kooti, a tera ano e tino raruraru inaianei, engari, kiia tonutia
mai kia mutu te Kooti apopo tonu. E te matua atawhai, ka
aroha ano koe ki nga iwi o tenei motu, kia mau ki te atawhai
tangata, i tou tuunga hei Minita mo te taha Maori.
Te Hiana : Ko taku hiahia tenei, mehemea i whakamara-
matia mai e koe etehi o nga putake kia tika ai taku whaka-
mutu i te Kooti na, engari, e kore ahau e tono kaha atu ki a
koe, kaati, waiho maku e ata hurihuri a taua korero i tenei
po. ara, nga take kua patua mai nei e koe.
Petera te Pukuatua : E boa. be nui noa atu nga putake,
mehemea e tae mai ana koe Ki konei kia korero ai taua he
mangai, be mangai, kia ki ai to taua haringa. Ko tenei e te
matua, whakahokia mai ta matou kupu e mea atu nei kia
mutu atu tenei Kooti, kana e tukua ma te kino e whakamutu,
engari, mau, maku e whakamutu i runga i te rangimarietanga.
Te Hiana : Taihoa ra ano ahau e utu atu kia hoki mai a
Ta Hori Kerei i te Kawau, ko apopo ia te tae mai ai, a kia
oti ta maua korero, ko reira whakahokia atu ai e ahau o
korero.
Petera te Pukuatua : E boa tenei ano tetehi take nui i
araia ai tenei Kooti, ko te kupu a te Kawanatanga hou, e mea
nei kia ara ake etehi Komiti Maori, me o ratou rangatira hai
mahi Whakawa Whenua Maori, ira hoki, e mahia mai ra i te
Tai Rawhiti, a, e mahi nei hoki nga Komiti o te Arawa i nga
raruraru o matou whenua, a. e kii nei te Komiti nui o Rotorua
kia mutu tenei Kooti, kia waiho ma te Komiti topu o te
Arawa e ata whakaoti te take ki o matou raruraru, me nga
raruraru hoki ki te taha ki te Kawanatanga. Ko tenei
whakaaro be tikanga nui. be tikanga marama ki taku whaka-
aro e rite ana ki nga puawai o te kaari a Kiingi Horomona.
Ko tenei e te matua atawkai, mama, mai to korua mahara ko
to tatou matua, kowai ka hua, kowai ka tohu i roto i nga ra
e takoto mai nei, no te mea, nau te whakahaere marama i
runga i tenei motu, e whakamau katoa nei nga kanohi o nga
iwi o te motu kia korua ko to tatou matua ko Ta Hori Kerei,
hei atawhai mo nga pani, mo nga pouaru, me nga rawakore,
mo te tangata iti, me te tangata rahi, otira, e te matua, ko te
mea nui i toku ngakau, me haere mai koe.
Te Hiana : E hoa e Petera, na te nui o te mahi, me te
raruraru i kore ai te hohoro, ma a maua korero ko Hori Kerei
mo te Kooti e tao na ki Maketu, no te ra nei ano maua ka
korero, a kua whakaae au, o maua whakaaro mo taua Kooti,
kai a Te langa, me Te Mi tere, ma raua e korero ki a koe.
Petera Te Pukuatua : E boa kua takahia rawatia e Te
Tianga, raua ko Te Matere to kupu i kii mai nei kia ahau i te
waea, kua kore hoki raua e korero mai i taua kupu kia ahau,
ko tenei e te matua whakaaturia tonutia mai kia au tonu to
kupu.
Te Hiana : E hoa e Petera, te tua-tahi o aku kupu kia koe
ta koutou whakaaro mo te Ture hou, mo nga whenua Maori,
me te kupu kia whakatarewatia nga whenua i te aroaro o te
|
|
9 317 |
▲back to top |
TE WAANNGA.
Petera Pukuatua
Maketu
Te Hiana
Ta Hori Kerei
KI TE ETITA O TE WANANGA MAURI-ORA
Hone Hiana
Hoani Nahe
Karaitiana Takamoana Taiaroa
WINI KEREI TE WHETUITI
Piako
KI TE KAI HAUTU O TE WANANGA
|
|
10 318 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Aata ma te Atua e ngaro atu ana i a ratou, kei patua ratou e i
taua Atua ngaro, ka kitea etahi atua me etahi karakia, ka
hangaia ano be Aata ma te Atua e ngaro ana ia ratou, kia
kotahi he mahi ko te whakahaere Ture anake mo nga Motu
nei, kaati i konei kei hoha te kai-tuhi.
NA HARE PAIHIA.
Maruhou, o Waiapu. 18 Mei, 1878.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
He panui tena ki nga iwi Maori, ki nga iwi e ora ana o
ratou whenua, ara, e papatipu ana. E hoa ma, kia mau o
koutou whenua, kia puta nga Ture hou e ora ai o tatou whe-
nua, ara, e mau ai kia tatou. Katahi ano ka tuku ai ki te
Kooti, kia puta te Karauna Karaati, mau rawa ki o tatou
ringa katahi ka tapatapahi kia pakupaku, kia rua-tekau eka.
kia wha-tekau eka, kia rima-tekau. eka, kia kotahi rau eka,
kia rua-rau eka, kia toru-rau eka, kia nuku ake ranei. Ko
nga whenna pai kia iti iho. Ko tetahi wahi, me tapaia kia
pakupaku rawa hei taone, ka matu tena mahi, katahi ka panui
ki nga Motu katoa kia haere mai ki te maketetanga o taua
whenua, hei reti, me makete riihi, a te haerenga mai o te tini
Pakeha ki taua makete, kanui te utu mo te reti o aua Teki-
hana, kaua e retia nuitia te whenua, he paku te utu, me penei,
kanui, ma te nui hoki o te tangata e nui ai te utu, mehemea e
paingia ana, karanga mai ki au, kia tino whakamaramatia te
ritenga.
NA WI PERE.
Turanganui Hune 13, 1S7S.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena ra koe, e hoa tukua atu ta matou Tore mo to
matou whenua, kua retia kia Te One Tatara, a e hokona ana e
taua Pakeha taua whenua ki tetahi Pakeha. Na he mea atu
tenei kau-aka te Pakeha e porangi ki te hoatu moni, ki te
hoko ranei i taua whenua, a koi raru ia i ana moni, kua kite
noa atu matou i te nui o tera mate i te whenua reti, e hokona
ana ki tetahi Paheha. i hokona a Waihua, e Puiki kia Ramana
mate ana nga tangata o tera whenua, me etahi ano o matou,
ko au tonu te tangata i mate rawa i te mahi a aua Pakeha, na
ki te puta taua Pakeha ki waho i tenei kainga ka whiua
nga hipi e matou. Me mutu tonu te reti i runga i to matou
kainga, ka puta ia ki waho, me puta ano aua hipi, me ana
moni, ko toku whenua ano me waiho mai ano kia au, kaua e
mauria katoatia e te Pakeha ki a ia anake, hei hoko moni
mana, ko ta matou kupu tenei, kaua taua Pakeha e hoatu
moni, e hoko ranei i Mohaka, i te Hororoa ranei, kaore matou
e whakaae kia hokona to matou kainga, kore rawa.
E hoa e te Etita o TE WANANGA, mau e tuku atu ki TE
WANANGA, kia wawe te kite iho o tatou hoa Pakeha, koi
haere ki te hoko ki reti i Mohaka, heoi,
NA PAORA REREPU,
NA HOHUA TIPENE,
NA HOERA WEPIHA,
NA TEHIRA RAWIRI,
NA HOANI
Mohaka Mei 17 1878.
KI TE ETITA O TE WANANGA.
E koro, whakaaturia atu ta matou kupu whakatapu mo
Tongariro, kia kite nga Pakeha, me nga Maori hoki. Tua-
tahi: Kaua rawa te Pakeha hanga whakaahua, Teihana, ruri
ranei e piki ki Tongariro mahi ai i ana mahi. Ka mate koe i
muri o enei kupu, no te mea e pokanoa ana koe ki te mahi i
aua mahi ki runga ki taku maunga, hei putanga moni mau,
nawai koe i ki atu kia piki, naku ranei, na to pokanoa ki te
mahi i au mahi ki runga ki toku maunga hei utu moni mau,
haka, kore maku, engari koe, kaati.
ERUINI TE TAU,
WINETI TE TAU,
MOKO TE ARAWEAITI.
Otira na te iwi katoa.
Papakai, Mei 20 1878.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
Tena koe te kai tuku aroha o enei motu e 2 ki te ao. E
hoa. me tuku utu hoki e kou to matou aroha, me a matou
kupu tangi mo te Hapuku kua riro atu nei ia i tenei ao ki te
ra ao, tenei ka tuhia iho ki raro iho nei. Haere ra e koro i
te ringa o aitua, tenei hoki te kupu tohutohu a Horomona e
mea ana, whakarongo ki te kupu tohutohu, tahuri mai hoki
ki te ako, kia nui ai ou whakaaro i tau mutunga iho, ko tena
kupu kei te 20 o nga Whakatauki, o nga rarangi tenei ano
matou kei te mohio tonu ki te nui o tou aroha, koia i tapiritia
iho ai to matou i muri o tou wehenga atu ki te po. Haere ra
e Ruhe ki tou matua i te Rangi, kia uhia koe ki nga pakau o
to tatou Matua i te Rangi. E mea ana te kupu a Horo-
mona i te 16 o ngu upoko, i te 4 o nga rarangi, hu mea hanga
na Ihowa nga mea katoa mona aue, e kore ai e mau tonu te
painga o te tangata ki te tangata, i te mea hoki ka wehea a
waenganui o raua e te mate, tenei matou kei te mihi noa atu
i tua o nga paemaunga, whakaaro iho e be nua te mihi noa atu
i hoi noa mai nei, engari, me tuku ki a te WANANGA kia kite
ai enei motu e rua. ahu atu hoki ki o te Pakeha motu.
Ki nga momo katoa o te Hapuku, puta noa o koutou iwi,
tena ra koutou, be mihi aroha tena na matou mo te Hapuku,
i tae atu ano matou ki te Hauke i te 20 o Pepueri, 1S77 ki te
mahi i tona whare, a he waiata tangi ano tuna mo matou i te
ra i hoki mai ai matou, ko tana waiata koia tenei.
Kaore te aroha e hara mai nou i te ahiahi, te weheruatanga
* te Poroa te oti atu be puna i utuhia he wai koi aku kamo te
taha i wahona te tirohia mai na taka ko roto nei kei te au
ripo kino hua te ngakau i pa hohoro i te tuatahi naku ia, ua
koe kei kakekake. Kati ake i enei kupu.
Ko tenei ma matou hoki e tangi iho kia ia i muri o tona
wehenga atu e rua ana tangi kia matou me tuku katoa iho e
matou ki roto i ena kupu o tena panui.
E boa ma tena koutou, ma te Atua tatou e tiaki, e atawhai
i raro i ona pakau, kua horahia iho nei e ia tana Rongo-pai
ki te ao.
NA NERIPURATAHI
WIRIHANA TE AHUTA.
Otira na te hapu o Raukawa i tae ki te mahi i a Kahura-
naki,
Moutoa. Manawatu. 10 Hune, 1S7S.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E boa ma tena korua, e boa ma, tukua atu e koe tenei reta
kia Te WANANGA, kia kite iho o tatou hoa Maori, Pakeha
hoki i tenei reta ka tukua atu nei. No te tekau ma-ono 16 o
nga ra o Mei, ka tu te hui a Ngapuhi ki te Pupuke, te take,
be tipata i te whare o Hongi Hika, te iwi i tae ki taua hui,
ko Ngaitupango, ko te Kai-tangata, ko te Whanau Whero, ko
Ngatiuru, ko te Wi-taniwha, ko Ngatikawa. ko te Uriohua.
Ka tu ko Wiremu Katene ka ki i tana kupu, ka mea : Kia
kotahi a tatou mea e korero ai tatou, ko te Tiriti ki Waitangi,
ka ae katoa te iwi. ae, ko nga raruraru whenua me whakarere
katoa, ara, ko Taupo, ko Kahumoko me mutu, rawa ka ae te iwi
ae. Kei-runga ko te Parihi, ka mea : Ki te raraku mai te tangata
kia au, e kore au e pai, ka ae katoa te iwi, ae. Heoi e hoa
ma. utaina atu hei hoe i ta tatou waka ia Te WANANGA, ki te
u ki uta, me hoki mai ano kia matou.
Na Henare Ngataura, Na Wiremu Tomo,
Na Hone Motukiwi, Na Wiremu Ropiha,
Na Moihi Terahiri, Na Hone te Ruamahue,
Na Aperahama Mongei, Na te iwi katoa.
Matakaraka, Whangaroa, Mei 22, 1S7S.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E boa utaina atu tenei ki to taua waka ki TE WANANGA,
hei matakitaki ma nga iwi e rua. ma te Maori, ma te Pakeha.
E te iwi Pakeha tenei tu mate kei au. kei tenei taha o te Motu
nei, kei Whanganui, nau tonu tenei mato i homai ki au ki te
Maori, whakaputaia ana. e koe he Ture pai ki nga wahi katoa
o tenei Motu, ko te Ture kei konei, ko te tangata e tango
nupepa ana ka homai he raihana paura, e rima pauna hota,
kotahi pauna paura, kotahi rau tingara, ahakoa rangatira, ko
tona raihana tenei rite tonu ki toku ki to te tangata ware,
mea ake poa ka purua mai ki te pu te raihana mo te tangata
haere ki te pupuhi manu. E nga kai-whakawa o nga taone nei
he tika ranei tenei Ture be be ranei, kaati.
NA HOKI TE KURUKANGA.
Kaitangitea Mei, 15 1878.
|
|
11 319 |
▲back to top |
TE WANANGA.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tona koe. e boa utaina atu a matou kupu whakahoki
mo nga kupu whakahe o te panui a te Herewini Tamahori
ma. mo te Kemara Kai-whakawa o Waiapu, heoi, kaore ana 1
mahi he i kitea e matou i nga tau ka maha nei e whakawa
ana, kaore he raruraru, heoi a matou kupu, engari ko matou i 1
nuku ake te maha i te 66 o Tamahori ma. Ko matou nga hoa
piri pono o te Kemara Kai-whakawa o Waiapu, nui atu ]
matou. Wiremu Keiha. H. Watene Tukino. Pineaha Hae-
rewa, Puhi Kamahuhu, Enoka Rukuatai, Paratene Pakou.
Tuteri Mautoko, Wi Matua, Rutene Pukupuku. Hare te Wha-
katutunuiorangi, Harepati. Purutene. Hapimana Haerewa.
Pineaha Harewa, Huti te Kuhu, Tuteri Mautoko, Hoani Ma-
tauru, Hare Rikai, Pita Pokia Muramana, Peta Haenga.
Aotene Tuhi Tohiwai, Raniera Tuhoro. Henare Pereto. We-
reta Kaikai, Wi Petiha. Mohi Turei. Himiona. Hemi Aaka.
Nopere, Teraana Waitaiki, Heta Wawata, Pineamine. Hotene
Porourangi, Epiniha Whaikaaho. Tera atu ano te nuinga o
Ngatiporou.
Waiapu 24 Mei, 1878.
PANUITAGA.
KIA mohio nga tangata katoa, KI te mea ka kitea te
tangata e pupuhi manu ana ranei, e haere aua ranei
me te pu i roto i nga rohe o te whenua e kiia i raro nei. ka
whakawakia ratou ki te ritenga o te Ture. Timata atu i
Whakatakapau, haere ki Tapurutu, haere ki Te Huru, haere
ki Pakihi, haere ki Te Roto-a-Tara, haere i roto i te awa o Te
Roto-a-Tara, a ka tae ki te raina o Korokipo. o te Pa Whaka-
iro, ka puta ki te ruri i Te Mapara, haere atu ki te Whangai
o Tangikai. ka haere i te rori ki te Mira i Paheremanihi. ka
whati, ka haere ki Te Roto-kare, ka haere i te taha Hauauru
o Roto-kare. ka haere ki Te Karamu, ka haere ki Ngapukanohi,
ka haere ki Upokohina. ka haere ki te awa o Hikawera, ka
haere ki Motu Kumara, ka haere ki Paepaetahi, ka rero Ui te
awa o Tutaekuri, ka haere i taua awa. a tae noa ki Te Waio-
hiki, a tae noa ki Te Karaka, ki Te One Ahuahu, ka haere i
te awa o Tutaekuri, a ka u ki Te Whakatakapau.
TAREHA TE MOANANUI.
NOTICE.
I HEREBY CAUTION all Europeans and Maoris not to
TRESPASS on the land the boundaries of which are
herein given. Any person found on such land will be Prose-
cuted according to Law. The boundaries of the land are
these :—From Te Whakatapau to Tapurutu, and on to Te
Huru, and on to Pakihi, and ou to Roto-a-Tara, and on in the
Roto-a-Tara Creek till it arrives at the line of Korokipo Block
and Te Pa Whakairo Block, thence ou to the road at Te
Mapara, and on to Te Whangai-o-Tangikai, thence on the
road to the Mill at Paheremanihi, thence turning and going
to Roto-kare. thence on the west side of Roto-kare, thence to
Te Karamu, thence to Ngapukanohi. thence to Upokohina,
thence on to the Hikawera Creek, thence to Motu Kumara,
thence to Paepaetahi, thence to the Tutaekuri River, thence
on in that river till it arrives at T Waiohiki, and on to Te
Karaka, and Te One Ahuahu, thence on in the Tutaekuri
River till it joins the Whakatakapau, where the boundaries
meet. TAREHA TE MOANANUI.
Waiohiki, May 25. 1S7S. S3
Panuitanga naku na Te Hapuku mo Poukaawa
moana Kia kaua e Whakamaroketia i muri ia au nei.
Hei Ture tuturu tenei maku ma Te Hapuku mo toku
whenua mo te Hauke papa tupu tae noa atu ki nga wha-
katupuranga katoa e haere ake nei.
E hoa e te Etita o TE WANANGA, tukua atu e koe taku
panui ki te ao katoa nei haere ai kia kitea ai, e nga iwi
katoa i runga i te Motu nei, Maori, Pakeha hoki, kia rua
nga reo, he Maori he Pakeha hoki. Na, taku kupu ko Po-
ukaawa moana, kana e pokanoa te Pakeha, te Maori ranei
ki te kari awa, hei rerenga mo te wai, kei maroke a Pou-
kaawa. E kore e tika kia pokanoa te Pakeha, te Maori
ranei ki te hanga ritenga maana ki runga ki toku whenua
he ingoa ano toku, he mana ano toku kei runga kei oku
whenua e mau nei i ahau, he wahi iti tenei wahi e toe nei
ko te Hauke anake, me waiho tonu tenei wahi kia takoto
Maori ana, kaore he Karauna Karaati, kaore he whakawa
no runga i tenei whenua papa tupu i te Hauke, puta noa
ki Poukaawa moana, he taunga mo taku Ture Maori, he
:ikanga tonu iho tenei naku tipuna, tuku iho nei ki a ahau
kia Te Hapuku.
E hoa e te Etita o te WANANGA tukua atu e koe taku
panui kia Ta Hori Kerei, kia whakamanaia mai, te Ture
Maori, otira e whai mana ana ahau ki te whenua. Me
tuku tonu nga panui i nga Hatarei katoa o te marama o
te tau 1878. He kupu tautoko tenei na te Komiti Kau-
matua mo te kupu a te Hapuku, e tika ana, ka rongo tonu
matou i ana kupu, kaua te Pakeha e pokanoa ki te kari
awa hei rerenga mo te wai, kei maroke a Poukaawa.
Ko te take kaore tenei whenua i Kootitia, Kaore i Ka-
rauna Karaatitia, he whenua papatupu tonu tenei whenua
ko Te Hapuku tonu te Karanna Karaati o runga i te
mana Maori takoto ai. He Ture tuturu tonu tenei mo
nga tupuna, tuku iho ki nga matua, tuku iho nei kia matou
ki ona uri i muri i a ratou, kaua te tangata e pokanoa ki te
whakahe i tenei Ture Mauri, kua whakatuturutia nei e
Renata Tamakihikurangi te Ture Maori, mo te Hauke papa
tupu, puta noa i nga taha katoa o Poukaawa moana, haere
noa i nga taha taha katoa o Poukaawa moana, te taunga o
tenei Ture Maori, taihoa ka tuhia te raina o te rohe o te
Hauke papa tupu, puta noa i nga taha katoa o te roto, hei
taunga mo tenei Ture Maori, heoi, e hoa e te Etita o TE
WANANGA, kia tere to tuku, kia TE WANANGA, hei
matakitaki ma nga iwi Maori, Pakeha hoki.
Ko tenei panui mo tuku tonu i nga Hatarei katoa o te
marama, o te tau 1S78, heoi na te Komiti katoa e noho
nei i te Hauke.
Na Te Harawira te Tatere,
Na Te Ropiha te Takou,
Na Hemi te Hukui,
Na Te Waaka Rewharewha,
Na Matene Waewae,
Na Renata Tamakihikurangi,
Na Raniera te Iho,
Na Kopata te Hoa,
Na Kiingi Tohunga,
Ko Maika te kai tuhi.
Notice "by me, "by Te Hapuku, respecting the Lake
Poukawa, that it shall not be Drained after my
Death.
The following is a law made by me, by Te Hapuku, which
shall be an unalterable law for my lands at Te Hauke which
have not passed through the Native Lands Court, and this
law shall be a law to all future generations.
Friend, the Editor of TE WANANGA, publish this, my
notice, to all the world, and let it go over all the world, so
that all the tribes who live on these islands may see it, that
is. all the Maori and European people. Let it appear in the
Maori and English language?.
Now. this is my word : That the Poukawa Lake shall not
be touched or meddled with by European or Maori, nor shall
anyone dig or make a drain by which the water shall escape
(from the lake), and thereby cause the lake to dry up. I
will not be right or just if any person whatever assume any
right or authority over my lands. I have a name ; I have
authority over all the lands which I own, and this portion I
now hold is very small—it is Te Hauke only—so that this
portion shall be left as it was in days gone by, according to
Maori customs and rights. And let no Crown grant, no inves-
tigation by the Native Lands Court be made or held for this
land, Te Hauke, and on to Poukawa Lake, which is now held
according to Maori right, so that this, my Maori Law, shall
take effect on it, as such law was the law of my ancestors for
ages past and even down to the days in which I, Te Hapuku,
have lived.
Friend, the Editor of TE WANANGA, send my law to Sir G.
Grey, that he may approve of this, my Maori law. But I
have power over my own lands. Let this notice be published
each Saturday of the months of all the year 1878.
|
|
12 320 |
▲back to top |
TE WANANGA.
This is the word of the meeting of old chiefs in support of
the words of Te Hapuku, and it is true that we heard his
words that not any European should meddle with or cut
drains, so that the water of the Lake Poukawa could escape.
and thereby drain that lake. And the reasons for his words
are these : This land has not been passed through the Native
Lands Court, there has not been a "Crown grant issued for it.
and it is held by Native title, as he, Te Hapuku, is the sole
holder (Crown grant) of this land, and Te Hapuku is the
Native Mana of this land, and such right to this land has
been that by which this land has been held from the grand-
fathers who held it in ages past, and even down to us the off-
spring of those ancient owners. Let not any person assume
any right to ignore this Maori law, as Renata Tamakihi-
kurangi has made this law steadfast on Te Hauke, as it is
land at Te Hauke, which, is held by Maori custom, and it
includes all the land all around the margin of the Lake
Poukawa. In some future time the boundaries of the land
held under Maori right will be given, that is. all the Hauke
lands and all around the lake, over which this Maori law
shall have effect.
Now, O Editor of TE WANANGA, be quick and put this
notice into TE WANANGA, so that it may be seen by the
Maori and European public.
Let this notice be published ou each Saturday o£ the months
in the year 1878. Enough, from all the committee which, is
Bow being held at Te Hauke.
Na Te Harawira te Tatere. Na Renata Tamakihikurangi.
Na Te Ropiha te Takou, Na Raniera te Iho,
Na Hemi te Hukui, Na Ropata te Hoa.
Na Te Waaka Rewharewha, Na Kiingi Tohunga.
Na Matene Waewae, Ko Maika te kai tuhi. 88
———————————PANUITANGA———————————
KI nga tangata Maori, Pakeha hoki, me mutu te haere ki
taku kaainga pupuhi manu ai ki MATAHIWI. Mehe-
mea ka kitea tetahi tangata e haere ana i MATAHIWI, me
te pu. Ka kawea aia ki te Ture, otira, e pupuhi ana.
NA HONE WHAREMAKO.
Matahiwi, Mei 27, 1878.
NOTICE.
To all Europeans and Maoris.
THEREBY CAUTION all Persons whatever not to TRES-
PASS on my Land at Matahiwi with Gun, or to Shoot
Birds of any kind thereon. Anyone found on said Laud will
be Prosecuted according to Law.
HONE WHAREMAKO.
Matahiwi, 27th May, 1878. 85
He Panuitanga ki nga Maori.
TE POUNAMU KIA MAHIA HEI MERE.
KIA ronga mai koutou e nga iwi katoa o te Tai Rawhiti,
me te Tai Tuauru. Nga iwi katoa o te tua-whenua
tenei kei Nepia nei te tangata tino mohio.ki te haehae Poue
namu, hei Mere, hei Heitiki, hei Kurukuru, hei Mako mat-
iwi. Tukua mai a koutou Pounamu ki te Tari o Te WANANGA
i Nepia.
55 NA HEMI ROAI.
HE PANUITANGA KI TE IWI MAORI.
E mahara ana pea te Iwi Maori, ma te Runanga o
TE WANANGA rawa ano e whakaae ka puta ai
TE WANANGA nupepa ki te tangata tono kia tukua
atu he nupepa ki a ia. Na, he mea atu tenei ki te
iwi, ma koutou e tono ka tino tukua atu TE WANANGA
nupepa kia koutou, kei te hiahia hoki raua, ko te
moni a te tangata te tikanga e puta ai he nupepa ki
a ia. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna e rua hereni
me te hikipene, 39
T) A N U I KI TE IWI.
HE MEA ATU NA
M A N O E MA,
He kai Hoko matou i te
PARANI, I TE RAMA, I TE WAINA,
ME NGA HUKA, TU, PARAOA,
Me era atu mea
HEHITINGA TIRITI, NEPIA. 86
Panuitanga ki nga iwi Maori katoa.
HE mea, atu tenei naku na TE A. W. PAROMAPIRA, kia
mahia e ahau e Te Roia i Kihipene nga mahi ma te
Maori. Maku e ata mahi pai, te mahi ana tukua mai ki au.
75
PANUITANGA.————————
KI nga Pakeha e haere ana ki TE ROTOPOUNAMU
(NAMA 2) pupuhi manu ai. Me mutu te haere ki
reira, ki te tohe ake, ka hopuria aua Pakeha, a ka whakawakia
ki te ritenga o te Ture.
PAORA TOROTORO,
PITITI PENEKARA,
HARE NGAWHAKAKAPINGA.
Ki patiki. Mei 27. 1S7S. Ara. na matou katoa.
NOTICE.
To those Europeans who Trespass on the
Roto Pounamu Block No. 2.
ANY ONE found on said Block of Land, or Shooting Birds
of any kind thereon, will be Prosecuted according to
Law.
PAORA TOROTORO,
PITITI PENEKARA.
HARE NGAWHAKAKAPINGA,
And all of us.
Kohupatiki. 27th May, 1S7S. 84
TE REREWEI O NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU.
HE mea atu tenei, he whakatupoto ki te iwi Maori,
Kia Kaua ratou e purei Kaari, a mahi purei
ranei i etahi atu mahi purei ana eke ratou i te Rere-
wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
Na te MIRA,
Nepia. Tumuaki tiaki Rerewei.
Nei taua ture—" 31. Ki te mea ka kitea tetahi
tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
ranei, e haurangi ana e takaro aua ranei ki nga mahi
kaari, ara ki te " hipi" me era atu tu takaro, ki te
mea ka whakararuraru ka aha ranei mo te moni, kite
mea ranei e whakararuraru ana ia i tetahi tangata
haere o runga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki a ia
kia uta ia i te moni kaua e nukuake i te rima patina
ka pana hoki ia i taua kareti, taua teihana ranei."
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARA HIRA a he mea panu
e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa, to whare ta
o Te Wananga, i Nepia.
HATAREI, HUNE 22, 1878.
NAPIER. Hawke's Bay. New Zealand.—Printed by HENARE HIRA, and
published by HENARE TOMOANA, the proprietor of this news-
paper, at the office of Te Wananga, Napier.
SATURDAY, JUNE 22, 1878.