![]() |
Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 32. 10 August 1878 |
![]() |
1 393 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 32. NEPIA, HATAREI, AKUHATA 10, 1878. PUKAPUKA 5.
PANUITANGA. PANUITANGA.
KIA KITE! KIA KITE!
I A. RENETI MA.,
KUA HOKI MAI A RENETI KI NEPIA NEI,
A he tini noa atu aana
Koti, Tarautete, Wekete,
Potae, Kiapa
Kaone, Paraikete, Raka,
Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori.
HAERE MAI KIA KITE
I te whare Hoko a
RENETI MA.
Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito
i Nepia,
1 TE HEKIPIA RORI.
62
KIA MOHIO KOUTOU, E NGA IWI
MAORI
Kua ta ano i au!
TAKU TOA HOKO MEA RINO,
Kei tawahi ake o te
TARI O TE WANANGA, I NEPIA.
Ko ahau te tangata tautawhito o Nepia, a naka te
timatanga mahi hoko i nga mea rino
ki te iwi.
Naumai e te Iwi, Maere Mai
ano ki au Hoko ai
KIA
PAIRINI MA-
92
![]() |
2 394 |
▲back to top |
TE WANANGA.
PANUITANGA
RARAKA RAUA KO PARAHI,
KAI HOKO RINO,
(Na Pairani i Mua).
KUA TAE MAI I INGARANGI—
39 Pu tupara
80 Hakimana
14 Tapara puru, puru atu i te kake
3 Hakimana puru atu i te kake
20 Pouaka paura pupuhi manu
2 Tana Hota.
He Paraihe Paura, he Paraihe Hota, he Okaoka Pu, he
Okaoka Horoi Pu, he Whakawiri Nipa Pu, he Pounamu Hinu
Pa, he Pouaka Takotonga Kiapa Pu, he Takawe Pu, he Kuku
Mata Pu, he Whakapura mo te Pu ana purua, me nga tini
mea atu mo te Pu.
He tino mea pai aua mea nei, a e hara i te mea tino nui te
Utu. 73
PANUITANGA.
KO au ko TAKUTA TERA, ka ki atu nei ki nga iwi katoa o
Turanga, puta noa ki Waiapu, ki te takiwa ki nga iwi o
taua takiwa, kei KIHlPENE nei ahau e noho ana, hei mahi i
nga mate katoa o NGA TURORO MAORI.
66 TAKUTA TERA
NEI TAKU PANUI KI NGA IWI MAORI
KATOA.
NGA ra oku e korero ai ki nga Maori i taku Tari i
Nepia, ko Te Mane, ko Te Weneti, ko Te
Paraire, o nga wiki katoa.
NA TE RIIHI,
91 Hoia, Nepia.
. Panuitanga ki nga iwi katoa! katoa !
Katoa! o Aotearoa, o Wairarapa, Tara-
naki, Ahuriri, Taupo, me Turanga
katoa.
HE mea atu tenei kia rongo koutou, kaua te mea
kotahi e koutou e tuhituhi i a koutou ingoa,
ki te pukapuka hoko whenua ranei, ki te Hihi whenua
ranei, ki te mokete whenua ranei, ki etahi tikanga
ranei e pa ana ki te whenua. Maatua haere mai
koutou ki au, a kia mohio koutou, hei muri te matau
e puta ai mo auu mahi. Naku na,
TE RIIHI,
58 Koia i Nepia.
HE PANUITANGA KI TE IWI MAORI.
KO te utu mo te WANANGA i te tau, kotahi pauna
e rua hereni me te hikipene.
NOTICE.
SUBSCRIPTIONS to the WANANGA newspaper
per year, £1 2s 6d, by post,
Te Wananga.
![]() |
3 395 |
▲back to top |
TE WANANGA
Ko ahau ko TE WANANGA o nga iwi katoa o te
Waipounamu o Aotearoa katoa, i korero mataati atu
ahau kia koutou katoa i te 5 o nga ra o te tau 1874,
koia ahau i mea ai, ko te rima tenei o nga tau oku
i ako ai i te ako nui o te ao nei. A kahore aku
pupuri he, ara, kahore i huna e ahau te kupu a te
iwi i tuku mai ai ki au. Otira ko nga kupu ate
iwi i kii ai ko nga korero a Rongo a Haumia, a
Taane. A ko te iwi korero he korero mo nga mea
e mahia ana e te Taitamawahine. A kahore te iwi
i kii i nga kii o te Taitamataane. A ka rima nei
tau oku i tatari atu ai, kia korero mai koutou ki au,
kia kiia mai nga mea i tatakuna i Wharekura. A
he roa noa atu taku tatari atu, kia korero mai
koutou nga Ariki me nga Tohunga. Koia ahau i
ako ai i au, ki o te Pakeha mohiotanga, i ako ahau
i au. ki o te Pakeha tupuna, mo o ratou kauhau, he
mea hoki naku i ako ai ahau i aua mea, kia kite mai
ai koutou, kei te tatari atu ahau ki a koutou kupu.
Koia ahau TE WANANGA o nga iwi i kii kupu atu
ai ki nga iwi katoa, ki nga uri o nga Ariki i eke mai
i nga waka ia Aotea, ia Tainui, ia Tokomaru, ia
Takitumu, ia Ruikakara, ia Mamari, me era atu
waka, kia korero mai koutou ki au ki TE WANA-
NGA. Koia taku kupu ka kiia nei kia koutou. Me
runanga koutou te iwi o ia waka o ia waka a ka
mene nga mohio o ia waka o ia waka, ka whiriwhiri ai
i tetahi o koutou hei karaka tuhituhi, a ka oti tera,
hei reira ka kauhau ai koutou i nga korero mai ra
ano ia Po tuatahi, a tae noa ki te tuatangata, a ki
nga Atua, a ki nga mea katoa i mohiotia e nga
kahika, e nga Tupuna, ka tuhituhi ai aua mea ki
te pukapuka, a ka oti aua mea katoa te tuhituhi ki*
te pukapuka ka tuku mai ai ki au ki TE .
WANANGA.
E nga iwi katoa o nga waka katoa i haere mai i
to tatou pukenga mai i Hawaiki, kahore ano koutou
i kite noa, kahore ano kout9u i rongo noa, kahore
ano koutou i mohio mea, ki te nui me te mohio o
tena iwi o te Pakeha. Na ratou na te Pakeha i
tuhituhi nga whakapapa, me "nga mohiotanga a o
ratou Kahika, A he mohio na taua iwi ki nga mea"
i matauria e o ratou maatua. Koia ratou te Pakeha
o enei ra, i mea ai, kia ako ratou i te ako, e nui
rawa ake ai he mohiotanga ma ratou ma nga uri, i.
nga mohiotanga i matauria e o r.atou tupuna. He
mea hoki na aua Pakeha o enei, ra, kia tino mohio
pu ratou ki te karakia pono ki te Atua, a kia nui
rawa ake ai ratou i o ratou tupuna, kia noho pai ai--
ratou i te ao nei, kia kore he kino kia kore he
whawhai, kia kore he raruraru. Koia ahau TE
WANANGA o aku iwi i mea ai, me mahi pera ano
hoki tatou, ara me mahi tuhituhi tatou i nga
korero o mua, kia kite ai o tatou uri i nga mea i
mohiotia e tatou, a kia pera ai a tatou uri, me te
mahi a nga uri a nga. tupuna Pakeha, kia tu ai o
tatou uri, hei tino tangata mohio ki te korero, kia
maia ai ki te ngaki kai, ki te noho pai i te ao nei.
Naku na TE WANANGA o nga iwi ena kupu kia.
koutou ki nga iwi.
Te Wananga
Published every Saturday,
SATURDAY, AUGUST 10, 1878
Aotea
Te Waipounamu
Rongo
Haumia
Taane
Takitimu
Aotea
Tainui
Tokomaru
Ruikakara
Mamari
![]() |
4 396 |
▲back to top |
![]() |
5 397 |
▲back to top |
TE WANANGA.
TE KOMITI MO NGA MEA MAORl, MO TE
PAREMATA O TE TAU NEI.
• Te Hiana, Te Paraihi, Te Karingitone, Te Pooki,
Kawana Kerei, Te- Hemora, Te Ropiha, Te Maki-
anaru, Hoani Nahe, Te Omana, Te Roritana, Kapene
Rata, Taiaroa, Karaitiana Takamoana, Hori Tawhiti
Te Wekipira, Te Wiremu, Te Wurukake.
NATIVE AFFAIRS COMMITTEE FOR
SESSION 1878.
The Native affairs Committee, moved for by the
Hon. J. Sheehan, consists of the following members
of the House :—
Mr. Bryce, Mr. Carrington, Hon. W. Fox, Hon.
Sir G. Grey, Mr. Hamlin, Mr. Hobbs, Hon. J. Mac-
andrew, Hon. H. Nahe, Mr. Ormond, Mr Rolleston,
Captain Russell, Mr. Taiaroa, Mr. Takamoana, Mr.
Tawhiti, Mr. Wakefield, Mr. Williams, Mr. Wool-
cock, and the mover.
KAWANA KEREI.
I nga ra o Kawana Kerei e Kawana ana, he nui
rawa atu tana mahi mo nga iwi ona i Kawana ai. A
i nga ra ona i mutu ai tana ingoa Kawana, he mea
kii e te Paremata o Ingarangi, kia homai te £1,000
'kotahi mano pauna) mana i te tau, hei koha ki a ia
mo ana mahi nui i mahi ai i a ia e Kawana ana i nga
whenua i Kawana ai. A i nga ra ona i tu nei hei
Pirimia mo te mahi Kawanatanga mo tatou, he mea
muru tana £1,000, (kotahi mano Pauna) a he mea
homai ko te £125, kotahi rau e rua tekau ma-rima
pauna mana i te tau. Nei ra te utu mo te mahi nui i
mahia e te tino tangata mohio, kaati ko te utu mona,
ko tana mahi e mahi nei kia puta ai nga iwi [Maori ki
te ao marama, a kaua nga iwi Maori e turi ki ana e I
ako ai, ina hoki e mahi utu kore ana aia a Kawana
Kerei mo nga iwi Maori, i te mea hoki, mei noho noa
iho aia i te Kawau, a mei kore he mahi ana mo te iwi
penei e puta te mano pauna i te tau mona i noho
mahi kore ra, na ko tenei kua mahi aia mo te iwi
Maori, e kore ana utu e homai, a me mahi utu kore
aia, ko tana aroha anake ki nga iwi Maori te utu
mona e mahi nei.
WHAT IS JUSTICE?
From a Parliamentary paper just issued, we
gather that during his continuance of office as Pre-
mier, Sir George Grey's pension as an ex-colonial
Governor will be reduced from £1,000 to £125 a
year. The greater part of the correspondence relates
to a mistake of two days in the date of Sir George
Grey's assumption of office, by which he points out
he was deprived of two day's salary, and made to
appear as if misrepresenting facts to the Colonial
Office. The correspondence closes with an expression
of regret on the part of the Governor that the mistake
should have arisen, and an assurance that he would
correct it by the next mail.—Post.
A TE HONORAPA TE POOKI.
I mea a te Pooki i a ia i korero ai ki te Paremata i
tera po i tu ai te Paremata. " E ki ana te korero a
te? Kawana i korero ai ki te Paremata, kua pai te
noho a nga iwi o Waikato, o Maniapoto ki te Pa-
keha, otira e ui ana aia a te Pooki, no nahea rawa i
noho he ai aua iwi ki te Pakeha." "E mea ana matou,
e ahua riterite ana ranei aua kupu a te Pooki, kia ana
i mea ai i mua, koia matou i mea ai, me ata tuhituhi
nga turanga i tu ai aia, hei apiha ki te Kawanatanga, i
te wa i ahua raruraru ai nga mahi i nga motu nei. I
te tau 1856 i tu ai ate Pooki hei Atari Tiamana,
(tino roia mo te Kawanatanga) 1861, 1862,. He
Koroniara Hekeretari aia, 1863, 1864, he pera ano
aia, 1869, 1872, he Pirimia aia, 1878, he pera ano
aia. A i mea ano a te Pooki ki nga kupu a te Ka-
wana i korero ai i te wa i tu ai ano te Paremata.
" He kupu ahua whakarewha ana kupu o taua korero,
he mea hoki, e whakakahore ana i nga mahi a nga
minita i nga tau kua pahure ake." A no te mea he
minita a te Pooki, me tuhituhi nga ra o nga mahi i
mahia i aua tau, he mea hoki, kahore kau he mea,
kia kore he ingoa mona, mo ana mahi i mahi ai, 1860
i he ai te he ki Taranaki, 1861, i u mai ai a Tianara
Kamurana, 1863, i rangona ai Rangiriri, 1863, i no-
hoia ai Ngaruawahia, 1866, i tu ai Omarunui, 1868, i
he ai te he ki Turanga, 1869, i mate ai a te Waitere,
1870, i mate ai a Taata, 1872, i mate ai a Kereopa.
A i mea a te Pooki mo nga huihui i hui ai nga ra-
ngatira Maori ki te korero kia Kawana Kerei. " Ka-
hore kau he tikanga o aua korero i rangona, he mea
hoki kahore kau he mea a aua hui i kitea ki te iwi."
He mea koa na matou, no te mea i tu a te Pooki i
nga turanga nui o te Kawanatanga mai ano i te tau
1856, a tae noa ki te tau 1873, a no te mea kahore
ano he aha i Tamaki a tae noa mai ki te tau 1860, i
te wa ona e tu ana hei Pirimia mo Niu Tireni, na
reira matou i mea ai, kahore kau ona pohehe ki nga
take e korero ai nga rangatira Maori, ratou ko Ka-
wana Kerei. A e penei ana ano etahi o ana kupu.
" E mea ana aia, na te mea, e whakahoa atu ana te
whakaaro ki nga iwi o Waikato, koia i roa ai te ahua
pohehe o nga mea i reira, i kore ai e puta he pai nao
nga mahi o nga tau tini nei." A e penei ana ano
hoki etahi o ana kupu- " Ko nga kupu a Rewi i
korero ai i nga tau ka tekau ma-waru kua pahure nei,
ko Waitara kia hoki. A i te wa i uia ai a Rewi e te
Pirimia, ka mea ano a Rewi, ko Waitara kia hoki
mai." A ka ui ano a te Pooki i tenei patai. " Tena,
ko te aha te mea e puta ana i aua huihui a nga Maori."
A e penei ana ano aia a te Pooki, he kupu koa aua
kupu nei nana, mo aua huihui i kiia nei eia, he hui-
hui tikanga kore. "Ai aua hui i kite a Kawana
Kerei i te whakaaro o Rewi, a kahore kau he tangata
ke atu ia Kawana Kerei i kite i taua whakaaro a
Rewi. He aha te take o te tono e kiia nei, ko Wai-
tara kei a taua, a ma taua e oti ai." A he wareware
pea nona ki ana kupu, ka mea ano aia i nga he i ma-
hia e nga tangata mahi he, i te wa o te Makarini i ta
ai hei mahi i aua he kia kore. He mea pea nana, ko
te mahi nui a te Makarini i mahi ai, kei ana kupu
patai i patai ai ano. " He aha te take 'i kore ai ana
iwi e pa ki nga kino, i te wa e hengia ana nga tangata
mahi kino e te Pakeha." A he tino koa pea nana ki
te kore utu a te Paremata mo ana patai, koia aia a te
Pooki i mea ai ano. " Kahore kau he kupu (a te
Kawana) .mo te tangata rongo nui kua mate nei (a te
Makarini) mona nei i mahi i nga mahi, i noho pai ai
nga iwi Maori o nga motu nei, a i kotahi ai te noho *
te Pakeha me te Maori." I te wa o te tangata rongo
![]() |
6 398 |
▲back to top |
TE WANANGA.
nui i tu ai (ara o te Makarini) hei Hupiritene mo
Ahuriri i tu ai nga he a te Kooti, a i tu ai a Omaru-
nui, a i ana ra ko te Pooki te Pirimia o te Kawana-
tanga. A he kore pea he ngoikore no rana i kore ai,
i mutu i a rana nga mea i he tonu, he aha te take i
kiia ai na te Makarini i noho pai ai nga iwi Maori, a i
noho kotahi ai te whakaaro a nga Maori a nga Pa-
keha. He mea pea ia, ko te kupu i kiia nei he tai-
hoa, taihoa, taihoa tonu. He mea hoki, ko te mahi
taihoa a te Makarini, i tino kore rawa atu, i te mohio,
i te kaha, i te ata matau a Kawana Kerei hei Tumu-
aki matua mo nga iwi.
THE HONORABLE W. FOX.
The honorable member in speaking to the House
the other night, said, " The address said that' at last
peaceful relations have been established between the
Waikato and Ngatimaniapoto tribes;' but how long
was it since they had any disturbance with these
tribes?" As we should like to see how his speech
accords with his action in former years, we are induced
to give the dates of and the offices the honorable gen-
tleman has filled -when the Maori disputes were rife
in New Zealand:—Hon. W. Fox, 1856, Attorney-
General ; 1861 and 1862, Colonial Secretary; 1863
and 1864, Colonial Secretary; 1869-72, Premier;
1873, Premier. The honorable speaker, in reference
to the Governor's address, says, "Altogether the
whole tone of these remarks on this point was mis-
leading. It was ignoring the results of efforts of
previous Ministries for years." Then, as the honor-
able member was Minister, we shall give dates and
names of actions which took place when he was
a Minister. We give these to prove he had the honor
of being in power at that time. We shall not
" ignore the results of" his " efforts of years" past.
Taranaki wax commenced, 1860, 6th, March ; General
Cameron landed in New Zealand, 1861, 1st April;
battle of Rangirere, 1863, 20th November: Ngarua-
wahia taken, 1863, 8th December; battle of Omara-
nui, 1866, 12th October; Poverty Bay Massacre,
1868, 11th November; Reverend Whitty killed at
White Cliffs, 1869, 13th February; Todd killed,
1870, 28th November; Kereopa executed, 1872, 4th
January.
The honorable member said, in reference to the
meetings held between Sir G. Grey and the Native
chiefs, " As to the exact result of the negotiations,
who knew anything about them ? The public mind
was in a great state of obscurity on the matter."
Surely, as given in the dates above, viz., that the
Honorable W. Fox has held high, and onerous posi-
tions in the Government of New Zealand from 1856
to 1873, and as the Taranaki war did not break out
till 1860, and that Kereopa the noted was not exe-
cuted till 1872, while the honorable member was then
Premier of New Zealand, surely his mind was not in
a great state of obscurity on the points which were
to be discussed at those meetings. Again, the honor-
able member states, " He believed he had good cause
for saying that the recognition of that remnant of the
Native race in Waikato did more to impede the pros-
pect of our obtaining peaceable possession than any-
thing which had been done for many years." Yet ne
again says, " What Rewi said just eighteen years ago,
he asked at the Waitara. When, asked by the Pre- -
mier what he wanted, Rewi said, ' I want Waitara
back.'" Then he asks, " After all, what importance
could he attach to those Native meetings ? " And
with nearly the same breath says—and it must be-
remarked this took place at one of those condemned
Native meetings—" In the meantime the Premier had
ascertained the views of Rewi, of which, none knew
anything. What could be gleaned by the expression
Waitara is ours, and the matter will be settled by
us two ?' " But in forgetfulness of what he had
said, "the lion, gentleman then proceeded to recount
the rapine and murder of Te Kooti, Tito Kowani, and
others, and to other difficulties which surrounded the
colony when the late Sir Donald M'Lean undertook
the delicate and dangerous task of pacification."
"Which, it would appear, the delicate and dangerous
task of pacification consisted in the non answer of the
public to what the honourable member again put to
the House, " Why these tribes never interfered when
the Europeans were hunting Te Kooti." And in
exultation of his apparent complete and unanswerable
logic, he utters the following, " There was no allusion
to the celebrated man who had passed away, and to
whom the real credit was due of gradually inducing
the good feeling which had been brought about
between both races.'' Te Kooti's acts were committed
in the year 1868, and Omaranui battle was fought
when " the celebrated man" he speaks of was Super-
intendent of the Hawke's Bay Province. Kereopa
was executed in 1872, when the honorable member we
quote was Premier. As the celebrated man and the
Premier did not, or could not, act in these matters
more than they did, what is the point on which the
" credit is due of gradually inducing the good feeling.
which has been brought about between the two races,"
if it is not in the undoubted " do-nothing policy"
which, ever did distinguish the " celebrated man" from
the force and statesmanlike power pre-eminent in the
acts and policy carried out by Sir George Grey.
NGA KORERO O NEHE, ME TE KAUHAU
- TATAKU I NGA IWI I INGARANGI.
(UPOKO 8.)
A i mea a Arapata kia noho pai ana hoa whawhai ki
aia, ara nga iwi Teina, a mea atu ana aia ki nga
rangatira o taua iwi, kia mutu ta ratou karakia ki to
ratou atua kia Otini, a me hoatu e ia e Arapata he
whenua nui ma nga Teina i te taha marangai o Inga-
rangi, kia noho marire ai aua iwi te Teina i taua
whenua.
A he tini ano hoki nga tangata o te iwi Teina kua
noho noa atu i te taha ki te Hauraro o Ingarangi, a i
noho hunga, ara pori, ara kai mahi tana iwi Teina kia
Arapata, he mea hoki ko Arapata to ratou tangata
rongo ai ki ana ako kia ratou. He nui noa atu ana
ia nga ra i eke mai ai te iwi Nohimana i o ratoa kai-
puke ki te pahua, ki te muru i nga tangata o Ingarangi
otiia kihai taua iwi Nohimana i toa ki nga iwi o Ara
pata, a hoki mate ana aua iwi ki o ratou whenua, i te
mea hoki, na Arapata i ako ana iwi ki te hanga kai-
puke, i maia ai ana iwi ki te whawhai ki ana iwi eke
kaipuke. Te take i hanga kaipuke ai nga iwi a Ara-
pata, he mea kia noho tiaki ana iwi i nga takutai o te
![]() |
7 399 |
▲back to top |
TE WANANGA.
whenua i Ingarangi, a kia kore ai te hoa riri e u mai
ki reira. A i nga ra ano o Arapata e ora ana, he nui
ana kaipuke, he mea hoki, kotahi rau kaipuke wha-
whai ana i mahi ai, a i rererere aua kaipuke ki te
mahi taonga hou i nga whenua ke noa atu.
He nui noa atu ano hoki nga mea i akoako ai a
Arapata ki ana iwi. He mahi tonu tana, i te po i te
ao kia tupu nui ai te mohio o ana iwi, kia kore ai
ratou e noho tutua ki nga iwi o te ao nei, a no reira
mai ra ano te mea a te Pakeha Ingarihi, e ki nei, e
kore te iwi a Kuini e noho tutua ki etahi iwi o te ao. 'A
na Arapata i mahi nga Ture pai mo ana iwi, a nana
ano hoki i rapu, a i tu ai ano nga Tiati whakawa tika
mo ana iwi. A he mahi tonu tana kia ako aia tangata
aia tangata o te iwi i tetahi mea e matau ai aia taua
tangata. A he tangata tuhituhi pukapuka ano hoki a
Arapata i nga tino korero pai hei ako i ana iwi. A
nana ano hoki i mahi he whare e noho ai te iwi ki te
ako kura. A nana ano hoki i rapurapu nga tangata
mohio o te iwi hei ako i nga kura ako i te iwi.
He tangata a Arapata i pangia e te mate, a i mau
tonu tana mate ki aia, he nui hoki tana mamae i tana
mate i te roa ona e ora ana, a na tana mate turoro aia
i ruhi ai, a na tana mate ano hoki aia i hemo ai, i aia
i tae ona tau ki te rima tekau ma rua, a e toru tekau
ma tahi ano i noho Kingi ai. a e rima te kau ma ono
ana parekura i tu ai ki ana hoa riri. Otira he tangata
karakia aia ki te Atua pono, a i mau tonu tana wha-
kaaro ki te Atua pono, a i aia e paingia nei e te nui o
tana mate kihai aia i pouri, otiia i mau tonu tana kaha
ki te ako i tana iwi a tae noa ki te ra ona i hemo ai.
No te tau 901, aia i mate ai a ko tana tamaiti ko Eru-
era te tuakana te tamaiti i noho hei Kingi i muri ia
Arapata.
He tangata toa, he tangata pai a Eruera te tua-
kana. A e rui te kau ma wha ona tau i tu Kingi ai,
a i aia i tae ai ona ra kite mate ka tu tana tamaiti a
Ahitina, hei Kingi mo te iwi o Ingarangi. A he tino
Kingi aia i mana rawa ake i nga Kingi katoa i mua
ona, be mea hoki i ako aia i nga mea i ako ai tana
tupuna a Arapata, i ako aia i te iwi kia mohio ki nga
mea nui, a i ako aia, kia hokohoko tana iwi i nga mea
a nga iwi ke. A koia te Kingi mataati i mea koia te
Kingi o Ingarangi. Kahore hoki nga Kingi i mua atu
ona i mea he Kingi ratou no Ingarangi katoa. A na
Ahitina i mea, ki te mea ka hanga te tangata o tana
iwi i te kaipuke, a ka eke taua tangata i tana kaipuke
i hanga ai, a ka rere aia me tana kaipuke ki nga
whenua ke, a kia toru rerenga atu me te hoki mai ano
ki Ingarangi, penei ka kiia he ingoa mo taua tu
tangata kia tuhituhia hei apiti ano mo tana ingoa ake
hei Haira, a me tu taua tangata hei Ariki mo te iwi,
a kia noho aia i te Runanga Witana.
Ko te Hunanga Witana, he Hunanga penei me te
Runanga Paremata o enei ra, he Runanga mahi Ture
mo te iwi. A he mea ano, i te wa e mate ai te Kingi
ma taua Runanga Witana e rapu he tangata hei Kingi
mo te iwi.
I nga ra, i tae ai nga tau tekau ma rua o Ahitina
i noho Kingi ai, i pokia ai te moutere o Ingarangi e
nga iwi Teina, e nga iwi o te Kooti. A i turia te
parekura a Ahitina ki aua iwi i Parerapaka, i te
takiwa ki Nahamurana, a mate katoa aua iwi ia
Ahitina me ana iwi. A he nui no tana mate, koia i
waiatatia ai tona waiata hei waiata ma te iwi, he
mea hoki i koa te iwi kia ratou ka ora nei, kihai i riro
i aua iwi hei pononga mahi ma ratou. A he mana
tini no te tupapaku i mate i taua parekura, i kore ai
taea te nehu, a na te kuri o te ngahere i kai aua
tupapaku. Ano ka mate aua iwi Teina, me nga
Kooti ia Ahitina, a ka mau nga mea i ora i te patu.
Kihai a Ahitina i kino ki aua ora a te patu, otira, i
atawhai aia i aua pononga, ano ka ora, tukua ana
ratou e Ahitina kia hoki ano ratou ki to ratou
whenua tupu ki Tenemaka, no reira hoki te iwi Teina,
a no reira ano hoki to ratou ingoa no Tenemaka, i kiia
ai ratou he Teina. A i te wa i hoki pai ai aua ora a
te patu. Ka mea ratou kia Ahitina, e kore ratou e
hoki taua mai ano ki te patu i nga iwi a Ahitina. A
e toru tau i ruuri iho ara i te tau 940. Ka mate a
Ahitina.
A kihai te kupu a nga ora a te patu o nga Teina i
he ia ratou i nga tau i tata ki nga ra o Ahitina e ora
ana, otira, he iwi Kingi pohehe nga Kingi i ruuri tata
iho ia Ahitina, a ko nga Kingi i Kingi ai i nga tau e
whitu tekau i muri iho ia Ahitina, he Kingi ahua
kino kau ratou. A ko Etika te Kingi i ahua kaha o
aua Kingi pohehe, a nga tau ona i Kingi ai, atu ano i
te tau 258, a tae noa ki te tau 975. A ko te tino
mahi nui ana e mahi ai i aia e Kingi ana, i mea aia
kia mate katoa nga kuri wuruhi o Ingarangi. I aua
ra he whenua mate te whenua i Ingarangi i taua kuri
kino i te wuruhi. He mea hoki he whenua ngahere
a Ingarangi i aua ra, a he tini nga wuruhi, me etahi
atu kuri kino, kuri patu tangata i noho i aua ngahere.
A i aua ra, i whakaae nga Ariki, ara nga Piriniha
o te whenua i Weera, kia utu ratou i te utu tau kia
Etika, a he moni taua utu a aua Ariki kia Etika, a
mea atu ana a Etika ki aua Ariki, kaua i te moni he
utu mai a koutou ki au, otira, i ia iau, i ia tau, me
mau mai e koutou ki au nga pane, ara nga upoko o
nga kuri wuruhi, a koio na te utu tau a koutou ki au.
Te mea i penei ai a Etika, he mea kia mate katoa ai
aua kuri, kia kore ai tana iwi e raru tonu i aua kuri
ngahere. A he mahi tonu na aua iwi i te takiwa o
Weera, ano ka mate katoa aua kuri wuruhi.
He wahine ano ta Etika, a ho tamariki ano ana.
He mea hoki ia Etika e noho tamaiti ana, i moe tana
papa i te wahine mana, i te mea hoki kua mate te
whaea tupu ake a Etika, tena e tae ki nga ra o Etika
i whiwhi ai i te tamariki, ka mau taua wahine i moe
nei i te matua taane a Etika, ki te tama Ariki a Etika
a kohurutia ana te tama a Etika e taua wahine he
mea hoki na taua wahine, ko tana tamaiti hei Kingi,
kihai aia i mahara, he teina taua tamaiti na Etika. A
tu ana te tama a taua wahine hei Kingi, ko Ehirera
tona ingoa, a kihai i roa te noho Kingi a taua Ehirera
ka pa te raruraru ki te iwi, te take hoki i noho kohu-
ru aia hei Kingi. He tangata kino hoki aia a Ehirera.
He tangata whiu kino i te mamae ki tana iwi a kaati
ano te mea ona i maia ai, he kakai, he inu nui i te
waipiro. A kahore aia i mohio ki te whawhai ki nga
iwi haere taua mai ki Ingarangi, a kahore rawa nei
ana mohio ki te ako i te ora, me te pai mo ana iwi.
koia tana iwi i tapa ai i te ingoa mona, ko " Ehirera te
Whakararu.
A i aua tau, ia Ehirera e tu ana hei Kingi, i hoki
mai ai nga iwi Teina ki te patu i te iwi o Ingarangi,
he kuare hoki no taua Kingi ratou i maia mai ai ano
ki te tuku taua ki Ingarangi. A ko te mahi a ana iwi
![]() |
8 400 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Teina, he pera ano me nga mahi patu i te iwi 1 nga ra
ia Arapata e ora ana. A he kore maia, he kore mo-
hio no Ehirera ki te whawhai i aua ra, koia aia i mea
ata ai ki aua iwi, ma ratou e utu ki te moni, kia hoki
ai ana iwi ki b ratou whenua ano noho ai. A nana
na Ehirera i tono he moni i ana iwi hei hoatu mana ki
aua iwi Teina, a ka mau aua iwi Teina ki aua moni, a
hoki tata ata ana aua iwi Teina i te moutere i Ingara-
ngi, a kihai i hoki rawa atu ano ki to ratou whenua,
hoki mai ana aua iwi, ki te tono moni ano ia Ehirera.
Ano ka he te manawa o Ehirera, ka taka aia i te wha-
kaaro kohuru mana, he pera ano hoki aia me tana
whaea i kohuru nei i te tama a Etika, koia aia i aru ai
i te ara whakaaro o te kino. He mea nona kihai nei
te iwi Teina i noho atu i to ratou whenua, i nga moni
i hoatu nei e ia kia ratou, a ki atu a Ehirera ki tana
iwi, hei te 13 o Noema i te tau 1002, me patu nga
tangata katoa o te iwi Teina e noho ana i Inga-
rangi. A he mano tini nga taane, me nga wahine,
me nga tamariki o te iwi Teina i mate i taua ra, he mea
kohuru e te iwi, na te Kingi Ehirera hoki te ngakau
mo tana iwi kia mate. Otira, na taua mahi kino, i
tino pa ai ano te kino nui ki tana Kingi ka Ehirera
rana ko tana iwi.
Ano ka rongo a Hina te Kingi o Tenemaka, kua
kohurutia tana iwi e te Ingarihi, ka kii aia i te kii,
kia turia te ope eke kaipuke, a kia rere ratou ki te patu
i te iwi i Ingarangi patua katoatia ana te iwi a Ehi- .
rera e tana ope, he mea tahu nga whare, he mea muru
nga taonga, a aue ana te iwi a Ehirera. A he mano
te iwi i mate i te hiakai, he pau huki no te kai a te iwi
i te muru e nga iwi Teina, i mate rawa ai te iwi o Inga-
rangi i te mate kai, na te patu a te iwi Teina tino ruhi
ai te iwi a te Kingi a Ehirera, a piro ana te whenua
o Ehirera i te patu o nga iwi Teina. A na taua taua
a Hina i motii ai te iwi o Ingarangi, a kahore kau he
tangata i ora, ouou nei nga morehu, a noho tangata
kore ana te whenua a te Ingarangi. A kihai i roa,
ka ta ko Hina te Kingi mo te iwi i Ingarangi. He
mea hoki i rere a Kingi Ehirera tana taokere kia
Peuka o Nomari, ki reira aia ora ai i te patu a Hina.
A kihai i roa ka mate a Hina, a hoki mai ana a Ehi-
rera ki toua iwi, otira hoki rawa mai a Ehirera, kua
tu a Kanuta, te tama a Hina hei Kingi mo te iwi i
Ingarangi. Ano ka mate a Ehirera, ka tu ko Ka-
nuta anake hei Kingi mo nga iwi o Ingarangi.
A kotahi tekau ma iwa tau o Kahuta i noho Kingi
ai ki nga iwi o Ingarangi ka mate aia. He Kingi pai
a Kanuta, i te mea kihai aia i titiro ki te iwi Teina, ki
te iwi Ingarangi, i atawhai katoa aia i nga tangata
katoa o aua iwi e rua. A he pouri nona ki te mahi
he a te taua a tana matua a Hina, koia i kiia ai e ia
kia hanga nga whare karakia me nga kura nui i ta-
huna e te taua a tana matua a Hina. He Kingi pai
aia ki nga tangata mohio te iwi, a i ako aia i te iwi,
kia ako ratou i te ako kia mohio ai te iwi katoa ki te
matauranga. He mea hoki, i aua ra, kahore kau he
tangata mohio o etahi o nga kai arahi i te iwi ki te
korero pukapuka. A ko aua tangata o aua ra i noho
kuare, kihai i mea kia nui ake he mohio mo ratou, i
nga mohio i matauria e o ratou maatua. A i aua ra
kihai etahi o nga minita karakia i mohio ki te korero
pakapaka.
A he Kingi a Kanuta no nga whenua i Tenemaka, i
Witana, i Nowe, ka toru ai whenua ona i Kingi ai, a
ko Ingarangi nei hoki te wha o nga whenua ona i
Kingi ai, na reira i hokihoki ai nga tangata hoko tao-
nga o ana iwi ki aua whenua, he mea hoki, he Kingi
kotahi, he iwi kotahi, i tupa ai te pai ki ana iwi, a i
ranea haere ai he taonga ma ana iwi.
He tini ano hoki nga hokinga o Kanuta kia kite i
ana iwi i ana whenua e wha nei, ona i Kingi ai. A
be tangata aia i pai ki te kaipuke tino pai rawa atu I
nga iwi ke atu. A he nui te mahi whakairo o aua
kaipuke, he nui te mahi whakawahi ki nga mea e pai
ai te ahua o aua kaipuke. He mea hoki, ko te ko-
maru o aua kaipuke, he komaru i ahua kikorangi, a
he mea taniko a waho ki te moni koura. A ko runga
o nga rewa o aua kaipuke, he mea mahi ki te tiki pe
nei me te manu e rere ana, tareparepa ai nga parirau b
aua manu tiki. A he kuare no etahi o te iwi ki te
ahua rangatira o Kanuta i mea ai aua tangata, he ahua
atua a Kanuta, a i mea aua kuare ko Kanuta te atua o
te moana me te whenua, ka mea atu a Kanuta ki ana
kuare, haere mai tatou ki te taha o te moana. A ka
noho a Kanuta i runga i tana nohoanga i te taha o te
wai, i te mea e tai pakoa ana te tai, a ka mea atu a
Kanuta ki te moana. "E mea atu ana ahau kia koe e
moana, kana koe e neke mai, kana aku waewae e
makau i a koe." Otira kihai te tai i rongo, a me te
nuku ake o te tai pari mai, ano ka ngaro te nohoanga
o Kanuta e noho ra, ka tahuri aia ki aua kuare i mea
atu ra ki a ia he atua a Kanuta. "Titiro ia na he ko-
tahi ano Atua, a kotahi ano te tino Ariki o te ao me te
moana katoa, a ma te Atua anake te kupu, nei he
taenga mai mou e te moana, a ko tou mutunga haere
tena, a ma te Atua pono anake te kupu e rongo ai te
moana i a ia. A no taua ra i mutu ai te whaka-
potae a Kanuta i tana potae karauna , he tohu nana,
he pononga aia no te Kingi Atua i te rangi, te Kingi
o nga Kingi o te ao katoa.
NA TE WAITI, Etita.
Nei ake te roanga.
TE MINITA MAORI I OHAEAWAI.
UTAINA atu tenei kia te WANANGA hei titiro ma nga iwi
e tae atu ai a te WANANGA, me poroporoaki te tuatahi.
E hoa ma tena koutou. He reta whakaatu tena naka
ki a koutou i te taenga mai o Hone Hiana, te Minita
Maori, ki Ohaeawai.
No te 13 o nga ra o Hune, 1878, ka tae mai ia, ka huihui
matou ki roto ki a Mihi Wira whare Runanga Maori ka
timata te korero ki a ia, he karanga atu ki a ratou ko ona
hoa Maori ka tae mai nei ki te takiwa o Ngapuhi haereere
ai, a i tonoa e matou ki a ia i taua ra etahi mea e takoto
raruraru ana i o matou ngakau o te ra rano I whakataua
iho ai ki runga ki a matou, e tae noa ki taua ra i korero
tahi ai me te Minita M.^ori. Katahi ka whakapuakina ki
i tona aroaro :—
1. Ko te paura kia nui ake.
2. Ko te Kaunati Kaunihera kia whakakorea.
3. Ko nga tamariki Mihinare kia mutu te mahi Kawa -
natanga.
Na e hoa ma ki taku whakaaro, nui atu te marama o ta
matou tono ki enei mea e toru. Otira me korero e ahau
te tikanga o aua mea kia marama koutou, te kai titiro, to
kai whakarongo, me te hunga na ratou aua tikanga ka
korerotia ake nei. Ko te paura te tuatahi. I tonoa ai e
matou te paura, he titiro na matou ki etahi atu takiwa
roto i te Porowini o Akarana e rere ke ana te ahua, ara ki
Hokianga :—1 pauna paura, 10 pauna hoota, 250 kiepa,
Na ki o matou takiwa, ara, ki Oromahoe, Pakaraka
![]() |
9 401 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Ngawhitu, Waimate, Ohaeawai, Opango, Kaikohe, Tau-
toro me etahi atu wahi :—1 pauna paura, 5 pauna hoota,
100 kiepa. Na konei ka rapu o matou whakaaro, ko wai i
rawa ra te hunga e maminga nei i a matou, ka rohe tenei. '.
Ko te tuarua 2. Ko te Kaunihera. I tonoa ai e matou
tenei mea, he mahara no matou e kore rawa e tika kia
hoatu moni nga Maori katoa puta noa i Aotearoa hei utu
i o ratou whenua, i a ratou kuri, me etahi atu mea a te
Maori e kiia nei kia utua, a kia riro aua moni mo nga
rori. Ko tona take marama i tika ai tenei mahara ko ia
tenei.
1. I whakahaua i roto i te Kahiti o Nui Tireni kia
rongo nga iwi, nga hapu o Nui Tireni, kia matau te iti te ;
rahi, a kiia peneitia ana i roto i taua Kahiti. Na, he
panuitanga tenei kia mohiotia ai, ko te take a nga
tangata no ratou nga ingoa e mau nei i te rarangi tuatahi
i raro nei, ki nga piihi whenua o mau nei i te rarangi tua-
rua. Ka whakawakia a te mea o nga ra o mea, e te Kooti
Whakawa Whenua Maori ki mea, ko nga tangata katoa, e
whai tikanga ana mo aua whenua me haere ki reira, ka
oti te whakawa, ka puta te Karauna Karaati ki te hunga i
kitea tona tika e te Kooti, heoi ano, he tino whakaotinga
tena e kore rawa e ahei kia peke mai tetahi atu tangata ki
muri. Na, tena e hoa ma no hea tenei tangata a te Kaute
Kaunihera, e tono moni nei mana, he take tupuna ranei,
he aha ranei, no reira taku mahara e kore rawa e tika tu
Maori kia hoatu moni mo nga whenua kua whakataua nei
e te Kooti te tika ki a ia, ara ki te Maori i runga i ona
take tupuna.
2. Ko te moni o te Koroni o Nui Tireni e kiia nei na
te Kawanatanga, na te Maori te nuinga o taua moni.
he pono rawa tenei, na te mea ko te Maori te mutunga ake
o nga hokohoko, ara, ko nga waipiro me nga tupeka e
maua mai nei e nga Pakeha i roto i nga wharo takoto
ranga o aua mea, e nukuhia ake ana te utu o aua mea kia
matou, kia ea ai ta ratou moni i riro atu i to Katimauhe
mo aua mea, a ko te Maori kahore ratou i hokohoko i aua
mea ki etahi atu tangata kia hoki mai ai tana moni ki a
ia. Engari ko aua mea i kainga e ia pau ake ko nga
kakahu i kakahuria pakaru ake, riro atu ta ratou moni
ngaro atu, ngaro rawa atu whai hoki, ko to Maori te iwi
kaha rawa atu ki te kai i enei mea e rua, i te waipiro, i te
tupeka, a me te nui o ta ratou moni e riro ana i te para-
whete i roto i to tau kotahi i te hunga na ratou aua mea,
koia taku mahara, e tino tika ana kia kiia taua moni na te
Maori, a kati atu he moni ma te Maori mo aua rori ko
tena anake.
3. Ko nga tamariki mihinare, i tonoa ai e matou tenei
mea, be mahara no matou ko nga tamariki anake a nga
mihinare, nga kai whakahaere o nga tikanga ki runga ki
o matou takiwa, a ko etahi o aua tikanga e hengia ana e
te iwi nui tonu o Ngapuhi, a na aua tikanga i whakapara-
hoko ai te iwi kia ratou.
Hoi ra, ko etahi o aua mea i whakaaetia e te Minita
Maori, i runga i ta matou tono.
Tenei hoki tetahi kupu ke hei matakitaki mate iwi, ara
ko to tatou Kawanatanga hou e tu nei. Kei te whaka-
moemiti atu matou ki to tatou Kawanatanga hou, otira kei
a waikahua raua ko waikatohu te tikanga, kei te haere
mai pea nga ra, a tera pea e pihi ake ano nga tikanga kino
a te Kawanatanga tawhito i roto i ona tangata e noho tonu
nei i roto i te Kawanatanga hou nei, a ka mate ano pea te
iwi Maori i a ratou tikanga, engari me he mea i whaka-
korea rawatia atu aua tangata o te Kawanatanga tawhito
nui rawa te pai ahakoa Komihana Kai-whakawa ranei me
kore rawa atu ka tika, he aha hoki te pai o te whare kia
whakahoutia ko te tahuhu anake me ona hipoki, a ko nga
pou he pou tawhito, e kore ranei aua pou e whati a ka
taka katoa te tuanui ki te hunga e noho ana i roto?
Engari kia hoou katoa nga mea, ka ora te whare katoa.
Whai hoki me to tatou Kawanatanga kia hoou ona
tangata katoa. Kia rite ai ki te kupu o te karaipiture e
ki nei, e kore e ahei te papaki hou te whakapiri ki te
kakahu tawhito, e kore ano hoki te waina hoou e ahei te
riringi ki nga ipu tawhito, penei ka pakaru nga ipu a ka
maringi te waina, engari me riringi te waina hoou ki nga
pu hoou a ka ora tahi raua kati nga kupu.—'NA RENATA
PARAIRE KAWATUAU.
TE MOUTERE I TUKUA NEI E TE IWI TAKE KIA
TE KUINI.
Kahore kau he mohio a etahi o nga iwi nei, i te wa i tu
ai te Runanga Kingi, ki te rapurapu i nga he a Ruhia raua
ko Take, e tukua mai e to Take te meutere i Haiparaha,
ki Te Kuini o Ingarangi. Ano ka riro taua moutere ia,Te
Kuini, katahi ra ano te iwi ka mohio, e tino waiho ana a
Ingarangi e Take, hei matua tiaki i aia. He nui noa atu
te pai kia riro taua moutere ia Te Kuini, no te mea ka tika
te tiaki a Ingarangi i nga iwi a te moana o to Metitire-
niana. A ma Ingarangi hoki e tiaki nga iwi o Take, me
nga iwi o Ikipiti, ko te toru tenei o nga tino pa nui, ara o
nga wahi e nohoia nuitia ana e nga hoia a Te Kuini i te
moana o te Metitireniana, ko Mata tetahi, ko Hipirata
tetahi, a ko Haiparaha nei hoki, ka toru ai, otira ko Mata
ko Hipirata, he wahi kaoro e tino nui, hei wahi ngakinga
kai ma te iwi, tena ko te moutere hou nei, he whenua e
tino tupuria ana e te kai, a kia rua moutere pera te nui,
ka rite ki te Waipounamu te rahi, a he whenua maunga
taua moutere. He ngahere ano ona, a ko nga wahi rao-
rao e ngakia ana ki te witi, ki te oriwa, ki te waina. Ahe
tino tupu pai te tupu o nga tini hua rakau ki taua mou-
tere. A he nui te tupu o te tupeka, o te katene, o ta
Hiraka ki reira. A he nui hoki nga rino kohatu, kapa,
me nga tini mea pera. A ahakoa he iwi mahi he te Take
i ana mahi, heoi, ko nga moni e puta ke ake ana ki te iwi
i nga moni kohikohi a te iwi mo te Kawanatanga Take, e
e tae ana ki te kotahi rau mano i te tau. He nui noa atu
te wahi o taua moutere, ki ano i ngakia e te Take, Koia i
kiia ai, kua riro nei taua moutere i te iwi Pakeha, ka nui
noa atu te kai o taua whenua, a ka tino nui rawa atu he
moni e puta ki te iwi mo nga mea e ngakia o taua mou-
tere. A ko te iwi tangata o taua moutere, he Kariki, he
Huu, he Amerikana, he Arepa, he Take, he Itariana, a e
kiia ana e rua rau mano o ratou e noho ana i reira i enei
ra, a e kiia ana, ko ratou te tino iwi tahae o nga iwi katoa
o te ao nei, a noho huihui ai aua iwi ki a ratou Taone. He
whenua ataahua taua whenua, he pai no te rangi kahore o
tino nui rawa te ua, a kahore e tino nui rawa to
raki, na reira i kiia ai e te whakaaro e kore o roa
ka tino tupu pai taua iwi i te ako pai atu a te iwi
Ingarihi. Te pai o taua whenua, he pai no te takoto hei
pa nohoanga hoia, mo nga wa o te he, kua noho tata nga
hoia a Ingarangi ki te iwi mahi he kia Ruhia, kia Take,
kia Kirihi. A tetahi pai, he nui no nga taonga e mahia
ana i Ingarangi, ka kawea ki reira hoko ai ki o reira iwi.
A tetahi ka haere pea te Pakeha ki reira noho tahi ai ki
nga iwi o taua moutere. Kahore kau he kupu a Take mo
taua moutere i tukua noatia mai nei kia Ingarangi, ara
kahore kau he tono atu a Take mo taua moutere. He mea
hoki pea na Take, ko te tautoko a Ingarangi i aia kei mate
aia i ana hoa riri te utu ki aia mo taua moutere. A nei
ake pea nga tau e tono ai te Kingi o nga Take i te utu mo
taua moutere kia hoatu ki aia. He mea pea i tukua mai
ai taua moutere e Take ma Ingarangi, he mea, no te riro-
nga o te pa a Take a Patuama ia Ruhia, koia taua mou-
tere i homai ai ki te iwi Ingarangi. He nui noa atu te
hiahia a Ruhia kia riro i aia te pa i Patuama, a he tino
mea hoki nana na Ruhia kia riro rawa taua pa i aia.
Tena ko te moutere i Haiparaha he tino pa pai rawa atu
taua wahi, i te mea hoki, e tiaki ana taua pa i Take, a o
tiaki an i Ikipiti. A e kore hoki to Ruhia e puta ki waho
ki te moana nui, i te awa o Tatanera, i te awa i Huihi, a e
kore te Ruhia e tae mai ma aua awa e puta mai ai ki enei
moana ki Hawaiki nei. He nui rawa atu te pai mo Take,
a mo Ingarangi a mo nga iwi nonohi i riro nei te mou
tere i Haiparaha,
![]() |
10 402 |
▲back to top |
TE WANANGA
ENGLAND'S LAST ACQUISITION.
THE acquisition of Cyprus by Great Britain, as the basis
of a defensive alliance with Turkey, is an outcome of the
Eastern Question which no one except the Government
and their diplomatic agents seems to have foreseen. The
secret Had been well kept, for the preparations for this
coup were certainly made months ago, and, though
exciting a great deal of curiosity, were completely mis-
understood. Some thought we were meditating an armed
occupation of Egypt; others that we were concentrating
our forces at Malta merely as a precautionary measure in
case of war with Russia ; but neither our watchful
enemies abroad nor our busy quidnunes at home, seemed
to have guessed what was really going on, until every-
thing was settled and done. It is almost impossible to
overrate the importance of the advantage which we gain
by this arrangement. With Gibraltar, Malta, and Cyprus
in our possession, we have the absolute control of the
Mediterranean from one end of it to the other, and the
destinies of both Turkey and Egypt are both practically
in our hands. Of the three positions, Cyprus is uncom-
parably the most valuable in a national point of view.
Gibraltar and Malta are barren rocks available only for
military and naval purposes. Cyprus, on the contrary, is
the richest island in the rich levant. It is about half the
size of the Middle Island of New Zealand, and not very
dissimilar from it in natural features. It is very moun-
tainous, but its mountains are completely clothed with
magnificent forests of oak, walnut, and a score of other
useful trees. Its lower lands abound in grain of all kinds,
and the vine, the olive, and every description of fruit
flourish superbly. Cotton, tobacco, silk, and other pro-
ducts of semi-tropical climates are also brought to perfec-
tion there, while the mineral resources of the island are
scarcely less important than the vegetable. The immense
wealth of Cyprus may be judged of by the fact that even
under the abominably bad management of the Turks,
revenue from it, over and above the cost of government,
exceeded a hundred thousand pounds a year. our-fifths
of the land may be said to be yet in a wild state, so that
it may fairly be estimated that after a few years of
British rule it will be as productive as Jamaica, Ceylon,
or Mauritius. The population numbering about two
hundred thousand, are mainly Greeks, who enjoy tho
reputation of being the greatest rogues in Christendom ;
but in the towns there are gathered together an extraor-
dinary jumble of Jews, Armenians, Arabs, Turks, Italians,
and islanders of all shades of nationality. As Cyprus has
a delightful and extremely healthy climate, nearly as dry
as that of Egypt, though without the terrible Egyptian
summer heat, it will soon, we may be sure, become Eng-
lish in people as well as in flag. It is, in fact, a splendid
addition to oar colonial empire, as well as an important
military post; and its acquisition will no doubt increase
our trade in the East as much as our national power and
prestige. The commerce of Cyprus under our safe and
liberal government will open an almost boundless field!
for the profitable investment of British capital, and the
- display of British energy and industry ; and before very
long we shall probably see a steady tide of British emi-
gration flowing towards the rising sun.
The telegrams say nothing about any quid pro quo
being given to the Porte for this noble . island except the
protection of Great Britain. That, certainly is much
under existing circumstances ; but still it is hardly to be
supposed that even for that, alone, the Sultan would
band over to us one of the revenue-producing portions of
his empire. "We quite expect to bear presently, that a
considerable sum in cash forms part of the consideration
for which we obtain the gem of the Levant. It would
be rather too bad if the poor Turk, in his hour of defeat
and distress, wore compelled to purchase our friendship
with Cyprus, whilst at the same time buying off the en-
mity of Russia with the best half of Armenia. We
observe chat the cession of Cyprus to Great Britain and
the cession of Batoum to Russia' are mentioned together
as if one was a set-off against the other in respect of
territorial and military influence. The two operations
cannot, however, properly be considered in that light.
The capture of Batoum, truly, has been one of the para-
mount objects of Russia's ambition throughout the war.
Batoum was the first point upon which she concentrated
her forces when hostilities commenced, and, though she
was under solemn engagements not in any case to-retain
it, she has never listened seriously to any proposal by
which she would have to surrender it again. It is never-
theless, a comparatively unimportant matter whether she
takes Batoum or not, as far as any of the Powers except
Turkey, are concerned. The special value of the place to
her, is its convenience as a means of access, to her trans-
Caucasian provinces, and, in case of future wars, to
Asiatic Turkey. Its importance in a military point of
view, though, is immensely diminished by its being made
a free port and its port dismantled, and is almost wholly
destroyed by the establishment of Great Britain in her
new possession. Cyprus, on the other hand, may be
called the sentinel of both Constantinople and Egypt.
From it we are in a position securely to guard the Dar-
danelles and the Suez Canal; and even should the
Russians ever attempt to realise their crazy dream of
aggression on India by way of Central Asia, the tenure
of this beautiful stroghold would enable us to effect re
prisals with astonishing rapidity and vigor ou all the
coasts of the Black Sea. On the whole, this Anglo-
Turkish Treaty is unquestionably the ablest piece of
diplomacy which the Eastern question has given birth to
yet.—" Timaru Herald."
RETA I TUKUA MAI.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa, mau e tuku atu ta matou mihi ki runga i to tatou
waka ia Te WANANGA, hei titiro ma nga whanaunga i te
motu, nao to matou tupapaku i mate ki Whangaehu, wahi o
Porangahau, i te 24 o nga ra o Hurae, 1878 te tau, i te ono o
nga haora i te ata ka mate a te Waiwera, he maha ano ona
ra i takoto ai i roto i te mate, he nui te atawhai o ona tao-
kete, o ona hungawai, me pewhea i te kaha o te mate ki te
tango atu kia riro i a ia, he nui ano to matou pouri mona, mo
tona kore hara ki te iwi, a mate harakore atu taua tangata.
Ko ona ingoa hapu, ko Ngati-kohatu, ko Ngati-hingaanga, ko
Tamaionarangi,, he tangata aia e whakapaingia ana e ona
hapu katoa, he tangata pai, ata noho, i a ia ka tata ki te
mate, ka whakahutia ana waiata.
Tenei ka noho i tatau rangi he marama ka roku i te pae, he
tahuritanga he tau tanga no te ngakau kia noho au na reira
e raro he nei whakataritari mau pu nei mau patu nei e ngana
ra koe nga whatu kuhu o taku manawa piri ki te poho te
hoha koe. Ea timatatia ano te whiti tuarua.
Whakarongo e te rau tenei te tipuna o te mate ka piri kia
ahau i tupu i te reinga i tupu mai ano i te pouritanga ko
rongo taha rangi he huri paroa ka hinga au ka takoto moe
tuturi moe pepeke moe tu poupou. E mohio ana koutou ki
nga mutunga. Ka mutu ana waiata, ka kii mai, ka hemo ia,
me kawe in ki Poranghau nehu ai. kia whakarongo ake ia ki
te haruru o nga waewae o ana tamariki e takahi ana i runga
i a ia, ko te mutunga o tana hamumu, ka tangohia atu tona
wairua ia ia, a ka hui mai te iwi o tana wahine ki runga
tangi ai, i te po ka korero mo te wahi hei nehunga, he nui te
manaaki a ona taokete, me ona hungawai, kukume ana etahi
ki tona kainga, ki tona kainga, a whakaotia ana ki ta te tu-
papaku i ki ake ai ki Porangahau ia nehu ai, a kei te urupa
nui ia i Porangahau e tanu ana. Nga rangatira nana i mau
mai, Heta Matua, K. W. Hami Potangaroa, Wi Matua, Hori
Huri, Paora Tarona, Rupuha Hianga. Whero Tuhinga, otira
he nui rawa nga tangata tena e tae Ki te rima tekau 50. ko
nga hoiho nana i to e 2, ko nga maero o te pikitanga e rua 2
maero, no te heketanga e wha 4, no te parae e rua hui katoa
e waru 8 maero, ka kitea te kaha o aua autaia hoiho nei, me
![]() |
11 403 |
▲back to top |
TE WANANGA.
te tereina te pai o te haere i nga pikitanga, i nga heketanga,
me te pai o te kai taraiwa, Henare te Atua ki te whakahaere
i ana hoiho tae pai mai ki Porangahau, i te Ratapu i te 28 o
nga ra ka nehua atu. E hoa, he nui rawa te manaaki o enei
tangata, e kore pea e penei ona hapu tuturu te manaaki, heoi
nga kupu.
NA TE RAKIROA.
Porangahau.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe, kia ora koe me tou whare katoa, heoi te
kupa mihi. E hoa, me tuku atu e koe taku mihi mo te panui
& Piripi Maki, i roto i Te WANANGA o Akuhata 3, 1878, i te
nama 31, pukapuka 5. E mea ana hoki taua panui, he mea
haina e Piripi, ka pai kaore nga tangata o Korongata i to
ratou whare totara ka tu mai nei, te mea i mihi ake ai te
ngakau, no te mea, he wai horoi tera no Piripi i roto i nga
tau katoa, a koia ka whiti te ra kia Piripi, heoi tena. E boa
e te Etita o Te WANANGA, kaati te uta pakaru kahu ki runga
i to tatou WANANGA,, kei te whakakapi noa iho aua korero o
nga tamariki tau rua e tukua nei e koe, kaore e pai ana kia
au, engari te mea pai. kia pau atu i nga haerenga katoa te
korero tataku o nga tupuna o Ingarangi, i mea hoki au i tera
putanga o Te WANANGA, kei te tekau ma-rua tau haere ake
whakarunga, nga tau tamariki e panuitia ki roto i Te WA-
NANGA. E hoa, me tuku ki Te WANANGA kia haere awhio i
te motu katoa, heoi.
MONITA ERUERA.
Pakowhai, Akuhata 5, 1878.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe. Tenei tetahi korero ka hoatu nei kia koe.
kia makaa iho ki roto i Te WANANGA, koia tenei. Kua tae
mai a Tawhiao ki Whaingaroa raua ko tana tamaiti me nga
Tariao, me ana Rangatahi, te take o te haere mai, kia kite ia
Tainui raua ko Ngati-tahinga, ka kite nga Pakeha o taua e
ratou he kai hakari, ara he tina ki te Pakeha, ka tae mai a te
Piahana te rangatira o te reti ki te tono ia Tawhiao ratou ko
tana iwi kia haere ki taua kai hakari, i te whitu o te ahiahi,
ka tomokia taua whare hakari, ka mutu te kai, ka tu a te
Piahana ki runga, ka mea : Kia whakapaingia a te Kuini, me
ona kai-whakahaere i raro ia ia, a kia whakapaingia a Kingi
Tawhiao me ona kai-whakahaere tikanga i raro i a ia, ka
mutu enei kupu, ka hure te Pakeha me te Maori. He toko-
maha nga Pakeha me nga rangatira Maori i tu korero whaka-
honore kia Tawhiao i muri iho i a te Piahana, e kore e taea te
whakatepe atu, ka hoha. I muri i te whakapai a nga Pakeha
ka tu a Tawhiao ki runga ka mea . Whakarongo mai e nga
Pakeha whakahaere tikanga o tenei taone, e whakapai ana au
ki ta koutou tikanga, ka pai e te Piahana, ka pai, ka pai, kia
pai te noho i to koutou nei kainga, tera atu te nuinga o ana
kupu, e kore nei e tukua iho, ka mutu nga korero a Tawhiao,
ka tu tonu ake ko Tariao te Awhenga ki te karakia, ka mutu
te karakia, ka tungia te kanikani, ao noa te ra, E hoa e te
paituhi o Te WANANGA, te tikanga o tena kupu paihanga,
koia ia kai hanga, kei pohehe koe. Heoi te kupu ki-i koe,
kei mea koe e whakarerekeia ana te ritenga o taua kupu, e
rite tonu ana, heoi ano, na to hoa.
NA MOTUTARA.
Te Makaka, Aotea, 27 Hune, 1878.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena ra koe. i tukua atu te matenga o to matou nei
tangata, he rangatira tena tangata, te Heawhi Ngatirangi i
Matenga kei Whareroa, 10 Hurae, te mate waiata, heoi ano,
na to hoa aroha.
NA TE ARIA PIRI.
Tauranga, Hurae 20, 1878.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa, parea atu ki te rae o te WANANGA mau ai taku
panui kia marama ai te titiro mai a nga whanaunga, me nga
tupuna, a nga matua, a nga teina, a nga tuakana. Kei te
tonga, kei te tonga o te ra hei titiro mai, hei mihi mai, hei
tangi 'mai, ki ta tatou mokopuna tena ka riro atu i a ia aitua
i te ara o nga tangata, ki tena kainga o tatou ki te reinga e
pai ana. Kanui to matou pouri no te mea he roa rawa nona
ra i kitea atu ai, a haere ai, ko taua tamaiti he uri rangatira
ia no tenei iwi no Ngaitahu, no Ngatiraukawa, no Ngarauru,
no Ngatipotahi, ko nga tupuna o tenei tamaiti o te taha ki
Ngaitahu. Ka timata—Ko Rakai Hikuroa, ko Takapau, ko
Hinemoa, ko Tukohiti, ko Patutu, ko Amoake, ko Te Kura, ko
Taunoi, ko Te Ripongakuao, ko Kiriwai, ko Hikatahui, ko Te
Opekai, ko Paara, ko Tahua, ko Hiraka, ko Anaru, ko Taua
Tamaiti, ko Tuihata, ko Ruaariki, ko Pouwharekura, ko Rua
Tapui, ko Tamaira, ko Hine te Anuwa, ko Te Waireia, ko
Pouwharekura, ko Hineiro, ko Te Ruapapa, ko Nohunga, ko
Te Aroakapa, ko Te Watutarewa, ko Roana, ko Wi, ko Ema,
ko Tuihata. E hoa, e te Etita kei hoha koe ki te tuku, ki te
WANANGA, heoi.
NA HOROMONA TUKATI,
Takapau. Hurae 17, 1878.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tukua atu, e koe taku panui mo taku whare i pau i te
ahi, no te tekau ma whitu o Hurae nei, i wera i te rua o nga
haora o te po i wera ai, ko aku taonga pau katoa i te ahi 2 nga
pouaka, 4 nga pu, 15 pauna moni, kotahi patu pounamu, 9
peeka kaanga, 5 tera (2 te wahine 3 tera taane), me nga mea
katoa o roto i te whare, kahore tetahi mea i puta ki waho, ko
au anake i puta ki waho. E hoa tukua atu kia kite oku
whanaunga i tenei mate kino, he whare wera ki uta, he waka
tahuri ki te moana, e rua enei mate he mate kino anake. E
hoa kia tere te tuku atu ki te waka tere nei kia te WANANGA,
heoi. NA PARAMENA NGAWIKI.
Te Aute, 17 Hurae, 1878
Panuitanga naku na Te Hapuku mo Poukaawa
moana kia kaua e Whakamaroketia i muri ia au nei.
Hei Ture tuturu tenei maku ma Te Hapuku mo toka
whenua mo te Hauke papa tupu, tae noa atu ki nga wha-
katupuranga katoa e haere ake nei.
E hoa e te Etita o TE WANANGA, tukua atu e koe taku
panui ki te ao katoa nei haere ai kia kitea ai, e nga iwi
katoa i runga i te Motu nei, Maori, Pakeha hoki, kia rua
nga reo, he Maori he Pakeha hoki. Na, taku kupu ko Po-
ukaawa moana, kaua e pokanoa te Pakeha, te Maori ranei
ki te kari awa, hei rerenga mo te wai, kei maroko a Pou-
kaawa. E koro e tika kia pokanoa te Pakeha, te Maori
ranei ki te hanga ritenga maana ki runga ki toku whenua
he ingoa ano toku, he mana ano toku kei runga kei oku
whenua e mau nei i ahau, he wahi iti tenei wahi e toe nei
ko te Hauke anake, me waiho tonu tenei wahi kia takoto
Maori ana, kaore he Karauna Karaati, kaoro he whakawa
mo runga i tenei whenua papa tupu i te Hauke, puta noa
ki Poukaawa moana, he taunga mo taku Ture Maori, he
tikanga tonu iho tenei naku tipuna, tuku iho nei ki a ahau
kia Te Hapuku.
E hoa e te Etita o te WANANGA tukua atu e koe taku
panui kia Ta Hori Kerei, kia whakamanaia mai, te Ture
Maori, otira o whai mana ana ahau ki te whenua. Me
tuku tonu nga panui i nga Hatarei katoa o te marama o
te tau 1S78. Ho kupu tautoko tenei na te Komiti Kau-
matua mo te kupu a te Hapuku, e tika ana, ka rongo tonu
matou i ana kupu, kaua te Pakeha e pokanoa ki te kari
awa hei rerenga mo te wai, kei maroke a Poukaawa.
Ko te take kaore tenei whenua i Kootitia, Kaore i Ka-
rauna Karaatitia, he whenua papatupu tonu tenei whenua
ko Te Hapuku tonu te Karauna Karaati o runga i te
mana Maori takoto ai. He Ture tuturu tonu tenei mo
nga tupuna, tuku iho ki nga matua, tuku iho nei kia matou
ki ona uri i muri i a ratou, kaua te tangata e pokanoa ki te
whakahe i tenei Ture Maori, kua whakatuturutia nei e
Renata Tamakihikurangi te Ture Maori, mo te Hauke papa
tupu, puta noa i nga taha katoa o Poukaawa moana, haere
noa i nga taha taha katoa o Poukaawa moana, te taunga o
tenei Ture Maori, taihoa ka tuhia te raina o te rohe o te
Hauke papa tupu, puta noa i nga taha katoa o te roto, hei
taunga mo tenei Ture Maori, heoi, e hoa e te Etita o TE
WANANGA, kia tere to tuku, kia TE WANANGA, hei
matakitaki ma nga iwi Maori. Pakeha hoki,
![]() |
12 404 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Ko tenei panui me taka tonu i nga Hatarei katoa o te
marama, o te tau 1878, heoi na te Komiti katoa e noho
nei i te Haake.
Na Te Harawira te Tatere,
Na Te Ropiha te Takou.
Na Hemi te Hukui,
Na Te Waaka Rewharewha,
Na Matene Waewae,
Na Renata Tamakihikurangi,
Na Raniera te Iho,
Na Ropata te Hoa,
Na Kiingi Tohunga,
Ko Maika te kai tuhi.
Notice by me, "by Te Hapuku, respecting the Lake
Poukawa, that it shall not be Drained after my
Death.
The following is a law made by me, by Te Hapuku, which
shall be an unalterable law for my lands at Te Hauke which
have not passed through the Native Lands Court, and this
law shall be a law to all future generations.
Friend, the Editor of TE WANANGA, publish this, my
notice, to all the world, and let it go over all the world, so
that all the tribes who live on these islands may see it, that
is, all the Maori and European people. Let it appear in the
Maori and English languages.
Now, this is my word : That the Poukawa Lake shall not
be touched or meddled with by European or Maori, nor shall
anyone dig or make a drain, by which the water shall escape
(from the lake), and thereby cause the lake to dry up. I
will not be right or just if any person whatever assume any
right or authority over my lands. I have a name ; I have '
authority over all the lands which I own, and this portion I
now hold is very small—it is Te Hauke only—so that this
portion shall be left as it was in days gone by, according to
Maori customs and rights. And let no Crown grant, no inves-
tigation by the Native Lands Court be made or held for this
land, Te Hauke, and on to Poukawa Lake, which is now held
according to Maori right, so that this, my Maori Law, shall
take effect on it, as such law was the law of my ancestors for
ages past and even down to the days in which I, Te Hapuku,
have lived.
Friend, the Editor of TE WANANGA, send my law to Sir G-.
Grey, that he may approve of this, my Maori law. But I
have power over my own lands. Let this notice be published
each Saturday of the months of all the year 1878.
This is the word of the meeting of old chiefs in support of
the words of Te Hapuku, and it is true that we heard his
words that not any European should meddle with or cut
drains, so that the water of the Lake Poukawa could escape,
and thereby drain that lake. And the reasons for his words
are these : This land has not been passed through the Native
Lands Court, there has not been a Crown grant issued for it,
and it is held by Native title, as he, Te Hapuku, is the sole
holder (Crown grant) of this land, and Te Hapuku is the
Native Mana of this land, and such right to this land has
been that by which this land has been held from the grand-
fathers who held it in ages past, and even down to us the off-
spring of those ancient owners. Let not any person assume
any right to ignore this Maori law, as Renata Tamakihi-
kurangi has made this law steadfast on Te Hauke, as it is
land at Te Hauke, which is held by Maori custom, and it
includes all the land all around the margin of the Lake
Poukawa. In some future time the boundaries of the land
held under Maori right will be given, that is, all the Hauke
lands and all around the lake, over which this Maori law
shall hare effect.
Now, O Editor of TE WANANGA, be quick and put this
notice into TE "WANANGA, ao that it may be seen by the
Maori and European public.
Let this notice be published on each Saturday of the months
in the year 1878. Enough, from all the committee which is
now being held at Te Hauke.
Ka Te Harawira te Tatere. Na Renata Tamakihikurangi,
Na Te Ropiha te Takou, Na Raniera te Iho,
Na Hemi te Hukui, Ka Hepata te Hoa,
Na Te Waaka Rewharewha, Na Kiingi Tohunga,
Na Matene Waewae, Ko Maika te kai tuhi 88
PANUITANGA
HE mea atu tenei naku, he whakapai atu ki nga tangata
hoko taonga i taku Toa i Taratera, a kua tu ano he
Toa hou maku i reira ano.
Ko nga nama tawhito a te tangata i nama ai ki an, me utu
I i roto i nga wiki e rua i muri iho o tenei panui, ki te roa atu
aua nama, ka kiia ma Te Roia e mahi.
HEMI NIKORA.
3 Akuhata, 1878. . 94
PANUI KI TE IWI
HE MEA ATU NA
M A. N O E M A
He kai Hoko matou i te
PARANI, I TE RAMA, I TE WAINA,
ME NGA HUKA, TII, PARAOA,
Me era atu mea
HEHITINGA TIRITI, NEPIA. 89
TE REREWEI O NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU
HE mea atu tenei, he whakatupoto ki te iwi Maori,
Kia Kaua ratou e purei Kaari, a mahi purei
ranei i etahi atu mahi purei ana eke ratou i te Rere-
wei, no te mea e he ana tana mahi te purei ki o te
Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
Na te MIRA,
Nepia. Tumuaki tiaki Rerewei.
Nei taua ture—" 31. Ki te mea ka kitea tetahi
tangata i ronga i tetahi o nga kareti, i te teihana
ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
kaari, ara ki te " hipi" me era atu tu takaro, ki te
mea ka whakararuraru ka aha ranei mo te moni, ki te
mea ranei e •whakararuraru ana ia i tetahi tangata
haere o ranga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki a ia
kia uta ia i te moni kana e nukuake i te rima pauna
ka pana hoki ia i tana kareti, tana teihana ranei."
TE TARI O TE WANANGA.
KEI HEHITINGA TIRITI I NEPIA
i te Tari i taia ai te Haku Pei Taima.
Ko te Kai hoko mo te Nupepa
TE WANANGA
Ko KARATI ma,
KAI HOKO PUKAPUKA,
Hehitinga Tiriti, Nepia.
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—Ho mea ta e HENARE HIRA, a be mea panu
e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa, te -whare ta
o Te Wananga Nepia.
HATAREI, AKUHATA 10, 1878.
NAPIER, Hawke's Bay, New Zealand;—Printed by HENARE HIRA
published by HENARE TOMOANA, the proprietor of this news
paper, at the office of Te Wananga, Napier.
SATURDAY, AUGUST 10,1878.