![]() |
Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 42. 19 October 1878 |
![]() |
1 513 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 42. NEPIA, HATAREI, OKETOPA 19,1878. PUKAPUKA 5.
PANUITANGA. PANUITANGA.
KIA KITE! KIA KITE!
I A RENETI MA,
KUA HOKI MAI A RENETI KI NEPIA NEI,
A he tini noa atu aana
Koti, Tarautete, Wekete,
Potae, Kiapa
Kaone, Paraikete, Raka,
Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori.
HAERE MAI KIA KITE
I te whare Hoko a
RENETI MA.,
Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito
i Nepia,
1 TE HEKIPIA RORI.
62
NEI TAKU PANUI KI NGA IWI MAORI
KATOA.
NGA ra oku e korero ai ki nga Maori i taku Tari i
Nepia, ko Te Mane, ko Te Weneti, ko Te
Paraire, o nga wiki katoa.
NA TE RIIHI,
91 Roia, Nepia.
Panuitanga ki nga iwi katoa! katoa !
Katoa ! o Aotearoa, o Wairarapa, Tara-
naki, Ahuriri, Taupo, me Turanga
katoa.
HE mea atu tenei kia rongo koutou, kaua te mea
kotahi e koutou e tuhituhi i a koutou ingoa,
ki te pukapuka hoko whenua ranei, ki te Rihi whenua
ranei, ki te mokete whenua ranei, ki etahi tikanga
ranei e pa ana ki te whenua. Maatua haere mai
koutou ki au, a kia mohio koutou, hei muri te matau
e puta ai mo auu mahi. Naku na,
TE RIIHI,
58 Roia i Nepia.
HE PANUITANGA KI TE IWI MAORI.
KO te utu mo te WANANGA i te tau, kotahi pauna
e rua hereni me te hikipene.
NOTICE.
SUBSCRIPTIONS to the WANANGA newspaper
per year, Ł1 2s 6d, by post.
Panuitanga ki nga iwi Maori katoa.
HE mea atu tenei naku na TE A. W. PAROMAPIRA., kia
mahia e ahau e Te Roia i Kihipene nga mahi ma te
Maori. Maku e ata mahi pai, te mahi aua tukua mai ki au.
78
![]() |
2 514 |
▲back to top |
TE WANANGA.
PANUITANGA.
RARAKA RAUA KO PARAHI-
KAI HOKO RINO,
(Na Pairani i Mua).
KUA TAE MAI I INGARANGI—
39 Pu tupara
30 Hakimana
14 Tupara puru, puru atu i te kake
3 Hakimana puru atu i te kake
20 Pouaka paura pupuhi manu
2 Tana Hota.
He Paraihe Paura, he Paraihe Hota, he Okaoka Pu, he
Okaoka Horoi Pu. he Whakawiri Nipa Pu, he Pounamu Hinu
Pu, he Pouaka Takotonga Kiapa Pu, he Takawe Pu, he Kuku
Mata Pu, he Whakapura mo te Pu ana purua, me nga tini
mea atu mo te Pu.
He tino mea pai aua mea nei, a e hara i te mea tino nui te
Utu. 73
PANUI KI TE AO KATOA.
HE mea atu tenei ki nga iwi ki nga tangata katoa ano hoki
o te ao katoa, he tino korero tito, teka rawa, rawa atu
nga kupu o te reta a" Te Arawa katoa" i taia nei ki TE
WANANGA Pukapuka 5, Nama 27, Rarangi 342, e korero nei
mo Te Mea ratou ko ona Whanaunga. Nuku atu i te toru tekau
tau o matou i mohio ai, i kite ai ia Te Mea ratou katoa ko ona
Whanaunga, a i aua tau e toru tekau.kahore kau he mahi ranei,
he tikanga ranei, he kupu ranei, o ratou katoa i he ranei, i
kino ranei i aua tau tini, a tae noa mai ki enei ra. Ko aua
kupu o taua reta a " Te Arawa katoa," he tino teka, he tino
kupu take kore rawa rawa atu, no te mea, e mohio ana matou
he uri tangata ratou a Te Men ma i noho, a i mahi rangatira tonu
i nga tau katoa, i ngara katoa o ratou e noho nei i enei motu. A
kahore kau he mahi ranei, he tikanga ranei, he kino ranei, i kiia
mo ratou e tetahi tangata o te ao katoa. He nui rawa atu to
matou whakahe kia matou ano. me te pouri mo aua kupu
teka, teka rawa atu a "Te Arawa," i taia pohehetia nei ki TE
WANANGA.
ETITA TE WANANGA.
Oketopa 8, 1878.
Te Wananga.
Kotahi Putanga i te Wiki.
HATAREI, OKETOPA 19, 1878.
No TE 8 o nga ra o te marama nei i kii ai a Te
Tauta (Te Itani Tianara ) kia korerotia e te Pare-
mata te Pira Whakawa mo nga whenua hoko he
a te Maori ki te Pakeha, a i mea aia, e mea ana te
Kawanatanga, ki te mea ka kiia kia tu he Tiati
hei whakawa mo aua whenua, penei, ma reira
pea e oti tika ai aua he. He nui noa atu nga
korero a nga mema, a kiia ana, taihoa ano e tino
whakaoti taua Pira, a e ahua rite ana ano hoki
nga tikanga o tetahi hui korero i kiia e etahi o nga
Pakeha o Nepia kia turia, hei pehi i te tikanga e
kiia nei e Kawana Kerei ma kia pooti nga Maori mo
nga mema Pakeha ki nga tikanga i kiia hetia
mo taua pira. He hui taua hui i Nepia, na
etahi anake i karanga taua hui, e hara i te iwi ake,
a he haere kau noaiho ta te tokomaha a te iwi ki
taua hui, hei ahuareka kau nao ana taringa. A i mea
nga Pakeha na ratou taua hui, e he ana te tono a
Kawana Kerei ma, kia pooti te Maori mo te mema
Pakeha, otira he hori te kii na te iwi taua whakahe
kia Kawana Kerei.
HE MAHI RANGATIRA NA KAWANA KEREI.
E ki ana te tahi nupepa o Poneke i mahi rangatira
a Kawana Kerei, ki nga iwi o te whenua i Wikitoria.
He kawenga mai na te Kawanatanga o enei motu i
nga hakari o nga ika e Tawahi, hei whakatupu ika
i enei motu, ano ka tae aua hakari ika ki Wikitoria ka
mea te Kawanatanga o taua whenu", kia riro etahi o
aua hakari ika ma ratou, a he mea whakaae e Te
Makianaru, a na Kawana Kerei i tino whakamana te
kupu a Te Makianaru. Ano ka ui mai te Kawana-
tanga o taua whenua o Wikitoria, ki te utu a ratou e
utu ai ki te Kawanatanga o enei motu mo aua hakari
ika, ka mea atu a Kawana Kerei, kati noa iho, nae
waiho aua hakari ika hei oha ma te Kawanatanga o
Nui Tireni ki te Kawanatanga o te whenua i Wiki-
toria A ka mea taua iwi, rue tuku mai e ratou te
tohu rangatira kia Kawana Kerei a, ratou, a tukua mai
ana te moni hiriwa, he mea taa taua moni ki nga kupu
whakanui mo Kawana Kerei. A i mea atu a Kawana
Kerei, ma tana hoa ma Te Makianaru taua tohu
![]() |
3 515 |
▲back to top |
TE WANANGA.
rangatira, a kihai a Te Makianaru i pai. Heoi, kawea
ana taua tohu ki te whare huata i Poneke. Ano ka
rongo te Paremata i aua korero, umeretia aua te mahi
rangatira a Kawana Kerei.
A GRACEFUL ACT.
Sir George Grey, says the New- Zealander, did a
graceful thing in a particularly graceful manner. He
informed the House that certain salmon ova arriving
in Melbourne in transitu, a request had been made that
3,000 might be left there—that Mr. Macandrew, who
took a warm interest in the matter, had authorised
this retention, and that he, as Premier, had confirmed
it; that the Government of Victoria had applied to
know what they had to pay, and that he had informed
the sister colony that the ova were to be regarded as
a gift from New Zealand, and that, in acknowledge-
ment of this, the Victorian Acclimatization Society
had voted him its silver medal. Sir George Grey
added that if credit belonged to any individual in the
matter it was to his colleague, Mr. Macandrew. and
that he himself could not possibly accept the gift,
but that he had deemed it best to deposit the medal
in the Colonial Museum. as showing the gratitude of
one colony towards the other. The Premier's speech
elicited hearty applause from all sides of the House.
NGA PAKEHA KAI KORE.
DESTITUTE PEOPLE.
United States
TE MATE KAI I HAINA.
FAMINE IN CHINA.
TE KUPU WHAKAHE A INGARANGI KIA
RUHIA.
• ENGLISH PROTECT TO RUSSIA.
NGA UTU A RUHIA MO TE WHAWHAI KIA
TAKE.
E kiia ana ko te utu i te tau a Ruhia e utu nei mo
ana mea i he i te whawhai kia Take. Tekau ma rua
miriona moni, (£12,000,000).
RUSSIAN TAX FOR LATE WAR.
It is understood that the late war necessitate
additional taxation in Russia of £12,000,000 an-
nually.
NGA TAHAE A TE MAORI.
He Maori i tahae i nga mea a te Pakeha i Opunake
i Taranaki, a haere ana aua tahae kia Te Whiti. Kia
ora ai ratou ia Te Whiti, kei he ratou i te Ture. A
kihai a Te Whiti i pai kia noho ratou i tona taha, a
kihai ano hoki aia i pai kia ora aua tahae i te wha-
kawa, a peia ana aua tahae e Te Whiti kia haere ke
atu i aia. A mea atu ana aia kia ratou, ma koutou
ano koutou e tiaki, e kore koutou e ora i te Ture. A
kua kiia te kupu e te Kawanatanga kia rapua aua
tangata, a kia tukua ki te whakawa.
NATIVE ROBBERIES.
Several robberies have been committed by Maoris
on settlers at Opunake, and after securing their booty
the thieves fled to Te Whiti, the Maori prophet, for
shelter and protection. Te Whiti declined to give
them cither, and drove them from his settlement, and
told them they must look out for themselves and
expect no mercy if caught. The Government have
forwarded instructions to have the culprits followed
and arrested.
HE RARURARU MAORI.
E ki ana etahi Nupepa o te Tai-rawhiti, kua tae
atu te rongo korero kia ratou, e mahi ana nga iwi
Maori o Te Whai a-paoa, i te mahi raruraru. A ko
aua iwi kua mahi i te pa whawhai ma ratou, a kua
pupuhi aua iwi kia ratou. He nui noa atu te mahi
pupuhi a aua iwi kia ratou, otira kahore ano he ta-
ngata kotahi i ta noa ranei i mate noa ranei i te pu.
! K ki ana aua Nupepa, he pupuhi takaro kau pea, kua
tae te kupu a te Minita Maori ki aua iwi, a e mahia
ana te mahi e mutu ai taua raruraru. He whenua te
take o taua he.
MAORI TROUBLES.
Under the heading " Maori Troubles at Waiapu"
the Evening Herald of the 3rd instant says that a
messenger' arrived in town last night from Hick's
Bay
![]() |
4 516 |
▲back to top |
TE WANANGA.
RAHERA TIWARA.
No tera wiki i tukua ai te korero a te Komiti rapu-
rapu i nga tikanga o nga Pitihana ki te Paremata.
A no tana ra i kiia ai nga korero a taua Komiti mo te
Pitihana a Rahera Tiwara, he wahine Maori taua wa-
hine, he tono hoki na taua wahine kia tukua te
whenua ki aia, he whenua, e ki ana aia, nana taua
whenua. A e ki ana taua Komiti, ko nga kupu a te
Komiti mo tana whenua, e pera ana ano me a ratou
kupu mo taua whenua ra ano i tera tau. E kiia ana,
na Rahere Tiwara i ora ai nga Pakeha tokorua, i kore
ai e mate aua Pakeha i nga tangata a Titokowaru i
nga ra o te tino. A e kiia ana e te Komiti rapurapu
i nga mea Maori, me hoatu te kotahi rau pauna moni
ma Rahera Tiwara, mo tana mahi, i ora ai ana
Pakeha tokorua, i aia.
RAHERA TIWARA.
Mr. Bryce, as Chairman of the Native Affairs
Committee, brought up on Tuesday week the report
on the petition of a Maori woman named Rehera
Tiwara. She petitioned for some land which, she
alleged to be hers, but the Committee declined to
make any farther recommendation than that made by
the same Committee last session. It appeared, how-
ever, that Rehera Tiwara had by her individual exer-
tion been instrumental in saving the lives of two
Europeans who were threatened to death by an armed
band of Titokowaru's followers in the last Native
rebellion, and the Native Affairs Committee have
recommended her to a gratuity of £100 in recogni-
tion of this act of humanity.
HE NIKAU, HE KORAU, HE PONGA.
I nga wa o nga Tima e rere atu ana i Whakatu ki
Tawahi, he nui noa atu nga Nikau, me nga Ponga,
roe nga Korau e maua ana e aua Tima ki Tawahi.
He mea hoki e kohia ana aua mea ki roto ki nga mea
e tupu ai aua mea, hei matakitaki ma te Pakeha o
Tawahi. He nui pea te moni e riro ana i aua Pakeha
i te mea, he iwi ahua, aami te Pakeha i nga mea o
nga whenua ke, hei titiro ma ratou. E pai ana, kia
kite te Pakeha i to tenei whenua ahua rakau.
EXPORTATION OF NATIVE FERNS.
The Ringarooma on a recent trip took away from
Nelson a large quantity of ferns for Australia. They
comprised all kinds, from the giant tree to the more
diminutive kinds in pots, and were selected chiefly
from Collingwood. The trade, says the Nelson Even-
ing Mail, must be a profitable one, for on her last trip
the Ringarooma took a similar quantity, and next
week another shipment will be despatched.
HE PARAU HOU.
E korero ana nga nupepa o tawahi, kua mahia he
parau hou e nga iwi o tawahi, a ko to ahua o taua
parati, e kore e nui te hakuku haere o te parau i te
toonga a te hoiho i te whenua, no te mea ko te mea
O taua parau nei i rere ke ai i nga parau tawhito, he
mea, i te wa e parau ai tana parau, ara i te wa e
toia ana e ' te hoiho, e pipi ana te hinu i te taha o te
rino nana i mawhaki ake ai te whenua i te parau, a
he maenene no te ahua o te hinu i te rino o te parau, i
kore ai e ahua hakuku ai te whenua i te rino o te
parau. He mea hoki i penei ai, ke kaaho, ara he
paata te mea e takoto ai te hinu, a he mea mahi ki te
ahua kotutu taua mea, a he mea whakakowhaowhao
nga taha o te rino o te parau, e puta iho ai taua hinu
ki nga wahi katoa o te parau o pa ana ki te whenua
3 keria ana e te parau. A ahakoa kino te oneone,
ahokoa keretu ranei, uku ranei, whenua ranei kua
pakeke i te whitikanga a te ra, e kore e ora te tikaka
e tana parati, he mea hoki ko te hinu e pipi ra, hei
mahi e kore ai e takoto kino i taua parau. A ki te
mea e pai ana te tangata nana taua parau, he mea
pai, me wai Maori te wai mo taua mahi. A ki te
mea ka ki te kotutu takotonga wai, kotahi eka me te
hawhe e oti te parau ka pan ai te wai ranei, te hinu
ranei o taua kotutu, ka mahia ai ano he wai mo roto,
kia tae mui taua tu parau nei ki enei motu ka taia ai
ano e matou taua rongo hei mohio ma nga iwi Maori.
A NEW PLOUGH.
A " self-lubricating plough" is described in an
English paper, entitled " Mines, Metals, and Art."
By this invention it is said that " the friction attend-
ant on ploughing is withdrawn. The plough, by
means of a thin skin of water or oil maintained be-
tween it and the soil, slips through, almost uncon-
sciously." As described, there is a supply of lubri-
cant applied continuously over the share and mould-
board, also over the coulter and the side of the plough,
whereby the plough is made to pass easily and
smoothly through, the soil without sticking or adher-
ing. The fountain consists of perforations or thin
slit openings between the mould-board and the share,
which are connected by proper tubes with, a tank of
oil (or water, which is just as good) to a reservoir,
which may be attached to the handles or beam, or
preferably to a tank or cask on the wheels of the
plough, whence the lubricating liquid is supplied to
the tubes, and oozes or passes through, the lights into
the share and mould-board, coulter, and side, and
permitting not only stickey and waxy land to be
turned over or broken up, but also the hard clay soil
of any country, in time for summer and fall plough-
ing. It is said further that the reservoir may con-
tain fifty gallons of water, or a day's supply in plough-
ing one and a half or two acres.
TA KAWANA POENE.
E kiia ana kua whakaae a Ta Kawana Poene kia
tu aia hei Kawana mo te whenua i Te Mirihia. A ko
Nowema nei aia ka haere ai ki reira. He Kawana
hoki a Kawana Poene no enei motu i mua.
SIR G. BOWEN.
Sir George Bowen has accepted the Governorship
of Mauritius. It is stated that he will leave for that
place iu a couple of months.
PAREMATA.
TE KORERO I TE PAREMATA MO NGA MEA KI
TE TAHA MAORI.
TE TATANA ; Ka mea, ko nga korero katoa ekiia ana i te
Paremata nei mo nga mea Maori. Me whakamaori aua
mea ki te reo Maori. He mea hoki, ko te Maori kia kite
![]() |
5 517 |
▲back to top |
TE WANANGA.
i era, e kite nei hoki te Pakeha i nga kupu a nga mema
Maori. I whakaaetia te kupu a te mema mo Whangarei i
tera tau, a he tono taua tono a taua mema, he penei me te
tono ka tono nei a Tatana, a i kiia te kupu, kia whaka-
maoritia nga korero a te Paremata nei, mo te Pira mo te
Kooti Whakawa Whenua Maori, a kia tukua taua korero
hei titiro ma te iwi Maori, a i mahia ano taua mahi. I
mea te kupu a te Minita Maori, i oti taua mahi, a kihai i
tukua aua korero ki te iwi Maori, otiia i mea. te Minita
Maori, kia korero aia i ana kupu mo te taha Maori, ka
korero ai i nga tikanga o tana mahi. E mea ana aia a
Tatana, kahore kau he marama o te kupu a te Minita Ma-
ori, mona e ki nei, kihai ana kupu i tukua hei titiro ma
nga iwi Maori. E mea ana aia a Te Tatana, he mea tika
kia rongo nga iwi Maori, i nga korero katoa a te Paremata
nei. E mea ana aia he aha ra te kupu a te Paremata nei
te mahia ai e te Kawanatanga, he mea hoki ko te Kawa-
natanga tenei e whitikia ana aana mahi e te ra. E mea ana
aia me whakaae te Paremata nei ki taua kupu, he mea
hoki kotahi ano nupepa a te Maori i tenei tau, a e pa ana
te Minita Maori ki taua nupepa.
![]() |
6 518 |
▲back to top |
![]() |
7 519 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Napier
Captain Russell
North Island
Mr. Sutton
Mr. Macfarlane
Mr. Stout
Mr. Speaker
Mr. Sheehan
Mr. Gisborne
![]() |
8 520 |
▲back to top |
![]() |
9 521 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Tiraueke
Wairaweke
Taiaroa
Hoani Nahe
Ngarokiteuru
Paretiia
Raukawa Teeneei
Ingarangi
Ta Tanara Makarini
![]() |
10 522 |
▲back to top |
TE WANANGA.
te waha, kaore he reo kaore he aha, taataau kau te take o
te arero kua poroa hoki te matamata i te 13 o nga ra o te
marama. Na kona au ka mahara, ka pakaru ano te upoko
o Te Waka Maori, he rere tootooa hoki nona ki runga ki
nga mahi whakahi, he whiu kino i te kupu, na kona i pau
ai ana hau i te rupahutanga hei utu mona i horomia ora-
tia nei e te Kawau-a-toru, heoti kua pumau i te po te mate
mona a mua ake nei. Otiia i mahara ahau e kore te upoko
o Te Waka Maori e pakaru ano, he mea hoki kua tupato
te kai whakatere i a ia i horomia ra e te Waha-o-te-parata,
tetahi hoki kua eke nui ia ki runga i nga iwi mohio hei
hapai i a ia, e ai hoki ko tana ki he iwi mohio era, otiia
na te po i kite he mate ano mona kei mua e takoto ana
mai. Koia au ka whakatupato atu nei, kia pai to haere e
Te Waka Maori ngohi paenga tai, kua tirotirohia i runga
i tenei moe, mehemea ka pa he raru ki Turanga, otiia ki-
hai i marama, engari mehemea no mua atu te moe i te
kohurutanga o Hiria Whakarau, penei ka tupono ki kona,
tena ko tenei, kei mua ake nei ano te ika ma taku moe e
haere ana mai i runga i taku moteatea ki te ohaoha a Te
Makarini, ka pakaru nei ano te upoko e tohungia nei ano
e te po, e ai ra hoki ko te kupu whakamihi a nga iwi kua
taia nei ki Te Waka Maori, e mea nei, he oha na Te Maka-
rini te ika pirau e piro mai ra i Turanga. No runga i
taku mahara ki taku moe, ka rapua e ahau nga waka kua
taia ki Turanga, kitea ana nga moni kohikohi i roto i te
waka o te 21st o Akuhata, 1878, hei oranga mo nga kai
mahi o tana waka, koia tenei, e £2. 6. 0., i roto i te
waka tuarua o te 4th o Hepetema, 1878, e £3. 18. 0., i
roto i te waka tuatoru o te 18th o Hepetema, 1878, e
£3. 11. 6., hui katoa nga moni o nga putanga e toru o te
waka, e £9. 15. 6.. E rua mano (2,000) pea nga waka
e puta ana i te tainga kotahi, e ono mano, (6,000) hoki
nga waka kua puta i nga tainga e torn, ko te utu mo te
waka kotahi, me ana pepa, me te tainga, me ana mahi
katoa, ka rite ki te kotahi parenga me nga wahi parakihana
i runga i te mahi whika, ara e penei ana na te ahua,
£d 423—750. E toru mano e rima ran, (3,500) pea nga
waka e tukua ana ki nga iwi i "waho atu o Turanga. E
whitu pauna e rima hereni tekau kapa, (£7. 5. 10.,) e pau
hei utu mo te tukunga ki te meera, ko nga moni i toe
iho, e rua pauna e iwa hereni e waru kapa, (£2. 9. 8.,
tena, ka ea ranei nga mahi, me nga kai mahi o te waka,
i nga moni i toe nei i te tukunga o etahi ki te meera, e
rua nei pauna e iwa hereni e waru kapa ? (£2. 9. 8., e
mea ana ahau, kahore. Engari e inihi ake ana ahau ina-
ianei, auee, tena ra to hanga e nga tangata kua raru nei i
runga i nga mahi tinihanga a Ngaro ki-te-uru te kai
whakatere o Te Waka Maori, i nukaia ai ratou kia whaka-
houtia Te Waka Maori, kia whai mahi ai mana ki Turanga,
te titiro atu koa taua hunga nei, he tangata horomanga ia
na te kawau, a kua mate ana rangatira tawhito i runga i
ana mahi kino. Mei kore hoki te awhina a te iwi ia ratou
ko ana rangatira, penei ka rite ratou ki te kiore kua kuhu
ki roto ki te rua hei huna, i te wehi kei tikina iho kei
mauria atu e te kaahu nui, kai kiore o te Waipukurau,
Nepia, Haku Pei. Na to hoa.
NA TAO ANGA-ANGA.
Te Aro, pa Maori o Whanganui-a-tara. Hepetema 25, 1878.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa utaina atu ta matou panui ki to tatou WANANGA,
hai titiro ma nga iwi Pakeha Maori o te motu nei. o runga o
raro o waenganui, o tetahi taha, o tetahi taha, mo tetahi
rurururu kino i ra nei ki to matou takiwa, ara mo tetahi
kainga, ko Taoparapara te ingoa, ko nga tangata tenei nana
taua raruraru. ko Hirini Kahe, ko Renata Taiapa, ko Pita
Roki. no tetahi taha. Pineaha Nikora. Hakaraia, no te taha
kia Hirini ma, i karanga nga rangatira me nga Komiti, ko
nga Komiti i hui mai ki Tikitiki noi. no Wharekahika, mutu
ki Waipiro
Konga ingoa, o nga tangata—-.Tamati Ngahoko (te Tia-
mana o te Komiti), Rewiri Potiki, Witoere, Hamahona Puha,
Wi Takeke, Te Piriniha, Tipene Tihai, Puha, Raniera Tuhua,
Paora Haenga, Raihania Pahina, Piniha Waikaho, Warihi
Onewa, Hare Taua. Hemi Tapeka, Te Harawira. Te Haranira
Huriwai, Te Iririmana te Whare, Te Kooti Tipoki. Te Witutu,
Himi Mokaera, Hoani te Aute. Akapu Matera. Paora Hotu-
rangi. Hemi Tokoaka. Honatana Hautonga, Karanama Ngere-
ngere, Peta Taenga, Piniha Rangahau, Ihaka Pai, Pita Manu-
ka. Have Paraone, Hare Tokoaka, Apirana. Mane. Karaitiana
Pakura, Te Wikiriwhi. Matauru, Herewini Tamahori, Eruera
Kahia, Hona Pao.
Ko nga tangata tena nana i whakatau taua whenua kia
Hirini ma.
Me tuhi katoa atu ena tangata ki raro o ta ratou whakata-
unga. Kia mana tonu, utaina atu , kiu rongo te motu katoa.
Tikitiki 14 o Hepetema. 1S78.
To THE EDITOR OF THE WANANGA.
Taoparapara
Hirini Kahe, Renata Taiapa, and Pita Roki
Pineaha Nikora and Hakaraia.
Tikitiki
Wharekahika, and from Waipiro, and Te-Awa-o-ngaro.
Tamati Ngahoko Chairman of the Komiti. Rewiri Potiki,
Witoere, Hamahona. Puha. Wi Takeke. Te Piriniha. Tipene
Tihai. Puha. Raniera Tuhua. Paora Haenga. Raihania Pahina.
Piniha Waikaho. Warihi Onewa. Hare Taua. Hemi Tapeka.
Te Harawira. Te Haranira Huriwai, .
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe te noho mai na i tou kaainga, kia ora tonu
koe i runga i te aroha o te Ariki, i runga ake nei, nana nei I
I whakatika a tatou mahi katoa, kia ora tonu koe. E hoa kei
![]() |
11 523 |
▲back to top |
TE WANANGA.
NA TAMIHANA NGATAIAWAWARAU.
Wairau. Hepetema, 23, 1878.
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa. utaina atu e koe to matou pouri mo ta matou tamaiti
mo Kamateroa, no te 20 o nga ra o Hurae i timata ai te pa o
te mate ki taua tamaiti kia Kamateroa. timata noa i nga ra o
Akuhata kaore i ngawari tona mate, tae noa ki te mutunga o
nga ra o taua marama o Akuhata, kihai rawa i ngawari tona
mate i te mahi a nga takuta Pakeha, me nga takuta Maori,
kihai i taea tona mate, timata noa i nga ra o Hepetema mo te
mahi ano a ona matua he inoi tonu ki te Atua nui kia Ihowa.
No roto no te whakahaere a, ona matua, katahi ka. hamumu
ake tona reo ki ona matua, ki ona tuakana, ki ona tipuna, tae
noa atu ki te iwi, koia tenei te kupu a tana tamaiti a Kama-
teroa, kia kaha te whakapono ki te Atua kia nuku atu ai o
koutou ra i te ora roa, ka mutu i konei te hamumu o tona reo,
i te tekau ma rima 15 o nga ra o Hepetema, ka takoto noa
iho, kaore i whakahiakaitia i te nui o te kaha o te mamae o
tona tinana, i te tekau ma whitu 17 o nga ra, ka karanga ake
ia ki toua papa kia Horomona Turoa eia, katahi, ka oho ake
tona pepa i te moe, ka ui iho ki a ia, he aba ? katahi ka kara-
nga ake he kai maku, katahi ka uia iho, he aha te kai ? ka
karanga ake ano, he kaanga, katahi ka whangaitia, katahi Ua
kai. i Te 7 o nga haora o te ata. a tae noa ki te 5 o nga haora
o te ahiahi o taua ra ka, mutu tana kai, katahi ka moe i te po ]
ao noa te ra, i te tekau ma waru 18 o nga ra, i te 8 o nga
haora o te ata. katahi ka titiro ake ona kanohi, ko te tiro-
hanga tenei i roa. kaore kia hamumu tona, reo, engari ko nga
tangata whakahaere, i te Ture a te Atua, kua eke katoa ki
runga ki taua tamaiti kia Kamateroa, be karakia anake te
mahi ki taua tamaiti i nga po e S i nga ra e S, ko ona ra tena
i takoto puku ai, tae noa ki te ra i hemo ai, i te 25 o ngara
o Hepetema, l875, ka hui katoa mai\_nga tangata\_ki te tangi
ki taua tamaiti rangatira, E hoa kei hoha koe ki te uta atu
i to matou pouri, me uta atu e koe ki te rae o Te WANANGA,
no te mea he nui no to matou pouri mo tenei tamaiti ranga-
tira, koia te take i tukua atu ai kia koe kia utaina atu kia Te
WANANGA, hei titiro ma nga whanaunga e noho ana i runga
i tenei motu i Aotearoa, heoi ena korero. Ko te tipuna tenei
o taua tamaiti i kiia ai he rangatira. Ka timata, ko Tupaea
Tahiotaane, ko Te Rangituanui, ko Hineaka, ko Te Kumu-
kumu, ko Hineporehe, ko Te Autahae, ko Kerenapu, ko Mere
Materoa, ko taua tamaiti. Ka timata ano, ko Te Kakari-nui-
o-te-atu, ko Matawhaiti, ko Whea, ko Tangoiro, ko Horomona
Turoa, ko taua tamaiti ano, ka huri enei korero.\_ He waiata
tangi tenei na te iwi mo taua tamaiti, ka timatatia.—
Taku aroha kia, Materoa i te ahiahi kauruki nei, he waka i
ora kia toia nga mata a rae ki ra uta hum. Ka timata. E
hika hoki e kui ka nei matua ia ra e tahiri mai, na wai i te
mea ka raruku popou, ka whakamate ki to whenua i. Ka
timata E tu e mate i te ihi o te whare me te kai aohia te
roimata i ahau. Ka huri, ma nga mea e mohio ana ki tenei
waiata e whakamutu atu, heoi ano. E hoa e te Etita o Te
WANANGA, kei mahue i a koe etahi o nga reta o tenei panui,
kia tere te tuku kia Te WANANGA, ka huri.
NA TE KEEPA HOEPO, NA WI TOKO,
NA HATARAKA RANGI, NA ERUETI RANGI.
Korito, Hepetema 2S, 1S7S. \_\_
KI TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koutou, i whakaatu ano ahau kia Te WANANGA
kua riro atu ahau kei Opotiki, ko tenei, kua hoki mai ahau i te
whitu o nga ra o te marama nei. He nui te pai o te mahi a
te Takuta i taku taenga ki reira, he mea oka e ia taku mate.
He tangata ahua marire, kanui te whakamoemiti o nga iwi
o reira ki taua tangata, kaore ona mahi tinihanga kinga
Maori ki te tae atu nga turoro ki a ia, ka kitea, ko te mea e
ora ai me tapahi, ka kiia e nga whanaunga, kauaka, ka mea
atu aia me mau. kaore e ora i a ia. Kanui te pai o taua Rata
i taku hokinga mai, ko taku tino hiahia kia whakaaro nga
tangata o konei kia kohia he moni hei tiki mo taua tangata.
H, TOMOANA.
Nepia, Oketopa 15, 187S.
KI TE KAI TUHI o TE WANANGA.
E hoa tena koe, mau e uta atu enei kupu ki runga i to
tatou waka i a Te WANANGA hei titiro iho ma o tatou hoa
Maori, kia. mohio ai ratou kaore au e pai kia haere mai ratou
ki te patu i nga huia o toku kaainga o Ngapaeruirui, engari,
me haere tonu ki toua wahi ake patu ai, katahi ka tika, ko te
wahi i au kaore au e pai, me mutu te haere a te tangata ki
taua kaainga, ka tu hoki te rahui inaianei, ko taua rahui kai
te putanga i te Rakautuhaha, ka tu tetahi ki te putanga i te
Rotoiti i a Hutoi, ko te rohe o taua rahui, ka timata atu i
Ngapaeruirui, tae atu ki te Rakautuhaha, tae noa ki Akitio,
tae ki Tawaputahi. tae noa ki Tangarue, tae noa ki te timata-
nga e mau iho i runga ake nei, ka mutu. E hoa kia wha nga
putanga o taua, panui, kia ata mohio ai o tatou hoa. kua tu te
Ture mo taua whenua i au, ki te hinga taua Ture i te tangata
me utu ia i te kotahi rau pauna £100. E hoa kai hoha koe,
heoi ra.
NA WI MATUA
Porangahau. Hepetema 10, 1878.
Panuitanga naku na Te Hapuku mo Poukaawa
moana kia kaua e Whakamaroketia i muri ia au nei.
Hei Ture tuturu tenei maku ma Te Hapuku mo toku
whenua mo te Hauke papa tupu, tae noa atu ki nga wha-
katupuranga katoa e haere ake nei.
E hoa e te Etita o TE WANANGA, tukua atu e koe taku
panui ki te ao katoa nei haere ai kia kitea ai, e nga iwi
katoa i runga i te Mutu nei, Maori, Pakeha hoki, kia rua
nga reo, he Maori he Pakeha hoki. Na, taku kupu ko Po-
ukaawa moana, kaua e pokanoa te Pakeha, te Maori ranei
ki te kari awa, hei rerenga mo te wai, kei maroke a Pou-
kaawa. E kore e tika kia pokanoa te Pakeha, te Maori
ranei kite hanga ritenga maana ki runga ki toku whenua
he ingoa ano toku, he mana ano toku kei runga kei oku
whenua e mau nei i ahau, he wahi iti tenei wahi e toe nei
ko te Hauke anake, me waiho tonu tenei wahi kia takoto
Maori ana, kaore he Karauna Karaati, kaore he whakawa
mo runga i tenei whenua papa tupu i te Hauke, puta noa
ki Poukaawa moana, he taunga mo taku Ture Maori, he
tikanga tonu iho tenei naku tipuna, tuku iho nei ki a ahau
kia Te Hapuku.
E hoa e te Etita o te WANANGA tukua atu e koe taku
panui kia Ta Hori Kerei, kia whakamanaia mai, te Ture
Maori, otira e whai mana ana ahau ki te whenua. Me
tuku tonu nga panui i nga Hatarei katoa o te marama o
te tau 1878. He kupu tautoko tenei na te Komiti Kau-
matua mo te kupu a te Hapuku, e tika arm, ka rongo tonu
matou i aua kupu, kaua te Pakeha e pokanoa ki te kari
awa hei rerenga mo te wai, kei maroke a Poukaawa.
Ko te take kaore tenei whenua i Kootitia, Kaore i Ka-
rauna Karaatitia, he whenua papatupu tonu tenei whenua
ko Te Hapuku tonu te Karauna Karaati o runga i te
mana Maori takoto ai. He Ture tuturu tonu tenei mo
nga tupuna, tuku iho ki nga matua, tuku iho nei kia matou
ki ona uri i muri i a ratou, kaua te tangata e pokanoa ki te
whakahe i tenei Ture Maori, kua whakatuturutia nei e
Renata Tamakihikurangi te Ture Maori, mo te Hauke papa
tupu, puta noa i nga taha katoa o Poukaawa moana, haere
noa i nga taha taha katoa o Poukaawa moana, te taunga o
tenei Ture Maori, taihoa ka tuhia te raina o to rohe o te
Hauke papa tupu, puta noa i nga taha katoa o te roto, hei
taunga mo tenei Ture Maori, heoi, e hoa e te Etita o TE
WANANGA, kia tere to tuku, kia TE WANANGA, hei
matakitaki ma nga iwi Maori, Pakeha hoki.
Na Te Harawira te Tatere,
• Na Te Ropiha te Takou,
Na Hemi te Hukui,
Na Te Waaka Rewharewha,
Na Matene Waewae,
Na Renata Tamakihikurangi,
Na Raniera te Iho,
Na Kopata te Hoa,
Na Kiingi Tohunga,
Eo Maika te kai tuhi.
![]() |
12 524 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Notice by me, by Te Hapuku, respecting the Lake
Poukawa, that it shall not be Drained after nay
Death.
The following is a law made by me, by Te Hapuku, which
shall be an unalterable law for my lands at Te Hauke which
have not passed through the Native Lands Court, and this
law shall he a law to all future generations.
Friend, the Editor of TE WANANGA, publish this, ray
notice, to all the world, and let it go over all the world, so
that all the tribes who live on these islands may see it, that
is, all the Maori and European people. Let it appear in the
Maori and English languages.
Now, this is my word : That the Poukawa Lake shall not
be touched or meddled with by European or Maori, nor. shall
anyone dig or make a drain by which the water shall escape
from the lake), and thereby cause the lake to dry up. I
will not be right or just if any person whatever assume any
Tight or authority over my lands. I have a name ; I have
authority over all the lands which I own, and this portion I
now hold is very small—it is Te Hauke only—so that this
portion shall be left as it was in days gone by, according to
Maori customs and rights. And let no Crown grant, no inves-
tigation by the Native Lands Court be made or held for this
land, Te Hauke, and on to Poukawa Lake, which is now held
according to Maori right, so that this, my Maori Law, shall
take effect on it, as such law was the law of my ancestors for
ages past and even down to the days iu which I, Te Hapuku,
have lived.
Friend, the Editor of TE WANANGA, send my law to Sir G.
Grey, that he may approve of this, my Maori law. But I
have power over my own lands. Let this notice be published
each Saturday of the months of all the year 1878.
This is the word of the meeting of old chiefs in support of
the words of Te Hapuku, and it is true that we heard his
words that not any European, should meddle with or cut
drains, so that the water of the Lake Poukawa could escape,
and thereby drain that lake. And the reasons for his words
are these : This land has not been passed through the Native
Lands Court, there has not been a Crown grant issued for it,
and it is held by Native title, as he, Te Hapuku, is the sole
holder (Crown grant) of this land, and Te Hapuku is the
Native Mana of this land, and such right to this land has
been that by which this land has been held from the grand-
fathers who held it in ages past, and even down to us the off-
spring of those ancient owners. Let not any person assume
any right to ignore this Maori law, as Renata Tamakihi-
kurangi has made this law steadfast on Te Hauke, as it is
land at Te Hauke, which is held by Maori custom, and it
includes all the land all around the margin of the Lake
Poukawa. In some future time the boundaries of the land
held under Maori right will be given, that is, all the Hauke
lands and all around the lake, over which this Maori law
shall have effect.
Now, O Editor of TE WANANGA, be quick and put this
notice into TE WANANGA, so that it may be seen by the
Maori and European public.
Let this notice be published ou each Saturday of the months
in the year 1878. Enough, from all the committee which is
now being held at Te Hauke.
Na Te Harawira te Tatere. Na Renata Tamakihikurangi,
Na Te Kopiha te Takou, Na Raniera te Iho,
Na Hemi te Hukui, Na Ropata te Hoa,
Na Te Waaka Rewharewha, Na Kiingi Tohunga,
Na Matene Waewae, Ko Maika te kai tuhi. 88
PANUITANGA.
KA tu te Purei Hoiho i te Pakipaki i te 24 o Tihema 1878.
Taihoa ka panuitia nga tikanga o taua purei.
H. TOMOANA.
Nepia, 19 Oketopa, 1878.
NOTICE.
HORSE races will take place at Pakipaki on 24th Decem-
ber, 1878. Full particulars in future advertisement.
H. TOMOANA.
Napier, 19th October, 1878, 104
PANUITANGA.
HE Poni, he raho poka, he ma te huruhuru, he haika te
parani i te peke, i ngaro i te Takiwa ki te Takapau,
£1. utu ma te tangata mau mai ki te Teihana a Te Wiremu i
Te Aute.
REUPENA ERUETI.
Te Aute. Oketopa 9, 1878.
NOTICE.
LOST in the Takapau District, a light colored gelding pony,
branded with an anchor on its shoulder. One Pound
Reward will be given if delivered at Mr. Williams* Station
at Te Aute.
REUPENA ERUETI.
Te Aute, 9th October, 1878. 105
NOTICE.
TO SELL the Land known as Kohinurakau, at £8 per
acre. Apply to us at Pakipaki.
RAWENATA,
PENI TIPUNA.
Pakipaki, October 12. 1878. 103
TE HOIHO TINO MOMO REIHI, KO
TERENGA
Ko te tepara a Hori Karati a Terenga tu ai, hei wahi e
kawea atu ai nga uha ki a ia.
E whitu tau o Terenga, a na Kererewata aia., a ko Piipi te
whaea. He hoiho pai a Terenga ki te reihi, a ki te pai o ana
uri. A i a ia te wiini o te whakakite hoiho i Haku Pei, a he
hoiho pai aia i ana uri haka. Koia te matua o Reri Rihipeti
te hoiho nana i wiini te Haku Pei porotuhi teika. He hoiho
pai a Terenga ki te mea hoiho haka, i te mea he uri kaha ona
uri.
Ka tiakina paitia nga uha e kawea atu ana ki a ia, otiia e
kore te rangatira o Terenga e pai koia kia he, ana he aua uha.
Me mau atu nga uha ana oti te eke e Terenga, a me utu i aua ra,
a ki te mea ka noho tonu te uha i reira, ka utu te tangata e
rua hereni me te hikipene mo te wiki.
Nga utu, £5. o. O. mo te uha kotahi.
Ma te tangata nana nga hoiho, me te rangatira o Terenga
te korero mo nga utu mo nga hoiho i nui ake i te mea kotahi.
Ko nga uha kihai i hapu i tera tau, £2. 2. 6. utu mo tenei tau
NA HORI KARATI.
Hawheraka.
He mea pai ano, me utu ki te ooti te utu mo te uha. 97
UTU.
E taia ana Te WANANGA Nupepa i nga wiki
katoa. Ko te utu mo te tau, kotahi pauna. Otiia, ki te
tukua ma te Meera, kotahi pauna e rua hereni me te hiki
pene mo te tau. Mo te WANANGA kotahi, ana tikina
atu i nga Toa takotoranga o taua Nupepa, he hikipene mo
te Nupepa kotahi.
NEPIA, Haku Pei Niu Tireni.—He mea ta e HENARE HIRA, a ho mea panu
e HENARE TOMOANA, e te tangata nana tenei niupepa, te whare ta
o Te Wananga Nepia.
HATAREI, OKETOPA 19, 1878.
NAPIER, Hawke's Bay, New Zealand.—Printed by HENARE HIRA, and
published by HENARE TOMOANA, the proprietor of this news-
paper, at the office of Te Wananga, Napier.
SATURDAY, OCTOBER 19,1878,