![]() |
Te Wananga 1874-1878: Volume 5, Number 44. 02 November 1878 |
![]() |
1 541 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HE PANUITANGA TENA KIA KITE KOUTOU.
"TIHE MAURI-ORA."
NAMA 44. NEPIA, HATAREI, NOEMA 2,1878. PUKAPUKA 5.
PANUITANGA. PANUITANGA.
•
KIA KITE! KIA KITE!
I A RENETI MA
KUA HOKI MAI A RENETI KI NEPIA NEI,
A he tini noa atu aana
Koti, Tarautete, Wekete,
Potae, Kiapa
Kaone, Paraikete, Raka,
Me nga tini mea katoa e paingia e te Maori.
HAERE MAI KIA KITE
I te whare Hoko a
RENETI MA
Kei tawahi ake o te Kooti Whakawa Tawhito
i Nepia,
I TE HEKIPIA RORI.
NEI TAKU PANUI KI NGA IWI MAORI
KATOA.
NGA ra oku e korero ai ki nga Maori i taku Tari i
Nepia, ko Te Mane, ko Te Weneti, ko Te
Paraire, o nga wiki katoa.
NA TE RIIHI,
91 Roia, Nepia.
Panuitanga ki nga iwi katoa! katoa !
Katoa ! o Aotearoa, o Wairarapa, Tara-
naki, Ahuriri, Taupo, me Turanga
katoa.
HE mea atu tenei kia rongo koutou, kaua te mea
kotahi e koutou e tuhituhi i a koutou ingoa,
ki te pukapuka hoko whenua ranei, ki te Rihi whenua
ranei, ki te mokete whenua ranei, ki etahi tikanga
ranei e pa ana ki te whenua. Maatua haere mai
koutou ki au, a kia mohio koutou, hei muri te matau
e puta ai mo anu mahi. Naku na,
TE RIIHI,
58 Roia i Nepia.
HE PANUITANGA KI TE IWI MAORI.
KO te utu mo te WANANGA i te tau, kotahi patina
e rua hereni me te hikipene.
NOTICE.
SUBSCRIPTIONS to the WANANGA newspaper
per year, Ł1 2s 6d, by post.
Panuitanga ki nga iwi Maori katoa.
HE mea atu tenei naku na TE A. W. PAROMAPIRA, kia
mahia e ahau e Te Roia i Kihipone nga mahi ma te
Maori, Maku e ata mahi pai, te mahi ana tukua mai ki au.
75
![]() |
2 542 |
▲back to top |
TE WANANGA.
PANUI KI TE AO KATOA.
HE mea atu tenei ki nga iwi, ki nga tangata katoa
ano hoki o te ao katoa, he tino korero tito, teka
rawa, rawa atu nga kupu o te reta a "Te Arawa
katoa i taia nei ki TE WANANGA Pukapuka 5
Nama 27, Rarangi 342, e korero nei mo Te Mea
ratou ko ona whanaunga. Nuku atu i te toru tekau
tau o matou i mohio ai, i kite ai i a Te Mea ratou
katoa ko ona whanaunga, a i aua tau e toru-tekau
kahore kau he mahi ranei, he tikanga ranei, he kupu
ranei o ratou katoa i he ranei, i kino ranei i aua tau
tini, a tae noa mai ki enei ra. Ko aua kupu o taua
reta a "Te Arawa katoa," he tino teka, he tino
kupu take kore rawa rawa atu, no te mea e mohio
ana matou he uri tangata ratou a Te Mea ma i noho
a i mahi rangatira tonu i nga tau katoa, i nga ra
katoa o ratou e noho nei i enei motu. A kahore kau
he mahi ranei, he tikanga ranei, he kino ranei, i
kiia mo ratou e tetahi tangata o te ao katoa. He
nui rawa atu to matou whakahe kia matou ano, me
te pouri mo aua kupu teka, teka rawa atu a "Te
Arawa," i taia pohehetia nei ki TE WANANGA.
ETITA TE WANANGA.
Oketopa 8, 1878.
TE WANANGA
Kotahi Putanga i te Wiki
HATAREI, NOEMA 2, 1878.
I NGA ra o mua, i tutu te iwi o Inia ki te Pakeha,
& i tino whawhaitia aua iwi e te Pakeha, a no reira
mai ra ano te ahua hopohopo a taua iwi ki te
Pakeha, tena e pa te mate kai ki aua iwi, a he mea
aami te kai e te Pakeha mo ratou, katahi ra ano aua
iwi ka mea, ara te iwi pai te Pakeha, a no nga ra o
Te Kuini o Ingarangi i kiia ai ko Kuini te
Eparahi o Inia (ara Te Kingi) i mea ai aua iwi, he
mea pai kia iwi kotahi ratou ki te Pakeha. A koia
nei nga kupu a nga nupepa Maori a aua iwi, mo te
kupu a Ruhia kia whawhai ki te Pakeka. I mea
hoki a Kuini kia haere mai nga ope hoia a aua iwi
Maori ki te taha o Ingarangi noho ai, kia tata ai ki
te parekura kia Ruhia. He tini nga nupepa Maori
a aua iwi; he nupepa na ratou ake ano, he penei
me TE WANANGA e mahia nei e nga iwi Maori o
nga motu nei mo te Maori ake.
E ki ana te nupepa a " Te Kama Kawa" ko nga
ra enei, e kitea ai te tika me te pai a nga iwi Maori
o Inia, i te mea hoki i he tatou ki te Pakeha i era
tau, a kua pai te Pakeha kia iwi kotahi tatou te iwi
Maori o Inia kia ratou, a ki te mea ka mahi he te
Ruhia kia Te Kuini, kia maia, kia toa te whawhai
ia Ruhia kia riro ai te parekura ia Te Kuihi, kia
hoki toa mai ai tatou ki o tatou whenua
E mea ana te nupepa a " Te Uruahipa."" E ki
ana matou, e kore te iwi kotahi o Inia e turi ki te
kupu a Te Kuini, e nui te ope a te Ruhia, heoi ra,
i te mea ka haere tahi o tatou iwi Maori i nga ope
hoia Pakeha a Te Kuini ara o te Eparahi o Inia, e
kore ano tatou e tino mate, ka putu ano he wahi
na tatou.
E ki ana te nupepa a " Te Akapaetamani" ki te
nea ka kiia koutou e te iwi ope hoia Maori o Inia,
e to tatou Eparahi e Te Kuini, kia haere ki te tutu
ope whawhai, kia Ruhia, e pai ana, me haere te
nano, ahakoa he haere ki Ingarangi, he haere ranei
ki Ruhia whawhai ai, kaua e turi, kia maia, kia toa,
ko te rongo tonu ki te kupu a Te Kuini te Eparahi
> Inia, a mana ka mate katoa tatou te iwi Maori i
te parekura, e mate ana mo to tatou Eparahi.
E ki ana te nupepa " Te Amonaapapa." E ki
ana o tatou maatua, me to tatou atua kia kaua
tatou e haere ki te whenua tangata ke, otira, kaua
te poroporoaki a te atua o Inia, me te kupu a o
tatou maatua e kiia i enei ra, ki te mea ka kiia a
Te Kuini, te Eparahi o Inia kia haere nga ope
Maori o Inia ki Ruhia, ki te whawhai i Ruhia me
haere tatou, ahakoa kiia e te atua o Inia, kia kaua
tatou e haere, ko te kupu tono a Te Kuini kei
runga ake i te kupu a taua atua o tatou, kia maia,
kia toa, mana ka mate atu he iwi ke, na Te Kuini
te mana kia ora.
E ki ana te nupepa "Te Tapapahono." E
pouri ana etahi o o tatou ope hoia Maori, no te mea,
ko etahi ope kua tonoa e Kuini kia haere ki Ruhia
whawhai ai, a ko aua ope e pouri nei, kahore ano
he kupu tono a Kuini ia ratou, e mea ana aua ope
Maori kia haere ano hoki ratou ki te whawhai ia
Ruhia. He nui te hari o te iwi Maori o Inia no te
mea e kii ana Te Kuini kia haere tahi o tatou ope
Maori i nga ope hoia Pakeha a Te Kuini, he mea
hoki na te Maori o Inia, kua iwi kotahi tatou kia
Te Kuini, a ki te mea ka mate a Ruhia i a Te
Kuini, penei ka rangona te ingoa toa o te ope Maori
a Te Kuini o Inia, a ka kiia tatou he Pakeha motu-
hake na Te Kuini o Ingarangi.
7 E ki ana te nupepa a " Te Karanatauwanaka."
He nui te hari o te ope hoia Maori, no te mea kua
puta te kupu a Te Kuini kia haere te ope hoia o
Inia ki Ruhia, ki te patu i te Ruhia, a no te mea na
Kuini te kupu kua oho te ao katoa o Inia, a ka koa
te ope Maori ki te kupu a Kuini, no te mea ko nga
he a tatou kia Te Kuini i mua, kua kore era he e
maharatia e Te Kuini, a kua mea aia hei tamariki
pu ake tatou mona, a ka haere tatou ki te whawhai
i nga hoa riri kia Te Kuini.
E ki ana te nupepa a " Te Rakapata." E ki
ana tatou, kua mohio mai a Ruhia ki to tatou piri
kia Te Kuini, e hara i te kupu kau, a e kore te ope
Pakeha a Kuini e haere kau, no te mea ma te ope
Maori o Inia e tautoko a e Haumi te ope hoia
Pakeha, a ki te mea ka turia te riri a Ruhia ki a Te
Kuini, ma tatou e patu te Ruhia, kia kore ai e he
te mana a Te Kuini.
E ki ana te nupepa a " Te Kamapatapahika
He mea tika te mahi a nga ope hoia Maori o Inia
kia whawhai ratou ki te Ruhia, ko te Ruhia e
![]() |
3 543 |
▲back to top |
TE WANANGA.
whakahe ana ki to tatou Kuini, a he nui nga ora, 1
nga pai nga noho kai nui o Inia ia Te Kuini, a ko
tenei kua iwi kotahi tatou kia Te Kuini, a kua tino
whakaae tatou, he Ture tika, he Ture pai, he Ture
ora nga Ture o Te Kuini mo tatou katoa, kia maia,
kia toa, kia ora ai te mana o to tatou Kuini o Inia.
TE WANANGA
Published every Saturday.
SATURDAY, NOVEMBER 2, 1878.
THE opinion of the Native races on the use of
the Indian troops as a contingent to the Bri-
tish forces in Europe is a matter of great interest,
and on that ground a few have been compiled, as
below, by the correspondent of the "Times" at
Calcutta:-
- The " Kham Kwas Alar" says;— The time has
arrived for the Native troops to acquire great dis-
tinction. In order that the stain attaining their
fame since 1857 may now be removed, Government
will begin to place confidence in them. If war
break out, they have to fight a civilized, disciplined
army. If is to be hoped that nothing will be left
undone to win renown, and that they will soon re-
turn triumphant to India." 2
The " Urdu Akhbar" says:—" There is no
doubt that the subjects of her Majesty, in whatever
part of her dominion they live, arc inspired with
enthusiasm by this intelligence. It will be no dif-
ficult task for our armies to acquire victory over the
Russians now. It is the duty of all her Majesty's
subjects to pray for the success of the English
arms."
The "Akhbar e Jammani" says :—" Brave
soldiers of the Indian Army, it is ordered by the
Empress of India you should go to Malta! If the
"enemy wish to fight, fight bravely, and destroy their
whole army. Your ambition will be put to the test.
Cheerfully obey the order of the Empress of India."
The "Almora Akhab" says:—"The Hindoo
religion strictly forbids a sea voyage, and an orthodox
Hindoo will prefer death to crossing the sea; but at
the present state of affairs it is just the reverse of
this. Those Native soldiers who have not been sent
to the Mediterranean with the Indian Contingent
are uneasy at heart, and are anxiously awaiting the
day when they will receive orders. For the sake of
the Government they are willing to act in opposi-
tion to the dictates of their religion, because they
love the English Government."
The " Safiri Pudhone" says :—" Those regiments
which have not yet received orders for foreign ser-
vice are much grieved. The soldiers who were left
behind on account of illness are very anxious. In
filling up vacancies in the regiments, where one
was required four volunteered. It is a source of
delight to. us that the Government has sent Native I
troops on an expedition to Europe, and afforded
them an opportunity of exhibiting their bravery.
This is the cause of an increase of confidence and
loyalty on the part of the Native troops. If suc-
cess attends their arms they will win a good name
and share the fame of victory with the English
i The "Kamatau Wardecha" says :—" This wise
resolution of the Government to send the Native
regiments on active service out of India will inspire
every Native, especially every Native soldier,
with joy and with feelings of gratitude for the
proof it has afforded of the generous confidence
placed in the loyalty of the Natives and the Native
army Native soldiers will now have an opportu-
nity of fighting against disciplined armies in civilised
Europe and of achieving a name. We have great
pleasure in recording the enthusiasm evinced by the
Native troops on being selected for service in
Europe.'
The "Rast Gofcar" says:—" This force has
convinced Russia of two facts—one, that England
has termed a firm resolution to oppose her; the
other, that in the event of war England will not
light single-handed, but will be assisted by her
great dependency, India, which has already
despatched in a short time a portion of her army,
and which can supply a very large force. Great
surprise has been felt that Mr. Fawcett, distin-
guished as a well-wisher of India, has joined the
Opposition on this matter."
The " Grambarta Prakashika" says :—" It is but
right that India should in this way repay the great
benefits received. The Hindoos now have disre-
garded caste, which they used to guard more
jealously than their lives. What stronger proof can
be given of their loyalty ? There will now be no
longer any distrust. Proof is given of their satis-
faction with English rule."
![]() |
4 544 |
▲back to top |
TE WANANGA
WAIMATE I TARANAKI.
Koia nei nga kupu a tetahi kai tuhituhi ki te nu-
pepa i Whanganui mo nga mahi i Taranaki. E kiia
ana he nui nga Maori e haere ana ki te hui i lrari-
haka, a e haere ana ano hoki a Rewi ko reira, a e mau
tonu aua te mahi a nga kai ruuri i te whenua i te
Waimate, a he pai kau te maui a te Maori, He mea
hoki, e hoatu kai ana nga Maori o reira ki nga kai
ruuri. E kiia ana, ki te mea ka mahia te rerewe kia
haere atu ki Oeo, penei ka haere tonu taua rerewe ki
Opunake, ka nui noa atu te pai o te awa o tu ai nga
tima nui i reira. E ki ana taua Pakeha, ko te taone
mo reira, me tapa te ingoa ko Wotemeki i te ingoa o
te Pakeha toa i mate ki reira.
![]() |
5 545 |
▲back to top |
TE WANANGA.
NGA MIHINARE I KOHURUTIA E NGA IWI
MAORI O PAPUA,
He kupu tawai na tetahi Pakeha ki te Pihopa, i kii
be iwi mea tonu te Maori i te tangata Minita hei kai
ma ratou, a ahakoa he kupu horihori taua kupu, ko
te tino o te tito ko te kupu i kiia e nga Nupepa o
Tawahi, na nga Maori o enei motu i patu nga Minita
toko-ono i enei ra, a na Te Pokera i kii, he teka taua
kupu, kahore hoki he he a te Maori i enei ra ki nga
Minita. Ano ka tae mui taua rongo patu Minita a te
Maori " ki te Paremata, he mea umere e nga mema ki.
te kata, he mohio hoki no ratou, ko taua kupu patu
Minita, no nga motu o Papaa, a he pono, kua mate i
aua iwi nga Minita te putu i reira, otira i he ano aua
iwi i nga hoa o aua Minita i mate, kua tae te kupu a
te Kawanatanga ki Tawahi, he mea atu, kei te noho
pai nga iwi Maori o enei motu, a na nga iwi o nga motu
ke noa atu i patu aua Minita.
TE RA E WHITI NEI.
He nui noa atu te rapurapu a nga tino Pakeha
mohio o te aokatoa nei ki nga tikanga o te Ra e
whiti nei. He uiui na ratou, he aha te Ra? be whe-
nua penei ranei me te ao nei he aha ranei? Heoi, he
mea naahi e ratou ki to Karaihe koata hei titiro, a e
kitea ata ana te ahua o te ra e aua karaihe koata, a e
mea ana aua kaiaka mohio, e hara te ra i te whenua, e
hara i te oneone, e hara i te kapura, engari kua kite
atu ratou, he penei me te riro, me te kapa nga mea
o te ra e kanapa mai ana kia tatou, a e kiia ana e tora
te kau ahua ke o aua rino i te ra, heoi he iti nga rino
o te ao nei, he iti nga kapa nga mea pakeke, tena ko-
te ra, he riro anake, e hara in i te rino penei me te
rino toki nei anake, he tini nga mea ke o te ra. E ki
ana aua Pakeha, ma a tatou wi e tino rapu e kitea ai
nga mea o te ra, i te moa hoki.katahi nei nga karaihe
koata ka oti hei titiro atu ki te ra, e kitea ai ona
mea.
![]() |
6 546 |
▲back to top |
TE WANANGA.
HIROKI.
Poneke Oketopa 23.
Kua tae te kupu a Te Whiti ki Taranaki, e kii ana,
kua tae a Hiroki ki Parihaka. He kupu na Te Whiti
kia Te H iana, e mea ana kua tae a Hiroki ki Parihaka
a kua ta a Hiroki i te pu u te kai aaru i aia, kei te
Kopu te wahi i tu ai. E tono aua a Te Whiti kia
haere a Te Hiana ki Parihaka kia korero rana. E
kiia ana te wahi i tu ai a Hiroki te pupuhi, ko Kau-
pokonui. No te 7 o Oketopa nei aia i tu ai.
HIROKI.
WELLINGTON, October 23.
Te Whiti has sent word to New Plymouth that
Hiroki had arrived at Parihaka. In accordance with
his promise to the Native Minister, Te Whiti tele-
graphed to Mr. Sheehan, stating that Hiroki had
arrived at Parihaka severely wounded in the stomach,
where he had been hit by a bullet, which passed
through his body and came out at his back. Several
bullets had also passed through his clothes. Te Whiti
asked Mr. Sheen an to go to Parihaka to see about
the matter. The place where Hiroki was wounded
was Kaupokonui, where the search party nearly
caught him, and as he fled fired on him. This was on
the 7th instant.
NGA NUPEPA O ENEI MOTU KATOA.
E kiia ana. e waru tekau ma rima nupepa o enei
motu, a e toru tekau ma rua o aua nupepa he mea taa
i ia ra, i ia ra. E rua tekau ma rua, e toru putanga
i te wiki, a e rua tekau ma wha, he kotahi taanga i
te wiki. He nui noa atu nga nupepa o enei motu, i
te nupepa o era atu wahi o tawahi o nga motu nei.
NEW ZEALAND NEWSPAPERS.
There are eighty-five newspapers published in
New Zealand, thirty-two of which are dailies, twenty-
two tri-weeklies, and twenty-four weeklies. There
are more newspapers in New Zealand than any of the
Australian Colonies.
NGA NUPEPA O NGA WAHI TATA KI ENEI
MOTU.
Nga Nupepa o Wikitoria, 151, o Nui Hautu Wera,
118, o Hauta Atareria 39, o Tahimenia 12, o Weta
Atereria 3, o Kuinirana 48, o Nui Tireni 96, o Poro-
nihia 6, o Nui Karatonia 3, huihui katoa 476, a i
Merepana, 96.
NEWSPAPERS IN THE COLONIES.
As a proof of the rapid strides made in the literary
world by the colonies, it is worthy of note that there
are published in Victoria 151 journals ; iu New South
Wales, 118; South Australia, 39; Tasmania, 12;
Western Australia, 3 ; Queensland, 48 ; New Zea-
land, 96; Polynesia, 6; and New . Caledonia, 3 ;
making a total of 476. In Melbourne alone there
are 96.
UTU MO TE TAA PUKAPUKA A TE
KAWANATANGA.
E kiia ana, ko te utu e utu ai te Kawanatanga o
Poihakena mo te tau, o ana korero o a te Kawanatanga
e taa ai, e tae ana ki te wha tekau mano paana moni i
te tau.
COST OF GOVERNMENT PRINTING.
The Government printing office of New South
Wales does not cost the country much less than 40,000
a year—a good sum for a young colony to pay for its
printing and bookbinding.
TE PEEKE TIAKI MONI O KARAHIKO.
Kua tae mai te rongo korero o tawahi, e kii ana,
kua kore he moni o te Peeke o Karahiko, ara kua he
te mahi o taua Peeke, a kua maumau kau nga moni o
te iwi i kawe ai ki reira tiaki ai, a he kotahi miriona
pauna kua ngaro noaiho.
BANK OF GLASGOW.
We learn by a cablegram received the other day
that the Bank of Glasgow has failed, the liabilities
being £1,000,000.
HE IKA NO KARAPONIA.
E kiia ana, kua tae mai nga ika o Karaponia, e kiia
nei, he tarau ta (e penei ana me te kokopu wai Maori
a te Maori), a kua tukua aua ika ki tetahi o. nga roto
i Waikato.
CALIFORNIA TROUT.
The Acclimatisation Society have liberated 500
Californian trout in a lake at Waikato.
HE IKA MOANA I KITEA KI TE KAWAU
I AKARANA.
E kiia ana, na nga kai-mahi a Kawana Kerei î kite
te ika moana i te Kawau, kua mate taua ika i te wa i
kitea ai, e 254 pauna toimaha o taua ika, e toru puta
te roa, e toru putu te whanui. He ika taua ika e kiia
nei, he tatara, e te Pakeha.
![]() |
7 547 |
▲back to top |
TE W ANANGA.
HE KAIPUKE I TAHURI KI OTAKI.
Koia nei nga kupu o te nupepa a te Te Poohi mo te
kaipuke i tahuri ki Otaki. No te 9 o te ahiahi i paea ai
taua kaipuke i te Turei. Ano ka paea, ka kiia nga kuaha
o te kaipuke kia paia, kia kore ai te ope eke i taua kai-
puke e eke ake ki runga kei riro i te aio o te moana. A
he wehi na nga tini Pakeha eke i taua kaipuke, i wahia
ake ai aua kuaha e ratou a eke ake ana ratou ki runga,
ano ka kite te Kapene kua puta ake ana tini Pakeha ki
runga, ka ki aia kia kaua nga poti e rahua e ratou kei
pakaru. A no te aonga ake o te ra i te Weneti, ka tukua
tetahi poti ki te wai, a hoe ana taua poti ki uta, he rapu
ora mo te iwi i te kaipuke, a kihai te iwi i eke i te poti i
mahara ki etahi o ratou i te kaipuke, otira na te maia o te
tangata whenua i mahi nui i ora ai nga Pakeha o te kai-
puke, i te mea, ko te Pakeha tautawhito o Otaki ko Tia-
kina i eke ki te poti hei kai urunga i te poti, ako nga
Pakeha, ko te Mokena Kakiki, ko te Arihau Peka, ko nga
awhekaihe, ko Hemana raua ko Maaka, na enei tangata
tokorima i mahi te poti weera o taua kaipuke i hoki ai taua
poti ki te kaipuke tahuri ra. Ano ka tae te poti ra ki te
kaipuke, ka pokia taua poti e te Pakeha, a ka mea atu to
Kapene kia kaua te taane e eke, ko te wahine ratou
ko te tamariki me uta ki mua, kia poto era ki uta
ka eke ai te taane, a ka tu te Kapene me taria pu, ka
mea, ki te mea ka tohe te taane ki te eke i te poti ka puhia
eia taua tu tangata, ko te wahine me te tamariki kia eke
wawe. A herea ana te taura ki te poti, a ki te kaipuke
ano hoki, a ka hoki ano te poti ra ki uta, a ka eke te
wahine me te tamariki, a ka tata te poti ki uta, e tu mai
ana te tangata Maori me te awhekaihe i te takutai, a na
era i rere ki te wai i uta aua tini ki uta, a he mea pikau e
aua Maori me aua awhekaihe ana wahine me aua tamariki
ki uta. He nui rawa atu te maia a ana iwi. A kotahi te
kau ma rua hokinga o taua poti i te mahi a aua Pakeha
![]() |
8 548 |
▲back to top |
TE WANANGA
PAREMATA.
WHARE ARIKI.
Te Kohere : He korero ano taku mo te Pira Pooti a te
iwi, e ki nui ana te iwi Maori o toku takiwa, ko te hunga
whai Karauna Karaati, me pooti rawa ano ratou mo nga
mema Pakeha, otira ki te mea ka kiia kia rua tekau mema
Maori ki te Paremata ia Karaitiana ma, penei e kore te
kupu pooti a te Maori mo te Pakeha e tohea, me tana te
tono mo aua 20 mema Maori, a ki te kore tera e whakaae-
tia ka tohe tonu ahau kia pooti te Maori whai Karauna
Karaati mo nga mema Pakeha, he mea hoki, na te iwi
Maori o toku takiwa kia pooti ratou. Heoi ano aku kupu,
ka pooti ahau mo te kupu a te Kawanatanga.
![]() |
9 549 |
▲back to top |
TE WANANGA.
Ki TE ETITA o TE WANANGA.
E hoa tena koe, mahau e ata ata tenei korero ki runga ki
to tatou WANANGA, hei titiro ma nga iwi e rua, ma te iti, ma
te rahi, i te takiwa i haere mai ai a Kapene Hopihona ki Niu
Tireni, i te tau 1839, i tukua paitia mai e te Runanga N ui o
Ingarangi i korero, paitia mai e te Runanga o Kuini. Haere
pai ana mai Kapene Hopihona, kaore he kino i pa ki a ia, tae
noatia tona matenga.
Ka tu ano he Kawana, tona ingoa ko Kapene Pitiroia, i te
tau 1844. He Kawana pai noa atu ki nga tangata Maori o
Niu Tireni, pera tonu te aroha o Kawana Pitiroia. me to i
Kawana Hopihona i taua tau ano, ka tae mai he Pakeha tona
ingoa ko Wairaweke te ingoa, i haere mai ki te hoko wherua
ki Otakou, i te takiwa e ora ana a Tuhawaiki. Na. i marama
taua hoko whenua a Wairaweke ki Otakou i te tau 1844. Ko
te tau tena i utua ai e Wairaweke, Otakou, ka hoki atu a
Wairaweke ki Whakatu, ka mate ki Wairau. He whenua te
take, tae noa ki te takiwa i tae mai ai a Kawana Kerei. Ko
te tau i mate ai a Wairaweke 1845. Katahi ano a Ta Hori
Kerei ka haere kia kite i a, Ngatitoa, ara i a Kawiri Puaha
ma. Katahi ano a Ta Hori Kerei, nga ki atu kiu Rawiri i
Puaha kia hoatu a Wairau hei utu mo nga toto o Wairaweke.
whakaae tonutia e Rawiri Puaha, katahi a Rawiri ka ki atu
kia Kawana Kerei kia hoatu kia ia a Kaiapoi hei utu mo nga
toto o Te Pehi, whakaaetia ana e Ta Hori Kerei, na riro ana i
a Ngatitoa nga utu o Kaiapoi. Koia tenei te he o Te Wai- i
pounamu, kua utua ki te toto tangata. Muri iho i te tau ka
tae mai a Te Keepa Komihana i te tau 1848, i haere mai ki te
hoko whenua, ki te whakaoti i ta mutunga o te hoko a
Wairaweke, ka tuhonoa e Te Keepa Komihana. I whakaaria
i te mutunga o te hoko a Wairaweke. Tika tonu mai i
Whakaari, ka mau ana ko Maungatere, ko te wahi tena i utua
e te Kawanatanga, ko te tua-whenua kihai i riro i te Kawana-
tanga, muri atu i a Te Keepa Komihana : i taua tau ano 1848
ka tae mai a Matara Komihana ki te whakaaoti i te hoko a
Te Keepa, he tangata marama a Matara, i taua takiwa i
marama tetahi taha, i tua-pouri tetahi taha, kia rongo mai
koutou nga tangata katoa ki te ritenga o te tohe a te Kawana-
tanga e tohe nei ki Te Waipounamu, to nga Teihana whangai
hipi kia puta te riihi kia ratou ki te Kawanatanga, me nga
whenua mahinga koura kia puta ano nga riihi kia ratou ki te
Kawanatanga. No kona i ki ai te Kawanatanga, kaua hei
whakaatutia ki nga Maori te ritenga o Te Waipounamu, kei
mohio nga Maori kei te takoto topu ano te whenua, kei puta
hoki tetahi wahi o te riihi o te whenua ki nga Maori. Wha-
karongo mai e nga tangata katoa mehemea no Ingarangi ano
nga oneone, utaina mai ai ki runga ki to kaipuke, tae mai ai
ki konei, whakatokia ai ki te moana tipu ai hei whenua,
katahi ano te Pakeha ka ki no ratou te whenua, katahi ano
![]() |
10 550 |
▲back to top |
TE WANANGA
PANUITANGA.
HE panuitanga tenei na matou i te whakataunga a te kai-
- whakawa ratou ko taua Komiti mo tetahi hara i
whakawakia ki Te Hauke i te 16 o nga ra o Oketopa, i te tau
1878. Ko te take o taua whakawa mo nga Tuna o Te
Rotoakiwa i mahia pokanoatia e tetahi tangata i runga i te
ture rahui o taua Roto. E hara nei i te mea whakarite kia
mahia taua Roto, whakataua ana e taua whakawa ko Renata
Kawepo, Arihi te Nahu, Watene Hapuku, Renata Pukututu
nga kai-tiaki mo taua Roto kei haere pokanoa tetahi tangata
ki taua Roto mahi ai, maua tangata e mau nei o ratou ingoa e
whakarite kia mahia, ka haere ai te katoa ki te mahi, ki te
whakahe tetahi i muri iho o tenei whakaotinga ka hinga te
ture ki a ia.
RENATA KAWEPO, ARIHI TE NAHU,
TE WATENE HAPUKU. . RENATA PUKUTUTU.
Te Hauke, Oketopa 23, 1878 112
PANUITANGA.
KI te Etita o Te WANANGA; e ta tena koe, heoi te mihi.
E ta utaina atu e koe aku Kupu ki runga ki to tatou,
waka kia TE WANANGA, ki nga reo e rua, "Maori," Pakeha, hei
titiro iho mana ma o tatou; ki te korero o tena panui, he mea
naku kia kauaka te tangata Maori Pakeha e pokanoa ki te
pakaru i te taiepa o Kakewahine Nama 2, wahi o Te Aute i te
keeti ranei, i nga wahi katoa ranei o nga wahie o etahi piihi
atu, me haere tonu nga wahie o ia piihi, o ia piihi, ma tona
piihi, ma tona piihi, ki te pokanoa te tangata Maori Pakeha
ki te pakaru i enei ture, e mau nei i roto i tenei panui, ka utu
ia ki te 50 pauna, ki te kore, ka tae atu ia ki te whare kino,
ko nga kai-tiaki o taua whenua hei titiro mo te mahi a taua
tu tangata, ko Te Otene Pomare, ko Tamati Maere, ko Ihaia,
ko aua tangata kia kaha, ahakoa ko nga tangata o roto o taua
whenua ka haere atu ki taua whenua, ka pono atu e kii ana te
keeti, me ata haere atu ki te tangata ia ia te kii o te keeti
ko nga tangata tena e tika ana ki te haere ki reira, ka mutu
i konei.
MAATA HEIPORA
Porangahau, Oketopa 17, 1878.
![]() |
11 551 |
▲back to top |
TE WANANGA;
HE PANUITANGA.
KOTAHI hoiho kai ahau e tu ana, i mau i ahau ki te
Totara, i te takiwa o Horohoro, o Tumunui, o
Waikato awa, o Rotorua, i roto i nga hoiho puihi. He whero
pumangu, he tiwha nui kai te rae, he ma kai te matamata o
te ihu, e toru waewae ma, he raho-poka, he hoiho ahua nui.
he parani ranei kai te papa-katau, he mate ranei, kihai i
marama. Ko taku kupu tenei, me tere to tiki mai i to hoiho,
ana kite koe i te panui i roto i Te WANANGA, ahakoa Pakeha,
Maori ranei. Ka timata i te 28 o Oketopa nei, he taima tatari
tena naku i a koe e te ariki o taua hoiho, ki te tae mai koe ki
te tiki mai, a ki te homai hoki i taku moni i riro i te uta o te
panuitanga, tae noa ki te 28 o Tihema. Ka mutu, ara, e rua
marama i whakaritea e au mo to haere mai i raro, i runga
ranei o te motu nei ki te tiki mai i to hoiho. Ka timata i te
29, o Tihema, tae noa ki te tau 1879, kua kore to arikitanga
ki taua hoiho, ka maketetia taua hoiho i tena taima, kai te
tiakina paitia e au taua hoiho i tenei ra i te 7 o Oketopa, tae
noa ki te 28 o Tihema, heoi ano.
NA NGAMARE HAKARIA.
Notice by me, by Te Hapuku, respecting the Lake
Poukawa, that it shall not be Drained after my
Death.
The following is a law made by me, by Te Hapuku, which
shall be an unalterable law for my lands at Te Hauke which
have rot passed through the Native Lands Court, and this
law shall be a law to all future generations.
Friend, the Editor of TE WANANGA, publish this, ray
notice, to all the world, and let it go over all the world, so
that all the tribes who live on these islands may see it, that
is all the Maori and European people. Let it appear in the
Maori and English languages.
Now, this is my word : That the Poukawa Lake shall not
be.touched or meddled with by European or Maori, nor shall
anyone dig or make a drain by which the water shall escape
(from the lake), and thereby cause the lake to dry up. I
will not be right or just if any person whatever assume any
right or authority over my lands. I have a name ; I have
authority over all the lands which I own, and this portion I
now hold, is very small—it is Te Hauke only—so that this
portion shall be left as it was in days gone by, according to
Maori customs and rights. And lot no Crown grant, no inves-
tigation by the Native Lands Court be made or held for this
land, Te Hauke, and on to Poukawa Lake, which is now held
according to Maori right, so that this, my Maori Law, shall
take effect on it, as such law was the law of my ancestors for
ages past and even down to the days in which I, Te Hapuku,
have lived.
Friend, the Editor of TE WANANGA, send my law to Sir G.
Grey, that he may approve of this my Maori law. But I
have power over my own lands. Let this notice be published
each Saturday of the months of all the year. 1878.
This is the word of the meeting of old chiefs in support of
the words of Te Hapuku, and it is true that we heard his
words that not any European should meddle with or cut
drains, so that the water of the Lake Poukawa could escape,
and thereby drain that lake. And the reasons for his words
are these : This land has not been passed through the Native
Lands Court, there has not been a Crown grant issued for it,
and it is held by Native title, as he, Te Hapuku, is the sole
holder (Crown grant) of this land, and Te Hapuku is the
Native Mana of this land, and such right to this land has
been that by which this laud has been held from the grand-
fathers who held it in ages past, and even down to us the off-
spring of those ancient owners. Let not any. person assume
any right to ignore this Maori law, as Renata Tamakihi
kurangi has made this law steadfast on 'Te Hauke, as it is
land at Te-Hauke, which is held by Maori custom, and it
includes
![]() |
12 552 |
▲back to top |
TE WANANGA.
PANUITANGA.
RARAKA. RAUA KO PARAHI,
KAI HOKO RINO,
(Na Pairani i Mua).
KUA TAE MAI I INGARANGI—
39 Pu tupara
30 Hakimana
14 Tupara puru, puru atu i te kake
3 Hakimana puru atu i te kake
20 Ponaka paura pupuhi manu
2 Tana Hota.
He Paraihe Paura, he Paraihi Hota, he Okaoka Pu, he
Okaoka Horoi Pu, he Whakawiri Nipa Pu, he Pounamu Hinu
Pu, he Pouaka Takotonga Kiapa Pu, he Takawe Pu, he Kuka
Mata Pu, he Whakapura mo te Pu ana purua, me nga tini
mea atu mo te Pu.
He tino mea pai aua mea nei, a e hara i te mea tino nui te
utu.
HE PANUITANGA,
KI NGA tangata Maori, Pakeha hoki, ki te mea he hoiho
uha ta te tangata Maori, Pakeha ranei, e hiahia ana
ki te kawe kia NANAIA i Kaikoura, ki te mea ka tuku
whakaatu mai taua tangata nana taua uha ki au, ka riro
maku e tiki atu i te kaainga i tu ai taua uha e kawe ki
Kaikoura, a ka mutu te eke a te Tariana, ka tukua atu ano e
au ha whakaatu ki te tangata nana taua uha, kia haere mai
ki te tiki mai, ki te kore e tere mai, ka haria mai e au ki te
Pakipaki nei tu ai aua uha, ma ratou e tiki mai ki konei,
kaore he utu mo te Patiki, ki te mea ka hiahia te tangata ki
te ui ki te momo o taua Tariana, me haere mai ki a matou ui
ai otiia, tera ano e whakaatutia ki Te WANANGA a muri ake
nei. NA TE POHUKA HAPUKU.
Pakipaki, Oketopa 18, 1878.
NOTICE.
THOSE who wish to take their MARES to the Entire
Horse NANAIA at Kaikoura, by sending word to me
to Te Paki Paki, I will go for them and take them to
Kaikoura, and I will inform such owner when he may take
his mare away, or I will bring them to Paki Paki and put
them into my paddock there.
Information in respect to Fees given by me at Paki Paki.
POHUKA.
HE PANUITANGA.
HE panui tenei mo taku hoiho i ngaro ki Porangahau, ko
taua hoiho he kohinahina, he raho-poka, he ahua
kopangopango nga huruhuru o te kaki, me te waero, ko te
parani kai te papa-maui, ko te parani he ika hapuku, ko taua
hoiho na Ekengarangi Hapuku, i riro mai i a Piha raua ko
Wiremu. Ki te kitea taua hoiho, me tiki atu Ekengarangi,
me mau mai ki a ia tiaki ai. NA WI MATUA
Whangaehu, Oketopa 25, 1878.
NOTICE.
LOST from Porangahau,-a Dark-Grey GELDING, dark
mane and tail, branded on the near side with the
figure of a codfish. Any information of such will be thank-
fully received by Ekengarangi at Hauke. WI MATUA
October 25, 1878
NOTICE.
TO SELL the Land known as Kohinurakau, at £8 per.
-acre. Apply to us at Pakipaki. RAWENATA
PENI TIPUNA.
Pakipaki, October 12, 1878, 103
TE HOIHO TINO MOMO REIHI, KO
TERENGA
Ko te tepara a Hori Karati a Terenga tu ai, hei wahi e
kawea atu ai nga uha ki a ia. ,
E whitu tau o Terenga, a na Kererewata aia, a ko Piipi te
whaea. He hoiho pai a Terenga ki te reihi, a ki te pai o ana
uri. A i a ia te wiini o te whakakite hoiho i Haku Pei, a he
hoiho pai aia i ana uri haka. Koia te matua o Reri Rihipeti
te hoiho nana i wiini te Haku Pei porotuhi teika. He hoiho
pai a Terenga ki te mea hoiho haka, i te mea he uri kaha ona
uri.
Ka tiakina paitia nga uha e kawea atu ana ki a ia, otiia e
kore te rangatira o Terenga e pai koia kia he, ana he aua uha.
Me mau atu nga uha ana oti te eke e Terenga, a me utu i aua ra,
a ki te mea ka noho tonu te uha i reira, ka utu te tangata e
rua hereni me te hikipene|mo te wiki.
Nga utu, £5. 5. O. mo te uha kotahi.
Ma te tangata nana nga hoiho, me te rangatira o Terenga
be korero mo nga utu mo nga hoiho i nui ake i te mea kotahi.
Ko nga uha kihai i hapu i tena tau, £2. 2. 6. utu mo tenei tau
NA HORI KARATI.
Hawheraka.
He mea pai ano, me utu ki te ooti te utu mo te uha. 97
TE REREWEI O NUI TIRENI.
NEPIA KI WAIPUKURAU
HE mea atu tenei, he whakatupoto ki te iwi Maori,
Kia Kaua ratou e purei Kaari, a mahi purei
ranei i etahi atu mahi purei ana eke ratou i te Rere-
wei, no te mea e he ana taua mahi te purei ki o te
Rerewei tikanga, ara ki te Ture e 31.
Na te MIRA,
Nepia. Tumuaki tiaki Rerewei.
Nei taua ture—" 31. Ki te mea ka kitea tetahi
tangata i runga i tetahi o nga kareti, i te teihana
ranei, e haurangi ana e takaro ana ranei ki nga mahi
kaari, ara ki te " hipi" rae era atu tu takaro, ki te
mea ka whakararuraru ka aha ranei mo te moni, kite
mea ranei e whakararuraru ana ia i tetahi tangata
haere o runga i te Rerewe, ka tika kia tonoa ki a ia
kia utu ia i te moni kaua e nukuake i te rima pauna
ka pana hoki ia i taua kareti, taua teihana ranei."