![]() |
Te Paki o Matariki 1892-1895: Number 9. 25 July 1893 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE PAKI O MATARIKI
(PLEIADS OR SEYEN STARS.)
KO TE MANA MOTUHAKE O TE KIINGITANGA O AOTEAROA.
THE INDEPENDENT ROYAL MAORI POWER OF AOTEAROA
No. 9.] MAUNGAKAWA CAMBRIDGE, WAIKATO, N.Z., TUREI HURAE 25, 1893 [Te
NOTICE,
——
TO the nations and Tribes of AOTEAROA AND THE WAIPOUNAMU
I MU, also to those of other parts of the world. This
is published by the Independent Maori Power, of Aotearoa
roa. Under the Authority of King TAWHIAO P. Te
WHERO. Its name being " PLEIADS or SEVEN STARS." V. V
pleads for peace and quietness for over and ever.
NOTICE
TO CORRESPONDENCE.
ALL communications to this Paper are to ho addressed
to "TE PAKI o MATARIKI," Kauhanganui, Maungakawa.
Box 28, Post Office Cambridge.
HE PANUITANGA.
KI NGA Iwi, ki nga Hapu, o AOTEAROA ME TE WAIPOUNA-
MU whiti atu ana ki nga moutere, mu nga whenua nu-
nui, o te ao katoa. Ko tenei Perehi, na TE KINGITA-
NGA, o te Iwi Maori, o Aotearoa ; i raro i te Maru, o KINGI TA-
WHIAO, P. TE WHEROWHERO. ' Ko ' TE PAKI o MATARIKI ' tona
ingoa;— Ka takoto tenei ' PAKI' mo ake, ako, ake tonu atu.
HE PANUI
KI NGA HOA TUHI MAI.
KO NGA Pukapuka katoa e tukua mai ana ki tetehi Nupepa,
me penei te tuhi mai,— Ki a "Te Paki o MATARIKI,
Te Kauhanganui Maungakawa, Pouaka 2S. Pou
Tapeta Kemureti.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
PLEIADS
Te Paki o Matariki.
KA TAKOTO TENI PAKI MO AKE, AKE TONU ATO.
MAUNGAKAWA, HURAE 25, 1893.
NGA kupu e whaona e ahau, ki roto i taku Pu-
tea e haria ai e ahau ki nga marae, o Aotearoa,
me te Waipounamu, me era atu wahi o te ao, e
haere ai ahau. Ko nga kupu e ahu ana ki te
tika, ko te Pono, ko te Aroha; me te Atawhai.
E hoa ma, ma te Matua o te tika tatou e tiaki.
Haere mai kia kite koutou i ahau, ka haere atu
nei hoki ahau, kia kite i a koutou.
Whakarongo mai, e nga iwi o runga, o raro;
o tenei tai, o tera tai, me te tuawhenua. E kou-
tou ra e hoa ma, e noho maina koutou i nga
marae o Aotearoa, whiti atu ana ki te Waipou-
namu, tena ra koutou katoa. Nga Tane, nga
Wahine, nga Tamariki, nga Ruruhi, me nga
Koroheke. Nga Iwi nunui, Rangatira hoki, o
te Ikaroa a Maui, Aotearoa me te Waipouna-
mu. He aumihi atu tenei naku kia koutou ka-
toa, e oku hoa aroha, e noho maina koutou, kei
nga pito e wha o to tatou ao. Tena koutou.
Ko ahau tenei ko " TE PAKI O MATARI-
KI," e haere atu ana ki te whakaatu i nga ku-
pu o roto i taku Putea, ka haria atu nei e ahau.
Kia tau ra te rangi marie ki a koutou katoa,
TE KAUHANGANUI.
TE PUARETANGA Tuarima o Te Kauha-
nganui o Te Kingitanga o to Iwi
Maori o Aotearoa, me Te Waipou-
namu. I Whakapuaretia e Kingi
Tawhiao, i te 2 o nga ra o Mei,
i te tau 1893.
TE KINGI i runga i tona AHUREWA.
Ka whakapuakina e ia tenei Whai-
korero ki nga Matariki, ki nga Ma-
nukura, kinga Whakamarumaru.
He kupu ake nuku, kia rongo tonu
mai koutou, katoa, katoa, katoa, puta,
puta, puta noa. Tenei Iwi te Matariki,
te Manukura, tenei Iwi te Whakamaru-
maru, tenei Iwi te Rangatira, tenei Iwi
te Iwi nui tonu, puta, puta, puta noa
te Motu nei, o te Hiku mai, a, puta
noa to Upoko o te Motu noi, whiti atu.
Taku kupu tonu ake, ko tenei kupu na
aku; — Ma te Atua tonu koutou katoa
e tiaki, tatou katoa, katoa, katoa e tiaki.
Kia rongo tonu mai koutou i taku kupu,
kaore rawa e mahue i ahau aku kupu,
he ahakoa kua tohungia, ka korerotia
ano e ahau, ka haere ano ahau ki aua
kupu rano, he ahakoa kua rongo ano
he ahakoa. "He kupu ake naku, mo
tenei kupu na, mo te Kawanatanga o te
Iwi Maori ' puta, puta, puta noa tenei
Motu, o te Hiku mai, a, puta noa ki te
Upoko o te Motu nei. Ko nga kii ka-
toa, katoa, katoa, ko to hopuatanga te-
nei. Mo taua Kawanatanga, noku te-
nei Kawanatanga.
Noku tenei taonga, no te Iwi Ma-
ori, koia tuku kupu e ki ake noi, wai-
he toku Kawanatanga to te Iwi Mao-
Pleiads or seven Stars
I AM PLEIADES FOR EVER AND EVER
MAUNGAKAWA, JULY 25th 1893.
THE goods which I place into my haversack
and carry to the arena of Aotearoa and the
Motu Pounamu and other places of the whole
world are the words of truth, nothing else but
the whole truth; love, and to help ono another.
Friends, may the Father of Truth guide us
Come and see me as I now appear to you.
Hearken to me, the nations of both islands
of this sea, and of that sea, and of the main
land; salutations to you all, men and women
old and young, and great nations and chiefs
of the North and South Island, and of the four
parts of the world. Friends, greetings to you
all.
I, PLEIADS appear to you. and show you
the words in my haversack. Peace be unto
you all.
THE KAUHANGANUI.
THE FIFTH Session of the Kauhanganui
' of the Maori race, of Aotearoa and
Waipounamu, Holden at Maunga-
kawa, on the 2th day of May, 1893.
WHEN KING TAWHIAO Sat upon the
THRONE, and Addressed the assem-
bly, who wero Gathered there.
HEAR ye all to these words of mine,
right through. This Nation the Matariki
Manukura Whakamarumaru and (Ra-
ngatiras,) Chiefs and the whole nations
right through this Island,from the tail
right through to the head, and across
the Seas. My expressions are these
words:— God shall protect you all,
all of us, He shall look after. Listen
to my words, I shall never leave my
words, no matter if they are already
uttered, 1 shall utter them again. I will
refer to the same words, no mutter if
you have heard them already, never
mind, this word of mine ( re the Gov-
ernment of the Maori Race) right
through this Island from the tail to
the head, all these words and express-
ions, this is the Hollow for them : (i e
the Maori Council.)
These are my treasures, belonging to
you, the Maori Nation, that is why I
say leave (lot my Government remain)
the Government of the Maori Nations
Kawanatanga, me hoki ki tona haere-
nga mai. Kua tohungia ra hoki, huri
ke ana te taha tuhituhi, huri ke ana
te taha rakau, tirotiro kau ana. Mo
hoki ki Ingarangi, waiho toku Kawa-
natanga ki a au, ko au tonu te tanga-
ta mana e whakahaere. He kupu naku
kia ata rongo mai koutou, ahakoa kua
kiia ano, he aha koa. Ko nga Pake-
ha-maori, me nga Pakeha toa, Paraki-
mete, Kamura, ko au te tangata mana
e whakahaere. Kotahi ki au, kotahi ki
a ia, ka rua ki au, ka ma ki a ia,
ki aku Pakeha e paingia ana e au.
Ka toru ki au, ka toru ki a ia, heoti
mutu tonu. Ko au te tangata mana e
whakahaere; mana ka tango atu kia
ahatia, he ahakoa. E hara i te mea
mo enei Pakeha anake e noho nei i
Kemureti, kao, engari mo nga wahi
katoa, katoa : katoa; puta, puta, puta
noa, whiti atu ki tera Motu, maku
tonu e whakahaere. He kupu mutu-
nga tenei naku. Kia rongo tonu mai
koutou, mo nga Iwi katoa, katoa, ka-
toa o te Motu nei, kia kotahi, kia ko-
tahi, kia kotahi. Koi nei te Uhutanga
mo nga Iwi katoa, ko te Kauhanganui,
me mutu te tohe a te tangata, ki te
aha, ki te aha, penei ano me te Huru-
mutunga mai o taku haere. Heoi ano
taku kupu, ka mutu i konei.
TE WETEKANGA.
NGA WHAI-KORERO A TAWHIAO i TE WE-
TEKANGA O NGA Iwi KIA HOKI KI O
RATOU KAINGA I TE 25 O NEI,
1893.
TAKU kupu tonu ake kia rongo tonu
mai nga Matariki, nga Manukura, nga
Whakamarumaru, nga Rangatira, te
Iwi nui tonu, katoa, katoa, katoa,
He kupu ake naku kia rongo tonu
mai koutou; e noho maina hoki ratou,
e whakarongo mai nei. He kupu ake
naku, ko tenei kupu na:—''Ma te Atua
tonu tatou katoa e tiaki, mana tonu
e whakamarama, mana anake e tiaki,
i maua tonu e homai te maramatanga
I ki roto ki o koutou ngakau." Tenei
kupu aku aku kia rongo tonu mai kou-
tou :— "Ko to ra tenei e Wetekina ai,
tera Iwi, tera Iwi, ki tona waahi, ki
tona waahi. Ko te ra tenei e hikoi ai
te wae matau, raua ko te wae maui. "
Ka Wetekina i tenei ra, ka Wetekina,
i ka Wot kina, ka Wetekina. He kupu
| ako naku kia rongo tonu mai koutou, •
e ki ana tenei kupu:— Wetekina,
nga raruraru i runga i nga Marae;
katoa; katoa, katoa. I taku ano ka
wetekina, wetekina hoki tau, Weteki-
na, ! Wetekina !! Wetekina !!! kaua
e waiho. H o kupu ake naku kia roego
tonu mai KOE,— A KOE tonu nano,
"Wetekina, Wetekina, Wetekina, puta
puta puta noa to Aupouri." Mo tenei
anake, ka whakamutua e ahau tenei,
ka wharikitia atu e ahau ki raro ki a
Tawhiao.
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE PAKI O MATARIKI.
remain ! remain!! remain, !!! But the
Government of the Europeans return
to where they came from. It is pointed
out, the aide that was written turned
away and the wood side turned another
way. I just gaze around, return to
England, leave my Government to me,
I will he the man to regulate Listen to
this word of mine, no matter if already
uttered, never mind. The European
Residents, Storekeepers, Blacksmiths,
and Carpenters. I am the person who
shall adjust, if they are taken, never
mind, I do not refer to the Europeans
of Cambridge only. No ? But all parts,
all ! all!! all!!! of this Island, right
through to the other Island. I shall
regulate. These are my last words,
that you all may hear ,re all the Nations
of this Island, he one ! he one!! he
one.!!! This is a resting place for all
the Nations, the Great Council, and for
persons to cease resisting, like the end-
ing of my journey. Enough of my
words. I will cease here.
UNFASTENING.
KING TAWHIAO'S SPEECH AT THE UN-
FASTENING OP THE NATIVES TO RE-
TURN TO THEIR HOMES ON THE 25
MAY, 1893.
My DIRECT word that the Matariki's,
Manukura's Whakamarumaru's Chiefs
and the whole Nations may all hear a 1
all, all.
Who are here present, and liste-
ning to this word of mine. May
God always protect us, He shall en-
lighten us ; none else hut God shall
protect and enlighten us, Ho shall give
you a clear understanding in your hearts
take heed to this word of mine, that
you all may hear. This is the day that
the Nations are untied, allowed to go
home to their separate homes. This is
the day the foot of the strong and the
weary steps forth, it shall he untied !
untied !J untied !!! Hear ye, to these
•words of mine, untie all the trouble
upon all your places (districts) as I
have untied my trouble, untie yours :
untie yours !! untie yours also !!! Jo not
hesitate and put it off. Hear ye to these
words of mine, that you, who are in
darkness untie it: untie it untie it.For
this only I will cease and lay it(troubles
under Tawhiao,
He kupu ake ano tenei naku, he
mea ake naku, kia rongo tonu mai
koutou. Kua ngaro o koutou Tupuna
taane, tupuna wahine, he mea ake
naku, kauaka e whakarerea tenei mea
te aroha. Ko te tikanga a o koutou Tu-
puna, he karangatangata ki te kaainga,
he karanga noa atu i tera tangata i tera
tangata. Koia ahau i mea ake ai, mo te
tangata haere, kia karangatia ki te kai-
nga. Ko te tino tangata mana e korero
tenei kupu, e hara i te rangatira, enga-
ri he tutua, ka waiho hei korero ma te
tutua, ko mea te tangata nana au i
karanga ki te kaainga, te Iwi ranei,
te Hapu ranei. Na te Iwi ra au i
karanga, ki te kainga. Koia nei
te taonga o koutou tupuna ka nga-
ro ake nei, he karanga tangata ki te
kainga. Koia au i mea ai, kauka e wha-
karerea tenei mea te aroha. He ma-
hara ake naku, e haere ana nga mahi,
a tera e hui i ki te taha Pakeha, ka
mahue te aroha a o koutou tupuna
tane, me o koutou tupuna wahine.
Heoi ano aku kupu.
NGA KUPU O TE PUTEA A "TE PAKI
O MATARIKI."
Whakarongo mai e nga Iwi me nga hapu.
Ka penei tonu taku haere atu kia kite ia
koutou i roto i nga ra, i nga marama,
me nga tau, e haere mai nei; he ahakoa
koutou te hoha mai ai he ahakoa i te mea
kei te mohio atu ano ahau kei te nga-
ro haere o tatou tikanga ia tatou; A ka
korerotia atu nei e ahau etehi Tikanga
kua wareware haere pea ia tatou. I te
takiwa ka tu a Potatau hei Kiingi,
i Whakaarahia ki Ngaruawahia, i Waikato,
he mea whakaae na te Iwi katoa. Otira, ko te
tikanga nui i Whakaarahia ai taua Kiingi,
hei puru mo te toto, hei pupuru i nga whe-
nua, hei wehewehe i to kino a tetehi Hapu,
ki tetehi Hapu; a tetehi Iwi, ki tetehi Iwi;
a tetehi Rangatiratanga, ki tetehi Rangatira-
tanga o to Iwi Maori. Koia nei nga tino
putake i Tu ai taua Kiingi. Waihotia ana ta-
ua putake nei a te Iwi Maori, hei mea whaka-
miharo ma ratou ano kia ratou whakamaori,
i te mea ka noho rangimarie ratou, tetehi me
tetehi, ka pupuru hoki i o ratou whenua. Ko
nga Pou pupuru whenua tenei i tukua ki raro
i te Kiingitanga o Potatau.
Ko Karioi, Ko Titiokura,
Ko Taranaki. Ko Putauaki,
Ko Kai-iwi, Ko Ngongotaha.
Ko Tararua, Ko Te Aroha.
Ko nga Pou Whenua, tenei i tukua o nga
Iwi nona aua whenua, ki raro i te Kiingita-
nga o Potatau. I tena taima e ahua pai
ana ano nga whenua o nga Iwi Maori, e
noho nei i tenei Motu, i to mea hoki, e riri
tonu ana ma te Kawanatanga o te Kuini,
o whakahaere etehi o nga tikanga, mo Nui
Tireni; e ai nua hoki te Tiriti o Waitangi:
hei here i te Kawanatanga o to Kuini,
me nga iwi Maori o Niu Tireni.
Otira, i taua takiwa, kore rawa te Pakeha
i pai kia tu he Kiingi mo te Iwi Maori;
whakahoa ana nga Pakeha ki nga Maori
e hiahia ana ki te hoko whenua. Kaore i
pai te tangata nona te whenua ki te hoko; paua
aua e taua tangata nga kai Ruri. Heoi, Wha-
whaitia ana o to Kawanatanga, tangohia ake
nga whenua. Otira i to takiwa o te Tiriti o Wai-
tangi ho nui noatu te wairangitanga me te kuare
noaiho o te Iwi Maori; ki te hoko noa atu
i ona whenua ki te kohua, ki to paipa, mo
Hear ye also to this word of mine,
your Ancestor's male and female, are
lost (dead,) that is why I say do not
forsake your Love, (Charity) The
ways of your Ancestors was to welcome
strangers to their homes. No matter
who the stranger may he, welcome him
it is not through you welcoming a Chief
only, that you get well spoken of. No,
the lowly shall respect your kindness far
more, who shall say such and such a
man, Nation or Tribe welcomed me to
their homes. This is the great treasure
of your Ancestors who are just lost
(dead) that is to welcome strangers,
that is why I said not to reject your
Love to strangers. Those of us who have
gone to the side of the European's ways
have left the ways of your Ancestors
Male and Female who aro lost (dead)
to us.
Enough of my words.
THE WORDS OUT OF PLEIADS
HAVERSACK
Hear ye, the nations and Tribes, I will
appear to you in the like manner that is in the
days, months, and years, which are coming,
no matter if you find fault, but as some of our
ways are lost to us, I will try and revive your
minds to some of our ways, which you have
perhaps forgotten. At the time that Potatau
was made King, he was Proclaimed at Ngarua-
wahia Waikato by the consent of the whole
Maori nations, their main point in appointing
a King. To stop Bloodshed, and hold the
Land of their Ancestors to settle disputes
of Families Tribes against Tribes, Nations
against nations, and Chief against Chiefs,
this is the reason the King was appointed.
The Kings, movement was left to be a cause of
great rejoicing amongst the Maorie's them-
selves, knowing they would live in peace, and
their Lands would be under the King.,
These are the main Props or supporters
which were placed under King Potatau, to hold
their Lands.
Karioi, Titiokura,
Taranaki, Putauaki,
Kai Iwi, Ngongotaha,
Tararua, Te Aroha.
These are the main props and supporters of
the Maori Nations, who were allianced and had
placed all their Lands under Potatau's pro-
tection in the year 1858, at this time the Ma-
ories and Europeans of this Island were
Friendly, as the Government of the Queen,
wero conducting some of the Laws, of New
Zealand, and the treaty of Waitangi, were
Binding the Government of the Queen, and
the Maori nations of New Zealand, together.
When the Kings movement was started the
Europeans, would not consent for the Maoris
to have a King. But they the Europeans
joined that is encouraged the Maorie's who
wanted to sell the land although the real own-
er of the land did net want to sell, but he the
man, who did not wish to sell went and turned
the Government, surveyor's off from surveying
the Land, the Government, stepped in at this
point and fought against the real owner and
eventually took the Laud. Even alter the Trea-
![]() |
4 4 |
▲back to top |
PLEIADS.
era atu taonga o hiahiatia ana o ia. E riro
noa atu ana nga • mano eka whenua i to
kohua, i te paipa, o hara nei i te mea, o
rite ana aua taonga hei utu mo taua whe-
nua, heoi, na runga tonu i to kuaretanga
o tenei iwi o te Maori, ka pau nei ona
whenua, i aua taonga o to Pakeha. Ka ti-
mata tonu mai i kona te pa o to mato, ki
nga Iwi Maori. Waihoki, ka timata mui ano
i kona te takahanga o te Tiriti o Waitangi,
enga Iwi Pakeha. Titiro iana hoki. Note tau
1855, ka tahuri te Kawanatanga ki te hoko whe-
nua, tukua noatia ana etehi moni e tu Kawana-
tanga hei taunaha mo nga whenua a etahi
Iwi ke, i te mea kaore ano ratou i mohio no
aua tangata te whenua. Ho nui nga Whenua
i Ahuriri, i Waikato mo etahi atu waahi i
riro i taua tu hoko.
No reira, whakatakotoria ana o nga Maori
he rohe ki te awa o Mangatawhiri, mo nga
whenua e purutiti ana o nga Maori. Whaka-
turia ana a Potatau hei Kiingi, hei puhi i
nga tautohe a nga Maori e. hoko aua, mo
nga Maori e pupuru ana. Waihotia aua o
nei take a te Maori hoi kinonga mo nga
Iwi Pakeha, tukua ana o to Kawanatanga
tetehi panuitanga, kia haere atu nga tangata
Maori katoa e piri ana ki to ratou tikanga.
pupuru whenua ki tua i taua rohe i Manga-
tawhiri, haere atu ana ratou, haere atu ana
hoki te Kawanatanga ki tua mai i taua, rohe,
n, Whawhaitia ana to Maori, kotahi rau pea |
maero te matara atu o te Whawhaitanga a nga |
Pakeha i nga Maori i tua i taua rohe i wha-
katakotoria nei; i te mutunga o te Whawhai,
tangohia ake nga whenua ; kiia iho, i ho nga
Maori mo te Whawhaitanga kia te Kuini.
Heoi ra, ka nui haere te mate e pa ana ki
te Iwi Maori. I muri i enei Pakanga, ka mahue
te Whawhai-pu, ka hapainga ko te Whawhai
mohiotanga, ka timata ano he mate mo to
iwi Maori', ka tino eke tonu tenei mato ki
taua Iwi kuare nei ki te Maori. Titiro hoki, |
Timata mai i te Tiriti o Waitangi tao mai
ana ki te tau 1864, ko ena Pakanga e riri
ana i te ra e whiti ana, koia i enei kua ko-
rerotia ake nei.
No te Tau 1865, ho Whawhai mohiotanga
tenei, ho Whawhai-whare ; No tena tau
i tukua atu ai he tono ma te Kawanatanga
o Nui Tireni ki te Kawanatanga o te Kuini,
kia tukua whakareretia mai nga tika-
nga o Nui Tireni mana e whakahaere; kia
kana a Ingarangi e pa mai ki to whakahae-
re i Nui Tireni. Heoi, e noho ana nga Ma-
ori i tena taima, kaore e mohio kei te pena
te mahi a nga Iwi Pakeha, a, whakaaetia
mai ana e Ingarangi taua tono a to Kawa-
natanga o Nui Tireni. No te rironga mai o
taua mana, katahi ka tanumia nga kanohi o
te Tiriti o Waitangi, ka purua nga taringa, ka
kopia te waha, e te Kawanatanga o Nui Tireni;
kei titiro mai nga kanohi; koi karanga mai to
waha, kei rongo mai ranei i nga Iwi Maori
e aue ana ki o ratou whenua, ka pau nei i
te mohiotanga o te Pakeha. Hoki rawa
atu tu tono a te Iwi Maori ki te Kawana-
tanga o te Kuini, i runga ra i a ratou
Pitihana, mo o ratou Rangatira tonu, o
tukua ana ki a te Kuini, kia titiro mai ki
o ratou mato. Heoi ano ma Ingarangi, he ki
mai, kua mutu noa atu te Mana Whakahaere
a Ingarangi ki nga mea o Nui Tireni, kua
tukua noatia atu to Maua Whakahaere, ki
to Kawanatanga o Nui Tireni; a, he Mema
Maori ano o koutou koi to Paremata. Ka-
tahi nga Iwi Maori ka mohio, kua pera te
tikanga a nga Iwi Pakeha mo ratou, ka-
tahi ka tino nui tu mutu
Aotearoa
Waipounamu.
Potatau
Tawhiao.
Treaty o Waitangi
Waikato.
Mangatawhiri
England
New Zealand
Waipounamu
Tawhiao
Ngatimaniapoto
Hikurangi
Waikato
Ngatimaniapoto, ki a Ngatiraukawa, ki
a Ngatituwharetoa, ki u Ngatipaoa, ki a
Ngatitamatera, ki a Ngatimaru, ki a Nga
tiwhanaunga, ki a Ngaiterangi, me etahi atu
1. Ko Karioi, no Waikato. 2. Parininihi,
no Ngatimaniapoto, 3. Turangi, no te Atiawa.
4. Kaipopo, 5. Okurukuru, 6. Taranaki-
Maunga, no Taranaki. 7. Te Ikaroa, 8 Ku-
mea-mai, 9 Taiporohenui, no Ngatiruanui.
10. Kai-iwi, no Ngarauru. 11 Matemateao-
nge, 12. Kiritahi, no Whanganui. 13. Tai-
nui, no Ngatiraukawa. 14. Nukutewhatewha,
no to Atiawa, no Ngatitoa. 15. Tawhiti-kuri,
no Ngatiraukawa, no Ngatikahungunu. 16.
Takitimu, no Ngatikahungunu. 17. Tararua-
Maunga, no Ngatiraukawa, no to Atiawa, no
Ngatikahungunu. 18. Ruahine, 19. Te Hiwi-
ki-parapara, no Ngatitoupokoiri. 20. Te Ku-
mi a-tuwhao, 21. Titiokura, no Ngatihi-
neuru. 22. Hikurangi, 23 to Kowhai, no Nga-
tiporou. 24. Maungapohatu 25. Huianui, no
tu Urewera. 26. Ko Putauaki, no Ngatiawa.
27. Ko Tawhiuau, no Ngatimanawa. 28. Ko
Ngongotaha. 29. Ko Matawhaura, no te Arawa,
30. Ko Maunganui, no Ngaiterangi. 31, Ko te
Aroha, no Marutuahu. 32. Ko Kohukohunui,
no Ngatiwhanaunga. 33. Ko Rata-aroa, no
Ngatipaoa. 34. Ko Moehau, no Ngati-tama-
ra.
Nu, taku korero, me titiro katoa nga pou o
raro. He taonga no runga i te waka o Pota-
tau, ko enei pou e waru. Ara, ko Karioi, ko
Titiokura, ko Taranaki, ko Putauaki, ko
Kai-iwi, ko Ngongotaha, ko Tararua, ko to
Aroha. Ko nga Pou tuatahi tenei o te ha-
nganga o to Kingitanga. Ko Tongariro tenei
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE PAKI O MATARIKI.
whiao, the lands which were placed under
King Tawhiao in the year 1877. ti 9 80 up
to 1881, will he gathered from the day of
Potatau, up to the present day and placed
under King Tawhiaos authority.
As all the outside post or supports are comple-
te and in line, 1 will speak o£ this prop, Parini-
nihi, this word will be left here, (Te Koha a Rua,
Te Mutua a Tautahi.) This is the word, this
is the mana, and this is the Earth, (Aotearoa)
that is why I say to you, there is only one
man who shall close it this day, meaning to
the above words. The Post. Parininihi is
Land at Mokau, it was a place of Hostility in
the days of Tawhiaos words, In 1867. Tawhi •
ao proclaimed, for man to cease killing man,
to cease killing the Land, to cease erecting
schools and other works of the Government.
But in 1870, Waitere trampled upon Tawhi-
ao Laws, and he Waitere died at Mokau,
then that word comes in Rau's Fault, Tauta-
hi good works or in this light Tawhiaos fault
to proclaims to cease erecting school and
other works of the Government, but Waitere
trampled upon these words, that is why he
died at that land Mokau, there is only oue
man who can close it, and that is Tawhiao,
that land shall be placed under Tawhiao's
Kingdom Enough of that.
I will return in side with my subject (i e )
between the eight post, or supports, this is
land Pekehawani, and its word, are the He-
avens above; the earth below, the people who
aro present, men women and children, there
is only one man to adjust;—To adjust ono
the people hero present two, the words three
cease this day there is only one man to
carry yours mine others this day, (meaning
to these words) Pekehawani is an oath, Cove-
nant, if an oath is trampled upon or a covenant
broken you shall die, and an oath is made
that the Heavens may hear, the Earth may
Hear, even to the men, Women, and children
there i» one man only to adjust the land and
that is Tawhiao adjust the land one, the peo-
ple under Tawhiao two, and the word from
Tawhiao alone three, Tawhiao is the only
man who shall look after the many opinion's
of the Chief of each Nations each tribes,
must cease! cease!! cease!!!
My topics is strait to gall now, only one
hand only one Canoe, one man to paddle,
then again that words, the Heavens above,
the Earth below, the people present, no matter
weather out side they have only ono name
all, ( Hauhau's,) left to left, right to right.
Tho Laud, the word and the people, the fi-
nishing of this was placed into the land of
ono man, (moaning to the above) one Law,
ono Island, one opinion, Then Hear ye, the
Heavens, hear ye, the Earth, hear ye, the pe-
ople here present, no matter weather on
Tawhiao
King Potatau
King Matutuera Tawhiao
Kiingi te Herekie
, Matuahu, Parota te Mapu, Rewi Mania-
poto, Hori Mahirewera,, Aperahama Pokai,
Tongariro
Hikurangi
Waikato, Ngatimaniapoto :— If you hear
words uttered out of a man's mouth be
careful how you hold them, analyze it in
its proper meaning, after Tawhiao had finished
addressing the people Wahanui stood up,
and stuck 34 poles into the ground represen-
ting; the 34 props or supports of the land which
was placed under the Kingdom of Potatau. oven
to Tawhiao. Wahanui then saluted the nations
there present which were :— Waikato, Ngati-
tamatera, Ngatimaniapoto, Ngatimaru, Ngati-
raukawa, Ngapuhi, Ngatituwharetoa, Ngati-
whanaunga, Ngatipaoa; and others who were
present at the meeting. Wahanui then
explained the props and supporters or
owners of the Island which wero placed
under Potatau the (lay Potatau was proclaimed
King. As follows;— Hear ye, the Nations, Tri-
bes, and Chiefs who are gathered here. In the
year 1863 the dead was buried, right up to
the present day. They will bo raised. This is
the heap of bones which was buried in the year
1863. 1 will explain these words. In 1863 the
conquest was raised at Waikato. Because of the
King's movement man and land horo perished
and the agreement of the people and the land
which they placed under the Kingdom of Pota-
tau in the year 1857 and 08 to hold, was lost
here. That is the meaning of the burial. But
this is our day and it shall bo uncovered. Rais-
ed. I now speak to you all (ro) the 34 poles
which I stuck into the ground. These posts are
props of the laud or supporters of the King
from the day of Potatau. These aro the props
and supporters of the land.
1. Karioi, Nation, Waikato. 2. Parininihi.
a Ngatimaniapoto. 3. Turangi, a the Atiawa,
4. Kaipopo, 5. O kurukuru, 6. Taranaki-Mau-
nga, a Taranaki. 7. To Ikaroa, 8. Kumeamai,
9. Taiporohenui, a Ngatiruanui. 10. Kai-iwi,
a Ngarauru. 11. Matemateaonge, 12. Kiritahi,
a Whanganui. 13. Tainui, a Ngatiraukawa.
14. Nukutewhatewha, a the Atiawa, and Nga-
titoa. 15. Tawhiti-kuri, a Ngatiraukawa, and
Ngatikahungunu. 10. Takitimu, a Ngatika-
hungunu. 17. Tararua-maunga, a, Ngatirau-
kawa, Ngatiawa, and Ngatikahungunu. 18.
Ruahine, 19. Hiwikiparapara, a Ngaiteupo-
koiri. 20. Kumiatawhao. 21. Titiokura, a
Ngatihineuru. 22. Hikurangi, 23. Kowhai,
a Ngatiporou. 24. Maungapohatu, 25. Huia-
rau, a Te Urewera. 26. Putauaki, a Ngatiawa.
27. Tawhiuau, a Ngatimanawa. 23. Ngongo-
taha, 29. Matawhaura, a Tho Arawa. SO.
Maunganui, a Ngaiterangi. 31. Aroha, a
Ngatimaru. 32. Kohukohunui, a Ngatiwha-
naunga. 33. Rataroa, a Ngatipaoa. 34. Moe-
hau, a Ngatitamatera.
Whore the firsts post or props when the
Kingdom was formed, but this is Tongariro
which is joined this day, all the small props
or, supports aro under these Props, those aro
the first, Posts of the Kings movement, wore
Bound or tied to Tongariro, which is joined
again this day, and placed under King Ta-
![]() |
6 6 |
▲back to top |
PLEIADS.
ko Aperahama Pokai, ko te Hira te Tuiri, ko
Pineaha, ko Hata Paaka, ko te Awamutu, ko
te Hiwinui; me te tini atu o nga Rangatira i
rupeke ki taua Hui, me ta ratou whakaae-
tanga. Otira, i reira ano tetahi Rangatira o
Ngapuhi, ko Ihaia Taurangaika te ingoa:—
"Whakapuaki ana ia i tana kupu ki waenga-
nui i taua Hui, mo aua pou whenua i korerotia
nei e Wahanui, tae noa ki nga pou ririki kua
korerotia nei, puta ana te kupu a Ihaia i
reira:" Whakarongo mai e nga Iwi Rangati-
ra e pae nei, maku e hari te pou whakamutunga
o enei pou e korerotia nei ki a Ngapuhi. Toku
whenua ko Kenana, waahi o Mangonui. Toku
Hapu ko te Matarahurahu, Ngapuhi. Ka
tukua e ahau tenei whenua a Kenana ki raro
ki a Kingi Tawhiao, me here toku whenua; me
here ki Moehau, ko taku whakaaetanga tenei
ka tukua nei e ahau ki a Tawhiao i tenei ra.
Heoi, i te mutunga o te whakaaetanga a nga Ra-
ngatira, ka tu a Tawhiao i waenganui tonu i te
Iwi, ratou ko nga Rangatira o taua Hui, me
nga Minita karakia hoki o te Hahi o Ingarangi,
i reira e ta katoa ana ratou: Ka mau te ringa
o Tawhiao ki te Hiiri, ko ana kupu tenei:—
KA HIIRI! KA HIIRI !! KA HIIRITIA!!!
Whakarongo mai, whakarongo mai:— Te
Waka, e tau nei. Titiro mai, titiro mai. Te
Tonga nei, te Marangai, te Hauraro, te ;Hau-
auru. Te Rangi e tu nei, te Papa e takoto,
nga Tangata e pae nei. Ka Hiritia, ka Hi-
ritiia, ka Hiritia ki te ingoa o Kiingi Matutaera.
Heoi, ka mutu ana korero i konei. Katahi
ka Hiritia e ia nga pukapuka, o aua pou
whenua, i korerotia nei e Wahanui ratou ko
nga Rangatira, i taua ra o Mei kua korerotia
ake nei; ko nga pou whenua tenei i tukua ai e
nga Rangatira o te Motu nei, ki raro kia Po-
tatau, i te ra i tu ai ia hei Kiingi, tae noa
mai nei ki tenei ra, ka tukua ano aua whenua
ki raro kia Kiingi Tawhiao.
No te ra ano i noho ai a Tawhiao, ki te To-
rona o tona Papa, no taua takiwa ano i kopi ai
tona ringaringa, ki te pupuru i nga whenua
o ana Iwi Maori, i nga 'Oha' hoki ana Tupuna,
i tukua nei ki raro i tona Papa. Otira, i tenei
takiwa kaore i tino nui te mate i pa ki nga
tangata me te whenua. Heoi ano te tino mate
i taua takiwa, ko te mate i pouaru ai te Wa-
hine, raua ko taana Tamaiti,:— A, no
roto ano i nga tau tata ka mahue nei; katahi
ka tino whanui te mate e pa ki te Motu nei
ki Aotearoa me te Waipounamu. Waihoki,
e nga Iwi, e nga Hapu, e nga Rangatira.
Kihai a Tawhiao i hee ki te Nakahi, mana e
horo te Motu nei; ko taua Nakahi Horowhe-
nua nei, he Kooti Whenua. No te tau 1867,
katahi ka tukua te Panui a Tawhiao, ki nga
Rangatira nona nga whenua i tukua nei kia
Potatau hei pupuru, i panuitia e ia ki Hanga-
tiki, ko ana kupu tenei. " Ko te patu a te
Tangata i te tangata me mutu: • Ko te patu
a tangata i te whenua me mutu. Ko maui
ki maui, ko Matau ki matau. Me mutu te
te Ruri, me mutu te Hoko, me mutu te Wha-
kawa, me mutu te Koura, me mutu te Waea,
me mutu te Whakatu-kura, me mutu nga
Kai-whakawa Maori, me mutu nga mahi
a te Kawanatanga. Kia tupato ki nga
tau kei te haere mai, tena e haere mai te
Motu:— "Ka mea mai, e te Ariki, ia koe
tonu ahau a taea noatia te mutunga" Engari
i tena takiwa, kei te mau tonu te ahua wehi-
wehi o te kiri o te tangata i te ngaunga a
te mata o te Pu a te Pakeha, me te wha-
karongo ano nga Iwi Maori ki nga kupu a
Tawhiao, kihai nei i mahara penei mo nga
tau kei haere mai te tikanga o aua kupu a
Tawhiao. No reira mai ano i mau ai te kupu
a Tawhiao, kia whakamutua te Kooti, tae noa
mai nei ki te 17 o nga ra o,Mei; kua korerotia
ake nei. Ka tukua noi ano aua whenua kia
Tawhiao hei pupuru: Waihoki, no taua tau
ano 1881, i te 12 o nga ra o Hurae, ka timata
te haere a Tawhiao ki nga takiwa Pakeha,
tae tonu atu ki Mangatawhiri, i te Paina, ki
te Rohe-whenua kua korerotia ake nei. No
tena takiwa, ka tino nui te haere a nga Iwi
Maori ki nga huarahi o to Pakeha, ka ware-
waretia a Tawhiao, me nga kupu kua korerotia
Te Hira te Tuiri, Pineaha, Hata Paaka
te Awamutu, Hiwinui, and a great many more
who were present, and had all agreed to what
Wahanui had said. But there were present
a Chief of Ngapuhi name, Ihaia Taurangaika,
who stood up in the presences of the assembly
and spoke, (re) the supports which Wahanui
had already explained. These were lhaia's
words. Hear ye, the Great Nations who ar
present. I will carry the last Post or
support, to those already mention;—to
Ngapuhi. My land is Cannan, part of Mango
nui, and my Tribe is Matarahurahu Ngapuhi
1 will place this land (Caiman) under Tawhiao
and 1 will tie or join my land to Moehau, this
is my covenant which I make this day and place
under King Tawhiao. Enough. All the Chief
agreed unanimously. Tawhiao stood up in the
middle of the Nations with Chiefs and Maori
Ministers of the Church ot England, who
were all standing up. Tawhiao then, took the
Seal in hia right hand. And those were hi
words.
IT WILL BE SEALED! IT WILL BE SEALED!! IT WLL
BE SEALED !!!
Hear ye! hear ye!! the Canoe here
moves. Look here! look here!! look hear!!!
The North, South, East and West, the
Heavens' above, the Earth beneath, the people
here present. It will be sealed! it will be seal-
ed!! it will be sealed!!! with the name of King
Matutaera. He then sealed the document in
the presence of the assembly and ended his
speech of his supports which Wahanui and
Chiefs spoke of during their debates in May.
These are the same supports which the Chiefs
of this Island placed under Potatau the day Po
tatau was made King, right down to this day.
The same Lands and supports are placed under
King Tawhiao.
Tawhiao closed his hand from the day he
sat upon the Throne of his Father, to hold the
Land of his Maori nation, and the Token of
his Ancestors which was placed under the care
of his Father. At this time the death (grieve-
ance to men and Land was not very great.
The only grievance were, the Woman being
left widows, and children and orphans (War)
it was only recently that the grievance touch
this Island Aotearoa and Waipounamu, as you
the Nations, and Tribes, Chiefs, now see! that
Tawhiao was right about the Serpent who
swallowed the Land, that Serpent is the Land
Court iu 1867. Tawhiao sent his proclama-
tion, to the Chiefs and owners of the Land,
which they gave to King Potatau to hold and
protect, for his people the Maori's, Tawhiao
proclaimed as follows, for Man to cease killing
man, cease killing the Land, cease Left to
left, Right to right, ceise surveying, cease
selling, cease Land-Court's, cease gold pros-
pecting, cease erecting Telegraphs, cease erect-
ing Schools, for Maori assessors to cease, for
Government work to cease; be care-ful of
these years to come, in case this Island,
people come and say, Master I was with
you to the end;—at this time the skins of the
Maori people were still shy of the bites of
the European's Guns, and the Maori people
paid heed to Tawhiaos words for a time.
Tawhiao has ever been firm with his word,
to cease Land Courts, even up to the 17th
day of May, afore-said, the same Land and
people are placed under Tawhiao to hold and
protect. For an instance on the 12th July 1881,
Tawhiao commence to visit the Europeans
side. Tawhiao went to Mangatawhiri, Mercer,
the afore-said Land boundry. At this period
ihe Maori Nations had commence to follow
the white-Mans road, (Ways) and for-got
their covenant with Tawhiao, and Tawhiao's
words. Iu I1884 Tawhiao went to England
with some of the Maori Chiefs. Tawhiao did
not fore-get to leave word —Do not turn to
Land Courts. What did the Maori Nations
care for these words, like the Tribes of Israel,
when Moses and Joshua went up to Mount
Sinii. Moses left word with the Tribes of
Israel not to serve other Gods, but the true
ake nei: — Inahoki, no Mei i korerotia ai,
no Hurae ka warewaretia. Ara, no to tau
1884, ka haere atu a Tawhiao, ki Ingarangi,
ratou ko nga Rangatira Maori, kihai a Ta-
whiao i wareware ki te kii iho, i muri nei,
kaua e tahuri ki te Kooti Whenua. Heoi, hei
aha hold ma nga Iwi Maori. E rite aua ra,
tenei waahi ki te Whanau o Iharaira, i wai -
hotia iho nei e Mohi, raua ko Hohua, i to
raua pikinga ki Maunga Hinai, i kiia iho nei
e Mohi,— Kaua tetehi atua ke atu mu Iharaira,
i muri tonu i a Mohi ma;— Hangaa ana e Iha-
raira, he atua whakapakoko mo ratou, a,
ka hara nei ratou ki te aroaro o te Atua.
Waihoki me tenei, hei hara ano hoki pea tenei
e hara ai ki te Atua.
Waihoki, ko aua kupu a Tawhiao kei te
mau tonu ano i roto i tona ngakau, o reira
mai, a, tae noa mai ki tenei ra. Koia nano te
take i whakatika ia ai nga kupu a Tawhiao o te
timatanga mai, taea noatia naianei, me tena
kupu hoki, kua tukua atu na hei titiro iho
ma koutou. E mea-na a Tawhiao.
I te takiwa e noho ana ahau i Te Kuiti, me
nga Iwi katoa e haere mai ana ki ahau i rei-
ra, nuku mai ki etehi o aku kainga i nohoia
ai e ahau, me taku karanga tonu atu ki a
koutou haere mai; heoi, e tae ana mai etahi o
koutou, kaore etahi o koutou e tae ana mai.
A, no te taima tonu ka tangohia nei e au to
moni a te Pakeha, tere tonu taku kite atu i a,
koutou e haere mai ana, me te karanga ano:
'•Kua Hee ahau, kua mate te Iwi Maori " Na
kona i tika ai te mahara iho, koia ano kua he
a Tawhiao kua mate te Iwi Maori. Engari
nga Hoko Whenua, me nga Kooti Whenua ka
tika a Tawhiao i tera, ka ora hoki te Iwi Maori.
Otira e tino ora ai, kia pau katoa nga whenua,
te hoko katahi ka ora, ka whiwhi whenua i te
takiwa nei hei nohoanga. Tena ra to hanga e
te kuare raua ko te wawau noa iho.
E hoa ma, e nga Iwi e nga Hapu, me nga
Rangatira, na konei ahau i kaha ai ki te haere
atu ki te whakamaharahara ano kia koutou, i
ngakau wareware nei, ki te ahua o tatou tina-
na morehu, e noho nei i te ao. Kei kona tonu
iana te tika e titiro ake aua i roto i o koutou u
ngakau, ki te mara-mara whenua o koutou
Tupuna, Matua e huuna nei ano e tatou e nga
uri e ora nei.
E hoa ma, kei hoha mai koutou ki enei
tini korero aku:— He mahara ake ra, kua
raungaiti rawa to tatou Matua te Whenua,
koia te take i hua ai nga korero atu. Me-
hemea pea, i penei te tere iho o to tatou ki-
te i to tatou mate, me te tere o te kite atu i
te heenga o Tawhiao, i tango nei i te moni
Penihana, penei pea, kei te noho tapu ano
etehi wahi o to tatou Motu, mo tatou, me o
tatou Uri i muri i a tatou. Akua-nei pea, ki
;o te tangata hee, ka mohio tatou, ki tona
ake, te kii-rawa te waha te aha, koia ra tena
e mate nei. Hoatu ana nga whenua ki a Po-
atau hei tiaki, tae noa mai nei ki a Tawhiao ;
ia tukua ano hei tiaki, i muri iho, ka tango-
na ano e ia Iwi, e ia Hapu, e ia Rangatira
aua whenua-ra. " Ka hangaa ki ta ratou nei
ikanga, hei tuku ki a Kanara Koura, raua
ko Nga-hiriwa, me ta raua kotiro, me Raka-
pa:— tona tukunga iho, "haha" te whe-
nua e takoto nei. "Engari pea tenei e hoa
ma; hei tika mo Tawhiao: hei ora mo te Iwi
Maori?-— tena ano iana koutou e ki mai, ka-
ore, engari hei mate, aera hei mate, mou ano
e ia Iwi, e ia Hapu, me ia Rangatira; " Ka-
tahi tatou ka matakitaki ake, kua hoki ano
,e tika o nga kupu a Tawhiao ki tona aroaro
;u mai ai, ma tenei tatou e mohio ai, he ko-
re nua atu ta Tawhiao tana penihana. Enga-
ri ano ta tatou, na tatou ke na nga Iwi, na
nga Hapu; me nga Rangatira tenei patu ki-
no o te pouri e mamae nei i roto i o tatou
ngakau, ki te maramara whenua o koutou
Tupuna, i waihotia iho nei mo koutou, mu
ratou uri i muri ia ratou. Otira, whakaae
tonu a Tawhiao ki ta koutou kupu, me to kou-
tou aue — no reira i tukua ai taua whaka-
aturanga ki te Kawanatanga. "Mutu tonu ia
ti taua moni Penihana a te Kawanatanga." Ko
e waahi i riro mai i a ia, e £56.6. ka whakaho-
kia atu ki te Kawanatanga tana moni. Kaore ho
ake ke atu i tangohia mai ai e Tawhiao taua
moni,— kei tana kupu ano e Mina i roto i tana
![]() |
7 7 |
▲back to top |
TE PAKI O MATARIKI.
God, as Moses. was gone, the Children o
Israel fore-got his words, and made an Image
to be their God. Here they sinned against
their true God,
This must be sin on the Maori people as Ta
whiao still retained in his heart his words up
to this day, and I say that Tawhiao's words has
been right from the first to the present day
For an instance, Tawhiao says.
At the time I was residing at Te Kuiti, even
when I shifted to my other settlements, I kept
calling to you to come! to comel! to come!!
some of you came and others stayed away, but
as soon as I took the money of the Europeans
(pension) how soon I see you coming to accuse
me, saying you were wrong and the Maori
Race is dead Ruined. But when we come to
think, yes, Tawhiao was wrong, the Maori
Race is ruined, but to sell the Land! Hold
Land Courts Tawhiao would be right in this
work, arid the Maoris would Reap a benefit,
perhaps you the Maoris would Reap a great
benefit when all the land is sold, and you
will have land in, Spare;—just like the ingo-
rant and foolish. ,
Friends the Nations Tribes, and chiefs, this
strengthens me te come and explain how we
the purveyors have fore-gotten the right and
clear way to deal with the Land of your
Ancestors, which you the descendants are
wasting.
Friends, do not find fault with me for
expressing my-self to strong, but looking at
the Land of our Ancestors which dewindling
away, 1 can-not help talking. If we had
.seen our death (Fault) as quick as were of
accusing Tawhiao for takeing the money
(Pension,) I be-lieve some parts of our Island
would be stiil sacred (Safe,) for our off-springs
. after us, we are quit ready to see the fault
of others, but our own mouth are closed, this
is the cause of our suffering. The Iand was
given to Potatau, after Potatau to Tawhiao
to protect for his people. But shortley after
the same Land is taken away by each Nations
Tribes and Chiefs and is evuntually sold for
Colonial Gold and Silver, and their daughters
penny, what is the end of it; the Land is
still there, and you are no better off, perhaps
this kind oi work would be right for Tawhiao
to do, and it would also benefit the Maori
race. I know some of you would say " No'
it would not benefit us, Yes? it is death to
the Nations tribes and Chiefs. Tawhiao take-
ing a pension is nothing compared to your do-
ings, you the Nations Tribes and Chiefs, that
have struck the hardest blow, to this morsel
of Land, which your Ancestors left to you
their descendanst. But now you see Tawhiao
words are coming true, Enough. Re Pension.
Tawhiao has consented to your words" and
has sent his notice to the Government, He is
done with that money, ' pension" and the
part he had received £56 6s shall be returned
wit interest to the Government, Tawhiao
took that money " pension " for no other rea-
son, that his eyes may see, and His Heart
may know, Tawhiao is following the Govern-
ment, that they may work with him, and
make some. " Laws' for this Island, if the
Government would consent to some of His
Laws which He is trying to establish. For
this Maori Nations, but when the Government
saw Tawhiaos aim, they would not consent,
Panui o te 9 o nga ra o Akuhata, kua mahu
ake nei; i pena na,— "Ae, kua tangohia e au
taua moni, kia kite ai oku kanohi, kia mohio a
toku ngakau." I naia nei kua kite ia, kua
mohio hoki tana ngakau, tana whai-hoki; kia
mahi tahi raua ko te Kawanatanga i nga tika
nga mo te Motu nei: Heoi, i tana kitenga me
tana mohiotanga, koia tenei; "Kaore rawa
he mea iti a te tana Maori, e whakaaetia mai e
te taha Pakeha kia tu. Ahakoa nga huihui-
nga Rangatira i te Motu nei, e kore e tu. I naia-
nei maku ano e hanga, he tikanga mo toku
Iwi. Otira, tena ano hoki pea koutou e kite
ana, koia i maharatia ai, me whakahoki atu
tana moni ki a ia, i homai nei e te Karimana
ki a Tawhiao. Koia ano i kaha ai tenei kupu
ki te kii atu ki a koutou katoa e nga Iwi;——
"Whakahokia mai te whakahaere a o koutou
Tupuna, ki roto i te Kauhanganui o Aotearoa
e tu atu nei whakahaere ai." Hei konei
mutu ai aku kupu atu ki a koutou.
E te Atua whakaorangia tou Iwi Maori.
NA TE PAKI o MATARIKI.
TE WHAKAHOKINGA A TAWHIAO I TE
MONI PENIHANA A TE KAWANA-
TANGA.
WHAKARONGO mai e nga Iwi! Ko te moni
Penihana a te Kawanatanga i homai nei e te
Karimana raua ko Hori Wirikiha ki au, i
Akarana; i te ra i whakaaturia atu na e "Te
Paki o Matariki," i tana haerenga atu i te 8
o nga ra o Akuhata, o te tau 1892 kua mahue
ake nei. Ko taua moni e £56 6 rima tekau
ma ono pauna, e ono herengi. I homai taua
moni a te Kawanatanga e te Karimana hei
moni Penihana maku, me ana kupu whaka-
pai-pai ano moku; tena pea kua rongo koutou
ki a 'Te Paki o Matariki," i etehi o ana
haerenga atu-na kia kite i a koutou. I mea
atu ano ahau ki a Te Paki o Matariki;—"Haere
ki nga Iwi, korero atu: kua tukua taku puka-
puka ki te Kawanatanga i mua atu i taku
ngarenga atu i a "Te Paki o Matariki" na, i
a ia i haere atu-na ki te whakaatu kia koutou
ki nga Iwi Maori, e noho nei i Aotearoa me te
Waipounamu; i te homaitanga a te Karimana.
i taua moni Penihana a te Kawanatanga nei
maku. Na, ko nga kupu enei i kiia atu ai e
au, hei korero atu ma-ana ki a koutou, i nga
kupu o taku pukapuka ki te Kawanatangaa e
mau iho i runga ake nei, ara, i penei atu etehi
o nga kupu o taku reta: —
Ki te Kawanatanga, katahi ahau ka mohio
he "Huu" ta raua mahi moku. Inaianei,
mutu tonu au ki taua moni, kaore rawa aku
maharatanga atu ki taua moni a muri ake
nei. (He kupu whakauru iho tenei naku no
naianei.) Whakarongo mai e nga Iwi:— E
hara taku whakae atu i taua moni Penihana
a te Kawanatanga i homai nei e te Kari-
mana ki a au, i te mea he hiahia atu noku ki
taua moni. Ko te take i whakaae atu ai au.
He hiahia noku kia tino matatau atu au ki te
ahua o te whakaaro o te Kawanatanga o Nui
Tireni mo matou ko aku Iwi Maori i Aotearoa
lei, me te Waipounamu. A inaianei, kua
roa kite ahau, koia ka whakaaturia atu nei kia
koutou e te Iwi, taku kupu whakamutunga mo-
taua moni Penehana, a te Kawanatanga.
Ko taua moni Penihana a te Kawanatanga,
e £56 6, kua whakahokia atu e au i to 25 o
nga ra o Mei, o te tau nei ano. Ko te moni i
whakahokia ai e au taua moni Penihana a te
Kawanatanga, e £53 pauna. A kua tae tena
moni ki te Kawanatanga i naianei. Heoi ano
aku kupu. Te.Iwi tena koutou katoa.
NA KINGI TAWHIAO.
WHARE o TE KINGI,
Maungakawa, Hurae 25, 1893.
even the meetings of the Chiefs of this Island,.
perhaps you have seen the Petitions which,
are sent to Parliament, and nothing ia done
to them, then the conclusion to return the
Government money Which Tawhiao took, and
this word has thought to say, to you the
Maoris, to return the covenant of your Ances-
ters to the Great Council of Aotearoa, to
be worked. Enough, Here ends my words
to you all. P M.
God Save your Maori Nations, Enough.
PLEIADS OR SEVEN STARS.
TAWHIAO RETURNS THE GOVERN-
MENT PENSION.
——
LISTEN to me the Nations? Re Government
pension; which I received from Mi Cadman
and G. Wilkinson, while in Auckland, the
particilers of which was published in the
' Paki of Matariki, on the 9th of August 1892.
The said money I had received was, £56 6s
as a pension for me, and mention other
words to me, you might had heard or seen
it Published in other times of the " Paki o Ma-
tariki, to you all, and also were I had explain
•a the Nations; that I had sent my letter
to the Government, be-fore the Paki o Mata-
riki was sent out to the Nations of Aotearoa
and the Waipounamu. These are some of
the words in my letter to the Government ;-
To the Government, I know now their work
s a " Huu " for me, " now I will not have
any-thing more to do with that money (pension
liter this. (This is another word of mine,
here ye the Nations, it was not, that I
wanted the money, that I agreed to the said
pension, but that I might know the Govern-
ment idea to-wards me and my Maori
Nations on this Island Aotearoa and the
Waipounamu. Now the Nations this is my
last word to this Government pension.
Now I have returned the money back to
the Government, .£56 6s, on the 25th of May
last, with the interest amounting to £58 pounds
all told. Enough, of words, Salutations to
ou all the Nations.
KING TAWHIAO-
THE KINGS COUNCIL
Maungakawa, July 25th 1893.
![]() |
8 8 |
▲back to top |
PLEIADS, OR SEVEN STARS.
NOTICE.
—————
WE the under signed do herely send this notice
to Te PAKI o MATARIKI, to take to all parts of
Aotearoa, then across to Waipounamu, and other
great Lands of the whole world:—
The final decision of the gathering of Matariki Manu-
kura, and Whakamarumaru, who are residing at these
places (Taupo, Te Kawakawa, Whakatiri Wairoa South,
and along the coast of Hauraki to Auckland.
That we the Nations Tribes, and Chiefs do herely
consent to do away with all Intoxicating Liquers, in the
above districts, if any man or persons Tramples upon
this our Law ( Decision. ) He or they shall he fined, noth-
ing less or more than £5 pounds,
Signed by some of the Chiefs.
Tamati Paitaki
Rarua Nekewhenua •
Te Karawa Tiopira
Marino Turei
Patu Ngarara
Wiremu. Te Oka, and others.
PAITAKI KAUAHI.
TAUPO, AUCKLAND,
November 18, 1892.
NOTICE.
—
WE the under signed do herely send this notice
to TE PAKI o MATARIKI, to take to all parts
of Aotearoa, then across to Waipounamu, and
other great Lands of the whole world: —
The final decision of the gathering of Matariki Manuku-
ra, and Whakamarumaru, who are residing at these
places, (Whakatiwai,) and along the coast of Hauraki to
Auckland.
That we the Nations, Tribes, and Chiefs, do herely con-
sent to do away with all, Intoxicating Liquers, in the
above districts, if any man or persons Tramples upon this
our Law, (Decision.) He or they shall be fined, nothing
less or more than £5 pounds.
Signed by some of the Chiefs.
Ta Wharara Toa Waata
Waata Hangata Tu te Paoa
Piri Paraone Te Ngohipaka
Te Rangi Maihi. Te Amo Paetai.
TEA WAATA.
WHAKATIWAI,
November 24, 1892.
PANUI.
————
KA TUKUA atu nei e matou tenei panuitanga, hei
hari haere ma "TE PAKI o MATARIKI" ki nga ta-
kiwa katoa o Aotearoa whiti atu ki to Waipounamu,
me era atu whenua nunui o te ao katoa.
E hoa ma, ia matou ka whakaatu nei i tenei panui, he
mea whakatuturu rawa te whakaotinga o ta matou putake;
na te huihui o Matariki me o ratou Manukura, hui tahi ki
nga Whakamarumaru e noho ana i enei kainga, i Taupo, i
te Kawakawa, me Whakatiri (Wairoa tonga,) i te takutai
moana o Hauraki me Akarana, koia tenei.
Ko matou ko nga Iwi, ko nga Hapu, ko nga Rangatira,
ka whakapai ka whakaae kia whakakorea atu nga Waipiro,
i o matou takiwa kua whakahuatia i runga ake nei. A, ki te
takahi te tangata i tenei Ture, ka whainatia ia ki te £5.
pauna, e kore e nui atu e kore e hoki iho. A, ko matou
ko etahi o nga Rangatira, ka tuhi nei i o matou Ingoa ki
raro iho nei.
Ko matou ingoa enei ko o nga Rangatira ka tuhia nei
Tamati, Paitaki,
Rarua, Nekewhenua,
Te Karawa, Tiopira,
Marino, Turei,
Patu, Ngarara,
Wiremu, Te A ka, me etehi atu,
NA PAITAKI KAUAHI.
TAUPO AKARANA.
Nowema 18, 1892.
PANUI,
KA TUKUA atu nei e matou tenei panuitanga, hei
hari haere ma "TE PAKI o MATARIKI" ki nga taki-
wa katoa o Aotearoa, whiti atu ana ki te Waipou-
namu, me era atu whenua nunui o te ao katoa.
E hoa ma, ia matou ka whakaatu nei i tenei panui, he
mea whakatuturu rawa te whakaotinga o ta matou putake,
na te Huihui o Matariki me o ratou Manukura, hui tahi ki
nga Whakamarumaru, e noho ana i enei kainga i (Whakati-
wai) puta noa ona rohe katoa. Haere i te takutai moana
o Hauraki mo Akarana koia tenei.
Ko MATOU ko nga Iwi, ko nga Hapu, ko nga Rangatira,
ka whakaae kia whakakorea atu nga waipiro i o matou takiwa
kua whakahuatia i runga ake nei. A, ki te takahi te tanga- •
ta i tenei Ture, ka whainatia ia ki te rima pauna £5. e kore e
nui atu, e kore e hoki iho. A, ko matou ko etehi o nga
Rangatira, ka tuhi nei i o matou ingoa ki raro iho nei.
Ko matou ingoa enei ko o nga Rangatira ka tuhia nei.
T. Wharara i Tea Waata
Waata Hangata Tu te Paoa
Piri Paraone Te Ngohipaka
Te Rangi Maihi Te Amo Paetai.
NA TEA WAATA.
WHAKATIWAI,
Nowema 24, 1892.
![]() |
9 9 |
▲back to top |
AOTEAROA. ME TE WAIPOUNAMU
WHARE KAUHANGANUI
Ko TE MANA MOTUHAKE O TE KINGITANGA o TE IWI MAORI.
NGA TURE I OTI TE WHAKATUTURU
I ROTO I TE KAUHANGANUI O AOTEAROA, I TE TAU 1892,— 1893.
INGOA POTO,
————
1. Ko te Tumuaki o te Kingitanga o Aotearoa me te 7. Ko nga Riihi whenua.
Waipounamu. 8. Ko nga Whenua.
2. Ko te Ra e Puare ai Te Kauhanganui o Aotearoa me 9. Ko nga Whenua o te Katoa.
te Waipounamu. 10. Ko nga Kai-whakawa hara.
3. Ko te Here o nga Matariki me nga Manukura. 11. Ko to Perehi.
4. Ko nga Rangatira. 12. Ko nga Tangata o te Perehi.
5. Ko te moni o te Koroni. 13. Ko nga Raihana, Toa Taonga.
6. Ko te Hiiri Whai-mana.
KO ENEI nga rarangi o nga TURE i oti te Mahi e te HUIHUI o MATARIKI me o ratou MANUKURA, i te 7 o nga
Mei. 1893; tae noa ki te 25 o nga ra:— ka Wetekina te here a te Kingi i runga i a ratou. O
i whakaotia ano o ratou tetehi waahi.— "E rua nga marama e Puare aua te Whare, ka tahi ka tino hiki." O
i te Wetekanga a te Kingi, i noho ano ratou ki te mahi i etahi o nga Ture kua whakaaturia nei.
HEOI KO nga waahi o nga Ture i Panuitia i te pepa o te 8 o Mei kua mahue noi, e hara i te mea, ko te whaka
turutanga tena o aua Ture. Heoi, na runga i to hiahia ki a hohoro te kitea o nga mahi o te Whare,— koi
Panuitia i roto i taua pepa. Katahi nei ka whakaaturia atu te tuturutanga o nga Ture i tino oti i te mahinga
to Whare, e te Huihui o Matariki, me o ratou Manukura, hui-tahi ki nga Whakamarumaru.
T. T. RAWHITI,
Hekeretari o te Kingitanga.
TE KAUHANGANUI MAUNGAKAWA,
Kemureti Waikato, Hurae 25,1893.
![]() |
10 10 |
▲back to top |
AOTEAROA. & WAIPOUNAMU.
HOUSE KAUHANUI
THE INDEPENDENT ROYAL MAORI POWER.
THE LAWS WHICH WERE PASSED
IN THE KAUHANGANUI, OP AOTEAROA, IN THE YEAR 1892, & 1893.
SHORT TITLES
1 The Premier of the Kingdom. 8 All Lands in confusion ( Trouble)
2 The Opening of the Kauhanganui in May 9 The Lands of every Body
8 The Matariki Manukura or oath 10 The Justice of peace
4 The Chiefs 11 The Press
5 The Money of the Colony 12 The Press Staff
6 The Seal of Authority 13 Licenses to Stores ( Goods )
7 The Leasinges of Lands
THESE ARE, the short Titles to the Statutes which were passed in the House, by the gathering of Matariki, and
Manukura on the 7th day of May, 1892, also 1893, on the 25th day of May, 1893. King Tawhiao was pleased to
' address the Nations, allowed them to go to their separate Homes:— This Releaseing of the Nations, King
Tawhiao was only allowing the people to go home. But the Matarikis, Manukuras, and Whakamarumarus,
had to stay and finish Business, as the term for the house, to be open was two months,
THE ANALYSIS, of some of the statutes which were notified in the paper, of the 8 day of May, are not permanent.
But these short titles, are to he Law which were passed by the gathering of Matariki, Manukura, Whakamaru-
maru,
T. T. RAWHITI.
Secretary of the Kingdom.
THE KAUHANGANUI, MAUNGAKAWA.
Cambridge, Waikato, July 25th, 1893.
WHAKAATURANGA.
WHAKARONGO MAI E NGA IWI, ko tenei ra he ra whakapai na
taku Ariki, he ra Aumihi naku ki te aranga o te ( Tokomahu) kua
korerotia. Ko to ra tu-nga o te Tokotuahu; ko te whakamana o te
aranga o te Ahurewa, ko te ra i oti ai, kua tu nei ki runga i te
Oropuke. Na nga Tohu a (Io) i kapea ai te Tawhitorangi. Kei te
whakarongo nga Matariki, nga Manukura, nga Whakamarumaru, i
roto i to ratou Kauhanganui. E marama ana te ra o Mei hei hui-
huinga, kua oti te karanga e nga Tohunga, kua tu a (Io) hei taka-
waenga mo te ao. E maharatia ana e haere ana ki nga karakia.
( KOIA TENEI TE KARAKIA. )
Ko te Toko, o mua Kaata tana Toko,
Ko tana Toko, o roto, eke Tawhaki,
Tawhaki Hema, ko Tanoanoa ko Matirehoahoa,
Ko Taikahakea, ko Tutunui ko Tutarangi,
Ko Te Rangianewa, ka Reretoroa Rire.
Kia tukua atu ana
Ho Toroa, e Taiko,
Rire, Rire ; hau:—
I tu i roto i te ra o te haenga o te Tawhitotanga, koia ka tu te
(Ahurewa ) mo ake tonu atu. E hoa ma i whakaaturia atu ai tenei
kia rongo koutou, he aranga no tenei taonga hou, ka kitea nei enei
whakatupuranga, i nga mahi a o koutou Tupuna, Matua, kua ngaro
ake nei.
Heoi aro.
E te Atua, kia ora te Kingi
TE PAKI O MATARIKI.
TE RATAUWARE,
PAI WHAKAMAORI.
EXPLANATION.
HEAR. Te. Unto me.— This day is a day of praise of my Lord. A day
of welcome, to the raising of Staff, (or rather Column) of the altar of
the Sacred palace, (i. e) the Staff of Authority of the King's Throne,
finished this day, and now Stands upon this Hill. It is from the
Token of Io, (God the supreme being). We are only imitating the
Tawhito-rangi, Ancient Heaven (i.e. the staff is Handed down from
Io). The Matariki, Manukura, and Whakamarumaru, are all attention-
in their Kauhanganui, and the gathering are aware of the 2nd [day of
May, which is already Notifiet by the Priest (Speaker of the Kauha
nganui}. Io now stands as the medium of the world, which is known
and Handed down by the Sacred rites.
SACRED RITES.
His Staff is raised
The Staff of old
The Staff of the present
Arise Tawhaki
Tawhaki of Hema: &c. &c.;
Which stood in the day of the Raising of the Ancient. And now the
"Ahurewa." King's Throne Stands for ever. Friend, why I show you
this thing, that you all may Hear, the Raising of this new Treasure.
That we the descendants, may see the works of our Ancestors and
parents, who are departed from us dead.
God save the King,
Yours truly,
TE PAKI O MATARIKI.
TE RATAUWARE,
TRANSLATOR.
![]() |
11 11 |
▲back to top |
¥'
AOTEAROA, ME TE WAIPOUNAMU. |
TE PAKI O MATARIKI.
Te Kauhanganui,
Maungakawa, Aperira 12 1894-
HE PANUITANGA TENEI KA TUKUA ATU,
KI NGA Iwi, ki nga Hapu; ki nga Reo : ki nga huihuinga tangata e noho nei i Aotearoa whiti atu ki tera Motu
te Waipounamu. " Tena koutou katoa. "
He whakaaturanga tenei kia koutou e nga Iwi e nga Hapu, e noho mai nei koutou i te kaokaoroa o Aotearoa, 1
noa ki te tuara, mai o te hiku puta noa ki te Upoko o te Ika, whiti atu i Raukawa ki te Waipounamu.
Tenei ka whakaaturia atu etahi o nga Ture i oti to whakatuturu i roto i to Kauhanganui o Aotearoa e tu ne:
te Tau 1892, me te Tau 1893.
Otira i whakaaturia atu ano nga Pane o aua Ture i te marama o Hurae i te 25 o nga ra, i te Tau 1893 kia koutou
He mea whakapiri atu kia Te Paki o Matariki. Ko etahi o aua rarangi, he mea tino mahi e te hui
o Matariki, me o ratou Manukura, i timatatia te mahi i te 7 o nga ra o Mei, tae noa ki te 25 o
ra, heoi ka wetekina te here a te Kiingi i runga i a ratou, ka haere hoki te Kiingi i taua ra. Otira
i noho iho ano etahi o ratou ki te mahi i etahi o nga Ture ka whakaaturia atu nei.
*
INGOA POTO O NGA TURE I MAHIA E TE WHARE.
1 Ko te Tumuaki o te Kiingitanga. 7 Ko nga Riihi whenua.
2 Ko te ra e puare ai te Kauhanganui o Aotearoa, me 8 Ko nga Whenua.
te Waipounamu. 9 Ko nga Whenua o te katoa.
3 Ko te here o nga Matariki me nga Manukura. 10 Ko nga Kai-whakawa hara.
4 Ko nga Rangatira. 11 Ko te Perehi.
5 Ko te moni o te Koroni. 12 Ko nga tangata o te Perehi.
6 Ko te Hiiri whai-mana. 113 Ko nga Raihana, Toa taonga.
————
KA WHAKAMARAMATIA ONA TIKANGA.
![]() |
12 12 |
▲back to top |
—KOIA TENEI—
1. Kua whakaingoatia ko Tana Taingakawa te Waha-
roa, W. T. T. Te Tumuaki o te Kiingitanga o Aotearoa,
me te Waipounamu.
2 Kua whakatuturutia, ke! te 2 o nga ra o Mei, o ia
Tau, o ia Tau; te ra e tuwhera ai te Wharo Kauhanganui
o Aotearoa, me te Waipounamu.
3. Kua herea nga Matariki, me nga Manukura, ki te
•aroaro o te Tumuaki. Hei ture i mua i te Torona o te
Kiingi.
4. Ko nga rangatira, e tuhera noa atu ana nga ara hei
uiuinga ma nga rangatira e tomo tauhou mai ana ki nga
whakahaere o tenei Kiingitanga, e rite tonu ana tana ingoa
rangatira, ki nga Pakeha.
5. Kua whakatuturutia kei te rua o nga ra o Mei,
ka whakaaturia te moni i kohia e ia Iwi, e ia Hapu
i te Tau, ko taua moni e rua hereni, tera ano e
kitea nga whakamaramatanga i roto i nga whakaatu-
ranga o taua Moni.
6. Ko te Hiiri tonu o Tawhiao Kiingi, hei whaka-
mana mo nga mahi e mahia ana e tenei Kiingitanga.
7. Kua whakaaetia kia Riihitia nga whenua, i raro
-ano i te mana o Tawhiao.
Ka whakamaramatia nei ona tikanga.
He Riihi Whenua.) Tona tikanga ko nga
whenua, e Riihitia ana i raro i te mana o Kiingi
Tawhiao.
(1)
(2) E whakaaetia ana hoki e tenei Ture, e toru nga koata i
roto i te Tau, ara, e wha marama kotahi koata, e waru
marama, e rua koata, tekau ma rua marama, e toru
koata, kotahi tino Tau. A i runga i te tikanga Riihi,
E whai mana ana te Ture i te wha o nga marama :— Me
puta te moni a te kai tango Riihi ki te tangata, ki nga ta-
ngata ranei nona taua whenua; Otira e whai mana ana te
tangata, nga tangata ranei nona te whenua, ki te whakaputa
kupu whakamahara ki roto i nga Pukapuka whakaritenga
i te taima e puta mai ai te moni a te kai tango Riihi, engari
ko te mananga o te Ture e wha marama.
(3) Ki te he nga whakaritenga a to kai tango Riihi i nga
mea i whakaritea e raua ko te tangata nona te whenua, ko
nga tangata ranei no ratou te whenua i roto i ta raua
Pukapuka whai mana, tera ano ka kitea i he te mahi a
te kai tango Riihi, a, e tika ana i raro i tenei Ture kia
whakamutua te noho a taua kai tango Riihi.
(4 ) Ko nga taonga i runga i to whenua Riihi. Tona tikanga,
Ko ena taonga i runga i te whenua Riihi he Koura moni,
ho koura waro; he Hiriwa: he Haeana! he Kapa. He
kohatu mo nga Rori, ho oneone mo nga Rori. He oneone
hei Pereki:— He kotakota mo nga Rori, he Kapia ko
nga taonga pena i runga i te whenua e Riihitia aua, ka
herena e te Ture o te Kiingitanga.
(5) E kore e whakaaetia e tenei Ture kia riro aua taonga
pera te ahua, Heoi ano te wahi i te kai tango Riihi ko te
whenua hei atawhaitanga i ana Kararehe.
( 6) Matua whakarite rawa i te utu mo aua taonga pera, ka
tika ai te riro i runga i te tikanga Riihi.
.(7) E ahei ana te Kiingitanga, ki te whakatuhera i te Rori
i nga rori ranei i waenganui i taua whenua Riihi, hoi
huarahi mo te katoa, hei mahinga hoki i aua taonga
o te whenua mehemea ra ka maramatia, te huarahi
hei mahinga,
S. He maha nga ahua o nga whenua, engari ma
tenei ano e marama ai te ahua.
WAHI TUATAHI, (He Whenua Papatupu.) Tona
tikanga. He whenua tuturu no nga tangata Maori, i
runga i o ratou tikanga Maori, kaore nei ano i pa-
ngia e to Ture Pakeha i runga i nga tikanga, Kooti
Whenua Maori, ko nga whenua pena te ahua, me tono
e te tangata nona te whenua, e nga tangata ranei nona
nga whenua, ki te Tumuaki o te Kiingi-tanga, me
nga Minita, me te Iwi nui, ki a whakamaramatia atu
nga Ture mo nga whenua pena te ahua.
WAHI TUARUA, (Kooti Whenua.) Tona tikanga,
Mo nga whenua kua Kootitia, i whakaotia nei e te
Ture Pakeha, e ahei aua i te Ture o tenei Kiingitanga,
i raro i to ratou Ture nui, ( HE WHENUA NO RATOU TUPUNA )
ki a whakawakia ki te Ture Maori.
WAHI TUATORU, ( Whakataunga Whenua.) Tona
tikanga, He whenua i whakataua e te Ture Pakeha,
Tera ano e kitea he wahi hei tirohanga ma tenei
Ture, i runga i te hiahia o nga tangata no ratou te
whenua,
(1 ) Ho tuku rarangi Ingoa Maori, Awhekaihe ranei, kei
nga tangata Maori ano to tikanga ki o ratou Awheka-
I iho, e kore 6 tika i tenei Ture, ki a riro i nga A-
I whekaihe, te kahanga ki te whakaputa ko, i nga tika
nga o to ratou Whenua.
(2 ) Ko nga Awhekaihe, tona tikanga ko nga Awhekaihe
kua mohiotia e tona Hapu, o toua Iwi ranei, e kore
noi e puta he raruraru i taua tangata, ki tuna Hapu,
ki tona Iwi ranei.
(3) Mehemea ki te puta he raruraru ki te Iwi, i runga.
| i etahi tikanga i raruraru ai. K ahei aua i te Kiingi-
tanga o te Iwi Maori, te titiro i ta ratou Take, ana
pa, he raruraru ki waenganui ia ratou. Ki te hia-
hia te Kawanatanga Pakeha ki te titiro tahi ki taua
raruraru, me tono atu e taua Kawanatanga, ki ta
Tumuaki o te Kiingitanga Maori, e tika ana ki a
whakaritea e raua taua raruraru.
WAHI TUAWHA. ( Ko nga Ruuri Whenua. ) Tona
tikanga, Mo nga Huuri i nga Whenua Maori, e kore e
whakaaetia e tenei TURK, kia mana te tangata kotahi,
tokorua, tokotoru ranei, ki te whakaae i te Ruuri, ki runga
i te whenua; matua korero ki te Iwi, tae noa ki te Tu-
muaki mo toua Kiingitanga, kia tika te whakaaetanga
ka tika ai kia ruritia taua whenua.
WAHI TUARIMA. ( He Whenua Karauna.) Tona
tikanga Ko nga Whenua kua Karauna Karaatitia i raro
i nga Ture Pakeha, ko etehi o aua whenua kua tukua
kia Tawhiao me tona Runanga, mehemea ki te kitea
totahi mahi e pa ana ki taua whenua, ki ana whenua
ranei. Me patai ki te Tumuaki o te Kiingitanga, ahakoa
Maori, ahakoa Pakeha. A, ki te hiahia tetehi tangata
etahi tangata ranei o taua whenua ki te mahi i etehi
mahi ki runga i aua whenua pera:—• Me matua haere
ki te Kiingitanga o te Iwi Maori, whakaatu ai i nga hiahia
pera, kaua e mahi noa i aua whenua, kei pa te raruraru
kia koe, ki a koutou ranei.
Ka whakamaramatia nei etehi o nga tikanga.
![]() |
13 13 |
▲back to top |
(2) Ko to wahi o te karauna Karaati e tangohia mai
ana e te Ture o tenei Kiingitanga, hei maramatanga
mo te whenua, mo nga whenua ranei, ko nga Ruuri
i roto i taua Karauna Karaati.
(3) Ka tino tirohia e te Kiingitanga, nga Iwi tika ki
runga i te whenua i nga whenua ranei, kua oti te
Karauna Karati. Haunga ano te tika o te Karauna
Karati; K ngari mo ora atu Iwi kaore nei i roto i te
Karauna Karati, kei te mohio ano i roto i nga Iwi Maori,
nga tika, mo nga he o nga Iwi, kaore ra i uru ki taua
Karauna Karaati.
( 4) K kore o tika i tenei Ture te tangata Karauna Karaati
mehemea ra ka ata tirohia e he ana tana paanga, e kore
ano hoki e tika me take Karauna Karaati he take mo te
tangata ki te whenua. Otira, e mohiotia ana e te katoa te
tika o taua tangata i roto i to Karauna Karaati ki te
whenua e Karauna Karaatitia ra e ia; e kore tona paanga
e whakahengia e nga Ture o tenei Kiingitanga:— Engari
ka ata tirohia ano e te Ture o to Kiingitanga te tika u
tetehi atu tangata, o etahi atu ranei ki runga ano i taua
whenua.
E whakauruhia ana hoki enei rarangi e whai ake nei.
( 1) He whenua kaore ano i Karauna Karaatitia, ko aua whe-
nua ka tino tirohia e te Ture he huarahi e marama ai
te tango a te kai tango Riihi i taua whenua, ka tukua
atu ki te Hapu, ki nga Hapu ranei tetehi tikanga e
marama ana ia ratou mo to ratou whenua.
( 2) Ki te oti nga whakaritenga a te Hapu, a nga Hapu ranei
o taua whenua, e marama ana hoki i te Ture te titiro
Ka whakamana e te Ture ta ratou whiriwhiringa, e taea
ana hoki u te Tumuaki te whakatau te hiki ranei, a ratou
raruraru pera.
(3 ) Ko etehi whenua, i runga i te tikanga Karauna Karaati
ki iu tangata, ki ia tangata; e noho watea ana i runga
i nga Riihi Pakeha ka whai kaha noa atu te Ture o te
Kiingitanga ki to Riihi i taua whenua i runga i te hiahia
o nga tangata nono taua whenua kiu Riihitia i raro i te
Ture o to Kiingitanga.
(4)
WAHI TUAWHITU
Kiingitanga o Tawhiao.
WAHI TUAWARU. (He whenua Raruraru.) To-
na tikanga, ko nga whenua e takoto raruraru ana, e
kore e kaikatia te mahi, engari, ka ahei te Kiingi-
tanga ki te uiui i nga raruraru peru, e kore ano
hoki e tika kia whakanohoia he Reti ki te kaha o
totohi taha anake, engari ma te marama o nga taha
e rua, ka tika ai i te Ture, ki a whakanohoia he
Reti ki runga i taua whenua.
9. Ko nga Whenua o te Katoa, E rite tonu ana
nga rarangi Ture, o tenei rarangi, ki nga tikanga e
man iho nui i te WAHI TUATAHI me te WAHI TUAONO o
te rarangi tuawaru o te Ture.
10. Kua whakaarahia nga Kai Whakawa, o roto i
. te Kiingitanga o Tawhiao, hui pupuru i ana Ture, hei
tirotiro i nga Hara, o pa una ki te Tangata, ki te
Kararehe, ki te Taonga,
Ka Whakamaramatia nei etehi o nga tikanga.
WAHI TUATAHI, ( Marenatanga,) Toua tikanga,
He Wahine Marena, ki te Tane, e whakaaetia aua e
tenei Ture, nga rarangi e whai ake nei, i runga ano
ia i nga tikanga a nga Tupuna o te Maori. (ara)
( 1 ) Mehemea na nga Matua o te Kotiro, toe nga Tungaane
hoki, tae noa ki te Hapu, me te Iwi, i whakaae
ta ratou Kotiro kia moe Taane. He tino Marena tena, ki
runga ano hoki i te Ture, o nga Tupuna o te Maori,
(2 ) Mehemea na te Matua Taane, Wahine ranei, te pa-
keke mo te Kotiro, a e whakaae ana tetehi o raua
tae noa ki te Hapu me te Iwi, me ata hurihuri ano
te pakeke a te mea kotahi o nga Matua, i runga
i te whakaae a te Hunga Tokomaha.
(3) Kaore e whakaaetia e tenei Ture ki a moe nga
Wahine Maori i te Pakeha, ki te tohe taua wahine
ki taua taane, E whakaaetia ana e tenei Ture, ki a
kaua ho "Mana" Maori i runga i taua Wahine, I
runga ano ia i te Ture o nga Tupuna o te .Maori
e meatia ana, ( He Wahine haere Po.)
(4) Kaoro e whakaaetia e tenei Ture, ki a Raihanatia
te whakamoenga tangata.
WAHI TUARUA. (Whakanoho Pakeha.) Tona
tikanga : Ko nga Pakeha e hiahiatia ana e nga tangata
Maori, kia whakanohoia ki o ratou takiwa, ki tona takiwa
ranei; i runga i te noho take kore. Na to hiahia, na to
koutou hiahia ranei te tikanga:— Kaore e whakaaetia
e tenei Ture kia pera taua tangata, aua tangata ranei;
kei pa he raruraru ki taua Pakeha, a ka whai hara koe,
a koutou ranei.
11. Ko te Perehi, tona tikanga he Perehi i whakatu-
turutia hei mahi i nga rongorongo katoa e ahu mai ana i
te ao, e ahu atu ana hoki i konei. Ko taua pepa he wehe
ke ia " Te Paki o Matariki;'' Otira, e hari ana ano a ia
i nga rongo e ahu mai aua ki a " Te Paki o Matariki, "
ko te Ingoa o taua pepa ko Ngahiringa i te Whitu.
12 Kua whakaaetia ki a kimihia tetehi tangata hei
Tumuaki mo te Perehi, kiu marama ai te whakaatu ki nga
takiwa katoa, i nga taima e puta ai taua pepa a Nga-
hiringa i te Whitu.
13.
I runga i te kupu whakahau mai, a te Tumuaki
ki ahau, ki a whakaaturia atu nga Ture i mahia e te
whare i nga tuhera-tanga e ma ka mahue nei, koi»
ka Panuitia atu nei ki a koutou.
NA TO KOUTOU HOA.
T. T. RAWHITI,
![]() |
14 14 |
▲back to top |
WHAKAATURANGA.
TE PIRIMIA, ME TE (TUMUAKI O TE KIINGITANGA.)
KOIA TENEI.
No to 12 o nga ra o Maehe ka tutaki a Hetana Pirimia, raua ko Timi-Kara, kia Tana Taingakawa te Waharoa, raua ko Tutua te
Ngakau, me etehi atu o nga Rangatira i Hui ki Hukanui e tata ana ki Hamutana me Ngaruawahia i te takiwa o Waikato.
KO nga PUTAKE tenei, i korero atu ai a Tana Taingakawa, ki taua Pirimia, i to raua kitenga i a raua.
1. Ko te Taake i nga whenua maori. 6. Ko nga whenua i riro i nga Kura mo nga tamariki Maori.
2. Ko te Ture muru i nga whenua Maori. 7. Ko nga Kai-whakawa Maori.
3. Ko nga Kara kuri ki nga tangata Maori. 8. Ko te nama a te Maori, ki nga Pakeha.
4. Ko nga Ruuri i nga whenua Maori. 9. Ko te hara a te Maori ki te Maori.
5. Ko nga Kooti Whenua Maori.
Heoi i roto i enei ra, kei te tatari atu i te whakarapopototanga o aua korero, a Tana Taingakawa, raua ko Hetana, tenei ake te roanga.
TE HUI O TAURANGA
NGA KAI WHAKAWA
Kua whakaingoatia nga Kai-whakawa i whakatuturia hei pupuru i nga Ture e mau noi te whakamaramatanga i te rarangi tekau o
te Ture, ko ngu tangata kua whakaingoatia;— Koia tenei.
Ko Hori Parengarenga, o Matamata
" Renata, o Ohinemuri
" Te Mete Raukawa, o T auranga
" Te Huiwhara, o Patetere
" Ngaapu Paneiti, o Aotearoa
" Te Meera o Maungatautari
" Haaka Ngauaua, o Parawera
" Te Kamaka Matehaere o Puniu
" Pohutuhutu, o te Hoe-o-tainui
" Hataraka Ihaka, o Puatahi Kaipara.
WHAKAMARAMATANGA.
Ahakoa ano kei to noho mahara i roto i o koutou ngakau te ra e puare ai te Kauhanganui, o Aotearoa, me te Waipounamu, ka kite iho na
hoki koutou, kua noho taua puaretanga ki roto i nga rarangi Ture, ko taua mea kua tuturu mo nga Tau katoa kei te Haere mai, I nga wa kua
mahue ake nei. He mea tuku powhiri te ahua o nga whakaaturanga:— I tenei taima kua tuturu hei Ture kua mutu nga powhiri, i te mea kua
tuturu tona ra, ko te 2 o nga ra o Mei o ia Tau, o ia Tau te ra e puare ai te Kauhanganui, o Aotearoa; me te Waipounamu.
NA TO KOUTOU HOA
T. T. RAWHITI.
Maungakawa,
Cambridge, Aperira 12, 1894
1 taia tenei ki te Perehi a te Kiingitanga e T. W. Kereama pai Taa Nupepa. Maungakawa, Cambridge, Aperira 12, 1894.
![]() |
15 15 |
▲back to top |
KO TE MANA MOTUHAKE
TE PAKI O MATARIKI
PUARETANGA TUAONO O TE KAUHANGANUI.
NGA WHAI KORERO A KIINGI TAWHIAO, I TE PUARETANGA O TE WHARE, I TE 2 O NGA RA O MEI
TAKU KUPU AKE:— HE kupu naku, kia rongo tonu mai koutou katoa ! katoa !! katoa !!! He kupu timatanga
ake naku i tenei ra. '.' Kia ora tonu t3 Tu umiki, ratou ko ona hoa." Ma te Atua koutou e tiaki. Whakarongo
• mai nga Matariki, nga Manukura, nga Whakamarumaru, me nga Rangatira, me te Iwi nui tonu, koutou katoa,
tatou katoa katoa ma te Atua e tiaki. He kupu ake naku ku rongo tonu mai koutou katoa e nga Matariki, e nga Ma-
nukura, e nga Whakamarumaru, e nga Rangatira, me te Iwi nui tonu. He kupu ake naku tenei— kia ata mohio, kia
ata marama; me ata waiho ano tetehi waahi ki a au : kaore ano hoki au i ata kite iho i ata mohio iho, o tena pu-
aretanga o tena puaretanga. Ki te tahuri atu Hapu nei ki te mahi, kia pai te korero, kei tahuri ki te patu i te korero
a tetehi, ka roa tatou ki te whakahehee: Engari kia kotahi te tangata hei titiro mo ta kapu, koia taka kupu; mehemea
ka peneitia kia rua kupu a tetehi kia toru a tetehi ma taua tangata ra e titiro. Ki te peneitia tere tonu te oti i taua
tangata, nga korero a nga Matariki a nga Manukura, a nga Whakamarumaru:— E kore au e kii nana i oti ai, engari
ua tatou katoa: Kaore au o kawhaki ia au, koia au i mea ai, kia kotahi tangata hei kowhiti kia wawe te oti. He
mea ake naku me kaha tonu te mahi, mutu tonu taku kupu i tenei: "Kia kaha, kia kaha, kia kaha tonu te mahi!"
Ma te Atua tonu tatou e tiaki.
AOTEAROA ME TE WAIPOUNAMU.
——
TE KAUHANGANUI o AOTEAROA, MEI 25, 1894.
KO NGA TURE I PAAHITIA, I OTI HOKI TE WHAKATUTURU I ROTO I NGA RA O TENEI TAU.
. TE INGOA POTO O NGA TURE
———
1. Ko te Kawenata o te Kotahitanga o nga Iwi Maori o Aotearoa. 5. Ko te Ture o nga Whakawa Hara.
2. Ko te Ture KURI ki nga tangata Maori, kua tiakina e te Ture Maori. ! 6. Ko te Ture Wene Moni, i roto i nga moni toopu o te Koroni.
3. Ko te Ture Paihini ki nga takiwa Maori kua whakakorea. 7. Ko te Ture Whakanohonoho Whenua o AOTEAROA.
4. Ko te Ture Whakawa Whenua Maori. 8. Ko te Ture ARAI i te Hoko o nga Whenua Maori.
KO ENEI RARANGI TURE. Kua oti te whakatuturu e te Huihui o Matariki me o ratou Manukura, hui tahi
ki nga Whakamarumaru, me te Iwi nui tonu. He mea whakaoti i te aroaro o te Kiingi, i runga ano i tona Mana.
Na runga i te hiahia ki a hohoro te kitea o nga mahi o roto i te whare o te Puaretanga i tenei Tau, koianei ka wha-
kaaturia atu ki a koutou:————— "E TE ATUA whakaorangia tou Iwi Maori."
Na to koutou hoa T. T. RAWHITI.
I taia tenei ki te Perehi a te Kiingitanga e W. T. Kereama, pai Taa Nupepa. Maungakawa, Cambridge, Mei 25,1894.
![]() |
16 16 |
▲back to top |
TE PAKI O MATARIKI
TE KAUHANGANUI.
TE HUINGA. O TE ROOPU TEKAU MA-RUA O NGA MINITA
I TE 16 O NGA RA O APERIRA.
———————MAUNGAKAWA, CAMBRIDGE, MEI PARAIRE 25, 1894.
APERIRA MANE 16. 1894,
10 KARAKA, A. M.
TANA TAINGAKAWA.
I te mea kua tuwhera nei to tatou Whare. Kua tae
mai hoki koutou tokotoru ki toku aroaro, kei te ngaro
atu te hunga tokowaru. Kua tae mai hoki te wha-
kaatu a Parata, e kore a ia e tae mai, ko te hunga to
kowani kaore ano i tae mai te whakaatu; Mehemea e
hiahia ana koutou ki te whai kupu mai e pai ana.
RONGO-WHITIAO TE PUNI. E whai kupu atu ana
ahau ki te Tumuaki:— He ahakoa i te mea kei te ngaro
atu o matou hoa te hunga i karangatia i tenei Tau i ma-
hue ake nei, kia tae mai matou ki konei i te 15 o nga ra
o tenei marama, ki konei matou whakarongo atu ai ki
nga pikaunga e whakawaha e to Tumuaki ki a matou, A,
i te mea toko-toru rawa matou i tae mai i te ra i whaka-
ritea ai e koe, e noho nei matou i roto i tenei Whare ; —
hemea pea ka hikitia tenei ra. ka waiho tonu tena tikanga
hei mahi ma tatou i roto i nga ra e haere mai nei; Koia
ahau i whakaaro ai, ahakoa tokotoru matou, me haere
te mahi i tenei ra, Otira ko taku o tino whakaaro noi
mehemea kua takoto nga tikanga i te Tumuaki hei pi-
kaunga ma nga Minita i karangatia nei, koia taku e tono nei
me haere te mahi o te whare i tenei ra. Ko nga pikau-
nga e rite ana ma matou ma te hunga tokotoru e noho
nei, me homai e te Tumuaki; me etehi atu tikanga e tika
ana kia homai e te Tumuaki, i te puaretanga o te whare i
tenei ra : A, kei runga pea i te homaitanga o aua putake
tera e maha nga ra e whiriwhiri aua, ka tae mai hold pea
etahi o matou, koia nei te take i kore ai ahau e pai kia
hikitia tenei ra:— Heoi nei aku kupu.
TAUTOKONA ANA E TE HUNGA TOKORUA, E TE AROA HA-
EREITI, ME KlINGI POHEPOHE.
TE TUMUAKI. E mihi atu ana ahau kia koutou e
te hunga tokotoru kua tae mai nei ki toku aroaro i tenei
ra; Heoi kua whakarongo marama atu ahau ki nga kupu
a Rongo-whitiao, ae, e pena ana ano taku whakaaro, kaore
ahau e pai kia waiho taua mea hei Ture mo tatou. Kua
tukua noatia atu nga whakaatu o tenei ra i te 9 o nga ra
o Oketopa o tenei Tau kua mahue nei, i tukua utu ano o
ahau he whakamahara i nga ra tata nei, kaore nei ano he
whakaatu mai ma ratou mo to ratou roanga, kua tae mai
te whakaatu a Parata te Mapu, he aitua kei aia, heoi kua
mahara ahau engari tena e kore a ia e tae mai; Waihoki
e pena ana toku whakaaro e kore ahau e pai kia hiki tenei
ra kei waiho taua tikanga hei pena ma tatou i nga ra e
puare ai to tatou whare. Heoi ra ka whakaatu nei ahau
kia koutou e te hunga kua tae mai nei ki toku aroaro.
Taku ka whakaatu nei kia koutou ko nga pikaunga e
waha nei e ahau i roto i nga Tau, me nga ra kua mahue
nei, He mahara noku e kore ahau e kaha ki te waha i o
;atou tikanga koia ahau i mahara ui, mu whai tangata
marire, a kua huaia nei to koutou ingoa
marua, hei pane mo nga whakaaro i roto i tenei Kiingi-
tanga kia mohio ai nga Iwi i roto i tenei porotaka me
tenei Kiingitanga, marama tonu ta ratou tuku mai
ratou whakaaro, koia tenei.
(KO TE WHARAKURA) Hei Minita takawaenga ki
nga Pakeha, me era atu tikanga i waenganui i nga Pa-
keha' me nga tangata Maori.
(KO TE TIHIRAHI) Hei Minita mo nga Ture kei
a ia te tikanga ki te whakaatu i nga Ture e mahia ana
e tenei Kiingitanga nga Ture katoa o tenei Kiingitanga,
mana e pupuru.
( KO A. RONGOWHITIAO ) Hei Minita, mo nga
whenua me era atu tikanga i raro ia ia, e pa nei ki. te
whenua.
(KO TE AROA HAEREITI) Hei Minita mo nga
Kai-whakawa e mahi nei i nga hara e pa ana ki\_te tangata
( KO PARATA TE MAPU ) Hei Minita, tiaki i nga
moni e mahia aua i raro i tenei Kiingitanga, me era atu
whakaritenga i raro ia ia.
( KO AHURIRI) Hei Minita mo nga mahi a te Iwi,
me era whakaritenga i raro ia ia.
( KO TE KATIPA ) Hei Minita mo ngu purei e ma-
hia aua i raro i tenei Kiingitanga, me era atu whakari-
tenga o nga mea pera i raro ia ia.
( KO KIINGI POHEPOHE) Hei Minita mo nga
Raihana e mahia ana i raro i tenei Kiingitanga me ona
whakaritenga e tukua ana ki a ia.
( KO TE POKAITARA TE HIAKAI) Hei Minita mo
nga Whenua e whakawakia ana i raro i nga tikanga o tenei
Kiingitanga, me era atu o nga tikanga mo nga whenua e
whakaritea ana i runga hoki i te hiahia o nga Iwi, nona
nga whenua.
( KO WAATA TIIPA) Hei Minita mo nga Takoha e
mahia ana i raro i tenei Kiingitanga, me ona whakarite-
nga katoa.
(KO TUTUA TE NGAKAU) He Minita ia i waenga-
nui ra maua ko Tawhiao.
Heoi koia tenei nga mea i whakaarohia ai e ahau ki a
whakina atu e auau kia koutou. Heoi ko tetehi o aku
mahara kei roto ano i ahau, ka mutu iho nei taku korero.
Ma taku hoa e panui atu te tikanga o nga mahi
ma koutou i runga i ta koutou e tono nei.
![]() |
17 17 |
▲back to top |
Tawhiao
Waipounamu
Aotearoa.
TIHIRAHI TUHONIA. E tu ake ana ahau: Kia ora Te Tumu-
aki. No runga ano i ta tikanga o nga kupu e korerotia mai nei taku
tautoko, he tika tonu no te putanga mai o taua reo, o mea ana hoki
taua reo; - Kia tukua tetehi o nga Minita, kia haere ki o tatou taki-
wa haere ai. porotaka noa; ki te Kauhau haere i to tatou Rongopai.
Taku tonu, ko Rongowhitiao to Minita e haere ki te whakaatu i tenei
Rongopai, e tino tika ana ko ia tonu e haere, ko taku tona.
A. RONGOWHITIAO TE PUNI. Kia ora te Tumuaki. — To mea
i tu ake ai ahau, he whakamoemiti naku ki nga take a Te Tumuaki
kua panuitia mai nei. Kua kite tonu ake ahau ae, me tuku tetehi o
nga Minita kia haere ki te kawe haere i tenei Rongopai ki nga takiwa
katoa i roto i te Porotaka Nama tahi. He mea naku me whakarapo-
poto katoa nga tikanga ma ia Minita, kia marama ai tana haere
Engari taku i kite ai o nga Minita hei haere, ko te Minita takiwa,
me te Minita mo te taha Pakeha. Mehemea i tika ki ahau taua
pikaunga, kua ki tonu ake au i naianei, ko ahau tonu e haere; ko
tenei e kore ahau e kaha ki te whakaae i te kupu a tetehi o nga Mini-
ta e kii nei ko ahau e haere. Otira, ko taku tenei i kite ai o nga
Minita mo te haere, ko te Minita takiwa. Me whakarapopoto nga
tikanga ma taua Minita, kia marama tonu ai tana titiro iho ki nga
mea hei haringa mana, kia tika ai taua haere i runga i nga kupu i
tukua atu ai ia i waenganui i a tatou; i nga mea ano hoki i whakata-
kotoria i roto i tenei Whare. Mehemea ka tupono ko ahau e haere,
ka penei ano taku korero ; me whakatakoto rawa aua kupu ka homai
ai ki ahau hei titiro iho maku, kei titi ko ahau i runga i aku huarahi
pohehe, ko taku tenei.
WAATA TUPA. Kia ora. Te Tumuaki — Taku tonu i tu ake ai
he tautoko i te kupu haere o tenei Minita, kia haere ki te kawe haere
i tenei Rongopai. Otira, ko tetahi waahi o taku kupu, e penei ana
ahau ko tenei Minita ka tukua noi, me puta rawa utu tenei Minita ki
waho i te Porotaka Nama-tahi nei Taku pai ake kia puta atu taua
Minita ki era atu takiwa, tera pea kei te noho pohehe nga Iwi o wa-
ho ; a kei runga pea i te putanga atu o taua Minita ko reira ratou
marama ai. Kaati, kei te tautoko ahau i te kupu haere o tenei Mini-
ta. E tika tonu ana nga kupu a Arekatera Rongowhitiao e korero nei,
e tautoko ana ahau.
TE AROA HAEREITI. Kia ora Te Tumuaki. Ko te take i tu
ake ai, he whakamoemiti tonu atu ki nga take kua whakamaramatia
mai nei. He tautoko tonu i tenei kupa e kiia nei, me haere tetehi o
enei Minita, ki te kawe i nga Tikanga e mahia ana e tenei Whare, ki
nga takiwa katoa, i runga i te Rongopai o Tawhiao. Tetehi oku wha-
kaaro, he hiahia noku mehemea ka tika. He mea ako naku, kia
haere a te Maahutu, hei hoa mo taua Minita ka tukua nei ki te kawe
i tenei Rongopai, mehemea ra ka maramatia kia haere Koia nei
taku.
KIINGI POHEPOHE. He tautoko anahe te mea nui i tu ake ai,
me haere te Minita, nga Minita ranei, ki te Kauhau haere i te Rongo-
pai. Engari taihoa ahau e tohu tangata, ara e whakahua i taku Mi-
nita hei kawe i taua Rongopai.
TIHIRAHI TUHONIA. Tenei tuunga ake oku, kua whakaaro
ahau i naianei, mehemea ki te tukua kia kotahi te Minita e haere ki
te kawe i tenei Rongopai me ona whakaritenga, kia pau te tau e haere
ana ka tae mai ki a tatou. Koia au i whakaaro ai, ko nga Minita,
ano e noho mi hei kawe i tenei Rongopai me tenei Haina, Taku
Ngatiraukawa Tauranga
Hauraki
Waikato
Marokopa Ngatimaniapoto
A. RONGOWHITIAO TE PUNI
WAATA TIIPA
TE AROA HAEREITI ME
KIINGI POHEHE:.
KO tenei "KAWENATA" Kua huaina nei tona
ingoa, ko te Kawenata o te whakapumautanga o ngaa Tu-
re, i mahia i raro i te Rangatiratanga o nga Iwi Maori
o Aotea-roa me te Wai-Pounamu.
KO tenei " KAWENATA " He mea whakaputa atu i
raro i te Hiiri Nui o Tawhiao, Potatau te Wherowhero. He
mea whakaae e toua Runanga, hei Kawenata mau tonu mo
nga Iwi Maori, o tenei whakatupuranga me era atu whaka-
tupuranga Maori, e puta ake i muri i a ratou.
KO tenei " KAWENATA " E kore e takahi inga ku-
pu tohutohu me nga kupu atawhai a " Wikitoria te K uiui,
mo nga Iwi Maori, i roto i te Tiriti-o-Waitangi, i to Tau
1840.
TUATAHI:— ( Ko nga Iwi Maori ) " toua tikanga. He
tangata maori i runga i o ratou Motu i Aotearoa
me to Wai-pounamu.
TUARUA :—( Ko Aotearoa me te Wai-Pounamu ) " tona
tikanga. Ko nga Motu e rua nei, he wheunu
no nga Tupuna o te Maori, ehara i te whenua
Raupatu, Hoko ranei, ki etahi ata Iwi o te Ao,
Engari he whenua tonu no ratou tuku iho ana
ki o ratou whakatupuranga i muri i a ratou.
TUATORU :— (Ko te Mana) " toua tikanga. He Mana
Maori Motuhake i runga i to ratou whenua, i te
whenua o ratou Tupuna. I te mea ko tenei
whenua, he mea kite tuatahi e nga Tupuna o te
Maori, kaore he Iwi ke, e noho ana i runga i te
whenua, heoi tau tonu iho to ratou " MANA " ki
to ratou whenua.
![]() |
18 18 |
▲back to top |
TUAWHA (Ko to Ture) " tona tikanga. He Ture ma-
ori motuhake, i runga i o ratou tikanga Maori
e tau ai te pai, i waenganui i a ratou mo ra-
tou, me o ratou whakatupuranga i muri i
a ratou.
KO to PANE tenei, mo taua KAWENATA, taihoa marire nga
whakamaramatanga e ata hanga. He mea atu kia koutou, mehemea
ka kitea mai e koutou te ahua kino, me unu ki waho nga mea e kino
ana, ma koutou e whakauru mai etahi i a koutou i pai ai.
TIHIRAHI TUHONIA. Kaore rawa ahau e kite atu i tetehi maku
o nga mea e panuitia maina hei unuhanga maku ki waho, kua tino
marama atu i taku ngakau nga take e wha, e korerotia maina, he
whakaaro naku mo ena take e wha, ko nga taonga tonu tena o tenei
whare, e kore ahau e pai, ki a haria katoatia nga taonga o tenei
wharo ki waho. Engari ki taku mo penei, Ki a kotahi o ena take e
hari ki waho ki a toru e waiho, ki a rua ranei e hari, ki a rua e
waiho, mehemea ka riro katoa nga tako o wha nei, kei whea ino to
wharo, koia noi toku whakaaro, kaore ahau e pai ki a tukua katoatia
enei take, engari ki a toru e Pupuru, ki a kotahi e tuku.
A. RONGOWHITIAO. KIA Ora te Kiingi me te Tumuaki e no-
ho maina korua, kia ora hoki tatou e nga Minita e noho noi i roto
i tenei wharo. Te mea i tu ake ai ahau, ho whakamoemiti naku ki
to marama o te Tumuaki ki te ata whiriwhiri marire i nga kupu mo tu
KAWENATA, kua panuitia mai nei tona whakamaramatanga, tena
koe e te Tumuaki, Taku kupu i tu ake ai ahau ki runga, he whaka-
pai naku ki enei take e wha, koia nei toku whakaaro i korero ai ahau
i tera atu rangi, ki a whakarapopototia katoatia nga tikanga, hei ha-
ri ma enei Minita, ki nga wahi katoa, e kore ahau e pai ki a wai-
ho tetehi o «nei putake, engari me tuku katua ki a kaore, mehemea
ka waiho tetehi o enei putake, akuanei ka pataia e nga Iwi o waho
nga tikanga o nga putake i mahue, me pewhea te whakamarama a
nga Minita, i te mea kua oti ia tatou te whiriwhiri, ki a tukua nga
Minita ki te kauhau haere i tenei Rongopai. Koia ahau i whakaaro
ai e kore rawa e pai ki a mahue tetehi o enei putake, engari me tuku
katoa ki a haere, ki a marama ai nga Minita kawe i taua Rongopai,
ko toku whakaaro tenei.
TAU tokona ana e WAATA TIIPA, e te AROA HAEREITI,
mo KIINGI POHEPOHE, whakaaetia ana te korero a Rongo-
whitiao, kia tukua nga PUTAKE e WHA, ki a haere:— KIA
marama ai te kauwhau i te RONGOPAI.
Taite, Aperira 21.
Ka Puare to Whare i te 10 karaka.
No tenei ra ka tae mai tetehi o nga Minita a Te Wharakura.
TE TUMUAKI. Tenei kua tae mai te pukapuka whakaatu a Timu-
ha Taiwhakaea i tetehi raruraru kua pa ki a Ngatitamatera kia Nga-
titokanui me Ngatikoi, kei te takiwa ti Hauraki. (2.) Kua tae mai
te Reta a Ngaiterangi, timata i te Rereatukahia tae noa ki Rangiwa-
ea. He Inoi mo tetehi moni o te Wharo, kia wehea e ahau ki roto i
taku ringa ma ratou kia £20 pauna. (3.) Kua tata nga ra e Hui ai
nga Iwi ki tenei Marae. He mea naku, kia hanga nga tikanga mo
nga Raihana, i te mea kei konei e noho ana te Minita o nga Raihaua.
kia marama ai nga tangata e hiahia ana ki te whakatu i a ratou mea
i kite ai, hei Painga mo ratou ; i te mea ko nga Raihana o tu ana i
naianei kei raro i te mana o Tutua te Ngakau, i tenei ra kua whaka-
whitia taua mana i runga ia ia. Ko te Mana mo nga Raihana inai-
anei kei a Kiingi Pohepohe. Heoi nei aku putake hei whiriwhiri ma
tatou.
KA PANUITIA ATU NEI AUA PUKAPUKA,
TE WHARAKURA. Taku mo te take tuatahi, E penei ana
ahau, kua tata nga ra o Mei e hui mai ai ratou, tera ano e mohiotia te
take o to ratou raruraru, he hiahia noku ki tenei take, me nuku utu,
kia rupeke katoa mai tatou ki konei ka whakariterite ai i taua raruraru,
ko taku tena. Mo te take 2 tuarua. E whakaae ana au ki te Inoi
mai a Ngaiterangi, me tuku taua moni ki a ratou; no te mea ko nga
Iwi ano tena na ratou taua moni, koia toku take whakaae. He mate
hoki no ratou koia ratou i tono ai, e tika ana kia whakaaetia. Mo
te take tua 3. Taihoa au e korero mo tenei. Heoi nei taku.
A. RONGOWHITIAO. Kia ora Te Tumuaki. Taku mo te putake
tutahi;— He raruraru tena kua pa ki te Koroni, e kore ahau e pai
kia waiho taua mea kia roa kowai ka mohio ki te pai, titiro hoki kua
mau ki te ( Pu ) nga tangata, he tino raruraru tena. Koia ahau
ka ki ake nei, me tuku tonu tetehi o nga Minita kia haere ki te titiro
i taua raruraru, e kore rawa e pai kia waiho taua mea hei raruraru
mo to tatou Koroni; Mo te take ( 2 ) E tautoko ana ahau i te kupu a
Te Wharakura, me tuku taua moni i runga i te inoi a Ngaiterangi,
Engari mehemea kua tukua ano he moni ki taua Iwi i mua ake i
tenei:— E ngari tena kua mea ahau me ata titiro marire te Whare,
kaua taua mea e waiho hei Ture, engari me ata titiro rawa taua ahua
kei waiho hoki taua moa hei mate mo te Karoni. Mo to take ( 3 )
Engari tena me whakariterite rawa tenei i tenei nohoanga o tatou
me whakaoti tonu iho i naianei, i mua i nga ra o tenei Huinga. E
whai manu noa atu ana tatou ki to whakatau utu mo aua Raihana.
WAATA TUPA. Kia ora To Tumuaki. E tautoko ana ahau i to
korero-a Rongowhitiao he mahara tonu noku, ko tetehi putake nui
rawa tenei, ko tenei raruraru e kore rawa e hoki iho ki te iti. Heoi
ano i rua ai taku korero na te mamao rawa o taua waahi. Mehemea
i te Aroha nei kua kii ahau, ko ahau tonu e haere ki taua raruraru;
kati mo tuku pukapuka, pea hoi whakamarama i a ratou, i tetehi
taha mo tetehi taha, e tino mohio tonu ana ahau ki te kaha o taua ra-
ruraru, kua rongo ake nei hoki tatou ki nga kupu o te pukapuka kua
panuitia mai nei. Na te mamao rawa te ki tonu ake ai ahau ko ahau
tonu e haere apopo. Heoi kei te whiriwhiri a te Whare te tikanga.
Mo te taku (2). He nui ano aku korero mo tenei take ; kati i runga i
i to mea kua kiia me tuku, heoi ano e pena ano taku me tuku, atu
tana moni e Te Tumuaki. Mo te take (3). He tautoko i te kupu a
Rongowhitiao, ka whai kaha noa atu tatou ki te whakatau i nga utu
mo aua Raihana, i a tatou o noho nei.
Ngaiterangi.
ki to koutou kaha ki te ata whiriwhiri marire i nga tikanga mo nga
Putake i hoatu nei e ahau kia tirotirohia e koutou. E tino ora ana
taku ngakau ki ta koutou whiriwhiri mo te putake tuatahi, e tau mai
nua hoki tena putake hei mea whakapouri ki toku aroaro, ki te aroaro
ano hoki o tenei RUNANGA me ana Ture. Kia pewhea ranei te
roa o to tatou whakaakoranga ki nga tikanga, e takoto pai ai he ma-
ramatanga, ki waenganui i o tatou takiwa. Kua tino kite iho nei
tatou i nga tangata o roto i tenei Whare e tu nei, nga tangata whaka-
takoto tikanga o tenei Kiingitanga, kua rereke tenei mahi a ratou,
kua mau hoki ki te pu— Koia nei te take o toku pouri ki tenei raru-
raru. Mo pewhea ranei te ako ki a tatou e pai ai te noho a nga ta-
ngata o tenei Whare, e tika ai te hanga i nga tikanga e takoto mara-
ma ai i waenganui i a tatou' me te taha hoki ki nga Iwi Pakeha, Koia
ahau ka whakaau atu nei ki ta koutou whiriwhiringa, me tuku a
Waata Tiipi kia haere ki Hauraki ki te titiro i taua raruraru, mote
tako tuarua (2) kua oti ta koutou whiriwhiringa kia tukua taua moni.
Heoi he whakaatu hoki tenei i toku whakaaro, kua puta toku wha-
kaaro ki te pupuru i taua moai. Ko te putake, kaore ano i tae mai
te moni, i tukua e ahau kiu to Hua, ratou ko tana whanau; Ko taua
moni o £56 00:— Koia te take o toku whakaaro kia purutia nga
moni e tonoa mai ana ki ahau i roto i nga ra o tenei marama, he ma-
hara noku kua tata tonu ki te 2 o nga ra o Mei, ko taua ra hoki
whakaaturia ai nga moni, kei roto i toku Ringaringa. Heoi i te mea
kua riro atu ia koutou te tikanga o nga mea katoa i toku aroaro,
Ka whakaaturia atu e ahau kia Ngaiterangi i tenei ra, kua wha-
kaaetia ta ratou moni. Mo te take tuatoru (3) ma koutou tena e
whiriwhiri: Ko koutou hoki te hunga whiriwhiri i mua i toku
aroaro, ka whakatakoto mai ai ki ahau.
Hikitia aua te Whare mo te 2, o nga Haora.
APERIRA HATAREI 2. P. M.
RONGOWHITIAO TE PUNI. Kua oti ta matou whiriwhiringa
ko oku hoa Minita, mo tetehi o nga putake kaore nei ano i ata tatu
Ara, mo te Raihana: — Heoi i runga i ta matou whiriwhiringa mo
taua putake, ka whakaaturia atu nei ki te aroaro o te Tumuaki.
Ko te utu mo te Raihana o te Toa nui, ara mo te Toa e riro katoa
ana nga taonga katoa ia ia. ko te utu o tena Toa ki tenei waahi tu ai
o £2 11 O, Ki nga takiwa o waho i Maungakawa nei e £2 1 0.
Ko te utu mo to Ruihana o te Teepu Piriote £3 3 0. Ko te utu
mo te Raihana Reihi Hoiho £110
Ko ta matou whiriwhiringa tenei, a whakaaetia ana e matou i
runga i te mana o Tawhiao me ana Ture.
![]() |
19 19 |
▲back to top |
PANUITIA NA NGA TURE
MA TE MINITA
O NGA WHENUA, O NGA KAIWHAKAWA
HAEA, O NGA RAIHANA-
A. RONGOWHITIAO TE PUNI, Tena koe e te Tu-
muaki me oku hoa kaa hui mai nei tatou i tenei ra, ki
konei, a kua rongo nei tatou i te putake i karangatia ai
tatou itenei ra: Heoi kei te tino whakamoemiti taku
ngakau ki nga take a te Tumuaki e korero mai nei ki a
tatou; ( Kia ora tonu te Tumuaki.) Kei te whakamoe-
miti toku ngakau i runga i to kaha ki to whakahaere i
nga tikanga mo tatou, mo te tangata, me te whenua, ko te
Atua hei whakakaha ia koe, ia matou hoki e noho nei i
mua i tou aroaro; i roto hoki i te Kauhanganui o te Iwi
Maori o Aotearoa. Tenei to mea i tu ake ai ahau mote
pikaunga, kua homai nei maku e waha, (ae) ka whaka-
waha e ahau tenei pikaunga ki toku tuara, hei waha atu
maku ki toku kainga. He. kupu atu naku ko aua mea
katoa me Perehi ka homai ai kia matou, ki te oti te
Perehi ko toku ra ano tena e hoki atu ai ki toku kainga,
Kia ora te Tumuaki. !
TE AROA HAEREITI, Tena koe e te Tumuaki, korua
ko to hoa, he whakamoemiti tonu taku i tu ako ai ahau ki
enei tikanga katoa, kua whakatakotoria mai nei ki o matou
aroaro, ki o te hunga tokotoru e noho atu nei, ko temea i
tu ake ai ahau he tautoko naku i te korero a Rongowhitiao '•
e ki nei me Perehi katoa aua mea ka tuku mai ai kia
matou, kia marama ai matou ki te hurihuri, ki te ata
Tena korua e tiaki nei i te maramatanga. I
KIINGI POHEPOHE, Tena koe e te Tumuaki, kaore
e rereke tetehi korero maku i enei korero kua korerotia
ake nei e aku hoa, no te mea kei te marama tonu mai ia '
korua nga tikanga, na to matou rongo atu hoki i te pai:
o nga mea kua oti mai ia korua, i tono atu ai kia Perehi-
tia hei titiro ma matou kia kau-papa ai ki roto i o matou
ngakau :— ( Kia ora te Tumuaki, me te Hekeretari.)
TUMUAKI :— E whakarongo ko» aua au ki a kou-
tou korero, ko toku hiahia hoki tena kia whai tangata hei
pupuru i nga tikanga katea o to tatou Runanga, o to
te Iwi Maori. Heoi i runga i taku whakarongo atu kia
koutou korero tae tonu mai te maramatanga ki roto i toku
ngakau, e whakarongo atu nei ahau i tenei ra : Kua ma-
naakitia e koutou nga pikaunga i hoa atu nei e ahau kia
koutou hoi wahanga ma tatou i te tikanga i te Iwi tae noa
Ki o tatou whenua. Heoi ra he hiahia ano toku kia
korero atu kia koutou i enei kua panuitia atu nei, ara he
whakaaro noku kia kimihia e tatou tetehi tikanga pai i
waenganui i nga Maori, me nga Pakeha, kia hanga e tatou
etehi tikanga kia oti tonu iho ia tatou e noho noi, kia
hanga peneitia i te ( Pire ) te ahua, e tata ana hoki nga ra
o Mei, ka kokiri atu ai taua pire ki waenganui i nga Mata-
riki me nga Manukura, ko taku whakaaro tena,
Ka nukuhia te Whare mo apopo. Tekau o nga haora.
APERIRA 17 10, A. M.
KA puare te whare i to 10, o nga haora.
I TENEI RA KA TAE MAI TOKORUA NGA MINITA-
KO TE TIHIRAHI, ME WAATA TIPA.
———
TE TUMUAKI.— TAKU KOKEKO ATU KIA KOUTOU, i te mea kua kite
TE TUMUAKI.
A. RONGOWHITIAO: — ( Kia ora te Kiingi, me te Tumuaki.)
Taku ka korero ako nei, he marama no toku whakaaro atu ki nga
korero a te Tumuaki e mea nei kia hanga tonutia e tatou etehi tika-
nga, kia oti ia tatou e noho noi. Koia ahau ka whakaatu ake nei i
toku hiahia :— E hiahia ana ahau kia mahia e tenei Whare, ko
tatou mamae, i te mea e tutata tonu ana enei kia tatou, e hara hoki i
to mea ko te Kiingi anahe, me te Tumuaki; nga mea e mamae ana i
WAATA TUPA :— (Kia ora te Kiingi, me te Tumuaki.) E tika
tonu ana nga whai kupu a te Tumuaki, Heoi kua mahara ahau i mai-
anei me pera tonu i te kupu a te Tumuaki, e mea nei me hanga ki to
Pukapuka, he tika tonu tenei ki taku whakaaro; mana e hanga ho
Pire kia mama ai ta tatou tirotiro, te mea ranei e paingia e tatou;
te mea ranei e kinongia. Mo ta Arekatera, e korero ake nei me
pera ano, me hanga Pire katoa tatou ka tangotango ai.
TE AROA HAEREITI:— (Kia ora te Kiingi, me te Tumuaki.)
Kua kite ake toku ngakau kua marama ta tatou mahi, i na hoki kua
mahia mai ki nga pukapuka, heoi ano ma tatou he unu he hoatu, pai
tonu tenei ki toku whakaaro, koia ahau ka tu ake nei, e tautoko aua
ahau.
TIHIRAHI TUHONIA.— Kia ora Te Kiingi me Te Tumuaki.
Kaoro e rereke ta tatou korero, e tuake ana ahau he whakamarama
kia tatou, kaore kau o tatou taute ki tenei mea e whiriwhiri noi
tatou, i te mea ko Te Tumuaki tena, me Te Kiingi hoki e noho nei.
mo tatou hoki me nga Minita, koia toku whakaaro ake, Kaore rawa i
roa to kimihanga o a tatou kupu, mutu tonu i a tatou e noho nei.
TE TUMUAKI. Heoi, kua marama ta tatou kupu; me nuku to
tatou Whare kia hangaa he kupu ma tatou, kia whakatakotoria ngu
putake kia marama ai ta tatou hurihuri.
Nukuhia ana te Wharo mu te 2 p. m,
TE PUARETANGA O TE WHARE I TE 2 O NGA HAORA.
TE TUMUAKI. Ka panuitia atu nei nga putake i whakaarohia ai e
ahau hei titiro mai ma koutou. Ara, me tuku tetehi Minita o roto i
enei Minita ki te Kauhau haere i te Rongopai o tenei Kiingitanga ki
nga takiwa katoa i roto i te Porotaka Nama-tahi, e huaina nei
KO NGA IWI OTENEI KOTAHITANGA, ME TENEI KIINGI-
TANGA ; me te tuhera ano nga Matapihi i whakatuheratia nei e
Tawhiao.
KOIA TENEI,
(1.) Ko taua Minita hei whakamarama i nga tikanga
e mahia ana e tenei Kiingitanga.
(2.) Hei here i te tangata, i nga tangata ranei; ho
here hoki i te whenua, i nga whenua ranei.
(3.) Hei whakaatu i nga tikanga e takoto marama ui
i waenganui i nga taha e rua, Pakeha Maori.
(4.) Hei whakaatu i te hiahia o nga tangata e tono
ana kia whakamaramatia o ratou hiahia.
Otira i runga i toku tino whakaaro, kia kaua taua Minita ka
tonoa nei kia haere ki te Kauhau, e taka ke atu tana whakahaere
i runga i nga take i oti i roto i tenei Whare. a, i whakahaua ai
![]() |
20 20 |
▲back to top |
TE PAKI O MATARIKI
MAUNGAKAWA CAMBRIDGE WAIKATO, N.Z. RAHOROI, HUNE 2, 1894
TE PAKI O MATARIKI
KA TAKOTO TENEI PAKI MO AKE, AKE TONU ATU.
MAUNGAKAWA, HUNE 2. 1894.
TE MANA MAORI MOTUHAKE.
o
AOTEAROA ME TE WAIPOUNAMU.
NGA WHAI KORERO A TAWHIAO I TE 21
O NGA RA O MEI, 1894. PAI ANA IA
KI TE WHAPUAKI I ENEI KORERO.
TAKO KUPU ake kia rongo tonu mai
koutou katoa.— He kupu ake naku,
kia ora te Tumuaki ratou ko ona hoa :
ma te Atua tonu koutou e tiaki, mana
tonu te kupu e whakatika. E nga
Matariki e nga Manukura, e nga Wha-
kamarumaru e te Iwi nui tonu, katoa
katoa katoa, ma te Atua tonu tatou
katoa e tiaki.
He kupu ake naku kia ata whakaro-
ngo tonu mai koutou ki tenei korero
ake aku. He kupu naku mo Tu-
tangatakino, me noho ia i konei me
ana Wahine, me au hoki; ka noho au
i konei me aka Wahine, me aka Ta-
mariki : me Mahuta raua ko Te Whe-
rowhero, ka riro mai i a au ki konei,
kaore au e pai kia waiho hei ngare-
ngare-nga. He kupu ake naku mo
Iriwhata, mo Atutahi, me haere mai
ki konei noho ai, me a raua Wahine.
Ko ahau ka noho i konei, koinei taku
. 'KAINGA' hei nohoanga moku, mo ma-
tou ko aku 'Tamariki, mo aku Moko-
puna. He pai ano tetehi mo haere
mai ki konei, kei konei ano tetehi, mo
haere mai ki konei. He kupu naku
mo Te Tihirahi, mu To Ami, mu haere
mui ki konei me a raua Wahine. Ko
alum ka noho i konei, ko aku Tama-
riki kaore e mahue atu i a au, me aku
Mokopuna ka poto mai i a au ki konei.
Ko tetehi tangata e mea ana au, ko Te
Wharakura raua ko tana Tamaiti, me
ana Mokopuna, ko ahau ko konei au
Mehemea kei Hukanui etehi, tetehi
ranei, me haere mai ki konei;—Hu
aha hoki kei konei, ko te 'PU' nei
hoki tenei, puta puta puta. "Kei to
Pu, kei te Hiahia, kei te Koronga"
koia tenei, puta noa pena, puta noa
ki a Ngatiraukawa, puta puta puta.
He mea naku, kia tata au o tatou ki
konei, he mamao rawa hoki te haere-
nga mai o enei i nga waahi tawhiti, ka
waiho noa iho to tatou 'WHARE' kia
tuhera noa iho, kia titiro atu ai tatou
ki te mahi a nga tamariki e mahi mai-
na, ma tena hoki ka tika ai nga mahi
e mahia ana. He mea ake naku, ki
enei taima i mahue ake nei, tae noa
mai ki tenei taima, koi nei taku— Te-
tehi 'MEI PAI' te ata takoto o nga tika-
nga, me te ata takoto o nga mahi, me
te atu takoto o nga reo koia, ahau i ki
ai; Kia kaha, kia kaha, kia kaha !
Kia maia, kia maia, kia maia ! E ko-
rero ana tenei i mua tonu, kua huri ki
tetehi whaitua heoi ano, kaore e ngaro
te tikanga, ki te huri ki tua, heoi ano
haere i to haere ; e ngari ki to haere
kia pai te haere, kaore hoki o ngaro te
ingoa ki te pai, kaore e ngaro ki te tika,
ka rangona ano te pai, ka rangona ano
te tika. Koia taku kupu e kopikopiko
ake nei, mo te 'KAHA mo te MAIA,'
Ki te whakahaere kia maia ki te wha-
kahaere, ho mea ake naku— "Ka oki-
oki i te tuatahi, kei muri atu ka wha-.
kamatauria koe, kia pai te whakata-
koto i te kupu, koi mea te whakaaro
ka tika. "Kia whia koia?" Kia!
2 3 4 5 6 kei tae kapa-kapa, koia au i
ki ai nana tonu. Kia kaha, kia ka-
ha, kia kaha: Kia maia, kia maia,
kia maia.
Heoi ano aku kupu.
NA TAWHIAO
Heorkei to noho tonu te huihui Hui-
hui o Matariki, me o ratou Manukura,
hui tahi ki nga Whakamarumaru, me
nga Minita, i whakatuturia hei pupuru
i nga tikanga e tau ai he pai ki nga Iwi
Maori, me a ratou tikanga, me ta ratou
whakatakoto i nga Ture e noho pai ai
ratou. I hiahia ai ahau ki te whakaa-
tu i enei korero, tena pea koutou
e nga Iwi, kei to whakaaro mai. Pe-
whea ra nga korero a Tawhiao ia ia o
noho mai nei i te Kauhanganui ? koia
ra tenei: — Kua tukua atu
Pepa o te 25 o nga ra nei, koia nei e-
tahi
Tenei hoki tetehi korero a Tawhiao
ka whakaaturia atu nei kia koutou, E
nga Iwi e nga Hapu e nga Reo e nga
Huihuinga tangata e noho mai nei kou-
tou i Aotearoa me te Waipounamu, whi-
ti atu i ngu Moutere— Kua korero!
ruai a Tawhiao ki a haere atu ahau ki to
whakaatu kite Ao katoa, i ana kupu me-
a ake nei korerotia atu. Otira e nga
Iwi enga Hapu u nga Rangatira e nga
tangata titiro hoki i onoi korero; ki a
marama ano ta koutou whakaaro iho
ki aua korero, ehara, i te mea ko aua
korero a Tawhiao, e ahu ana ki nga
Iwi ki nga Hapu ranei, ki te whenua
ki nga whenua ranei (kaore) engari
e ahu ana ki te kotahi o Te mahau
ko Kerei Kaihau nei tetehi ona Ingoa
koia tenei:——" I tuhia e Tawhiao te
tehi rota ki u Kerei kaihau ko te Mahau
nei tetehi ona ingoa :— He tono atu i
te o te kaumatua ia ia e takoto
ana me tetehi o nga HIIRI, he mea
hanga hou, i hanga hei hiiri mo Tawhi-
ao. I maharatia ai he mea hanga hou
taua hiiri, kaore tena hiiri i kitea i
mua iho, a no muri mai i te 25 o nga
ra o Hurae 1893 ka kitea kua oti tetehi
hiiri pena te ahua, maharatia ana taua
hiiri he mea mahi pokanoa te mahinga
he mea rongo ki nga tikanga i whaka-
takotoria, i roto i te Kauhanganui o Ao
tearoa, i te 9 o nga, ra o Mei 1893 e
mauna, i te rarangi Ture i tukua atu i
te; 25 o nga ra o Hurae ka mahue, nei
" Me hanga tonu ki te ahua o Tawhi-
ao te hiiri, me penei te ingoa o waho
KO TE KIINGI O AOTEAROA ara KO TE HIIRI
WHAI MANA O TE KIINGITANGA O AOTEAROA
, A kiia ana taua hiiri e te huihui o Ma-
tariki mo o ratou Manukura ara e te
Runanga o te Iwi Maori, kia kotahi
tonu te hiiri pena te ahua ki roto i te
Kauhanganui o Aotearoa me te Waipo-
unamu takoto ai, hei whakamana mo
nga mahi e mahia ana e te Runanga Ma-
ori' a no roto i nga ra o tenei Tau, ka
kitea kua oti tetehi hiiri pena te ahua
me enei kua korerotia ake nei: — Ko-
ia i maharatia ai he mea mahi pokanoa
te mahinga o taua hiiri, kihai nei i tu-
kua atu i roto i te kauhanganui o Aote-
aroa e Tu nei, koia nei te take i tuhia
atu ai e Tawhiao tana reta kia Kerei
kaihau, mo aua hiiri ki a whakahokia
mai ki a ia;—Koia tenei taua reta.
Maungakawa.
Mei ,7 1394.
Ki a te Mahau.
Tena koutou katoa.
NA TAWHIAO.
Taurewarewa.
MEI 8 1894.
Ki a Kiingi Tawhiao.
E TE ARIKI ATAWHAI TOHU-
ngia matou. Tenei tau reta tono mai mo te
HIIRI o te Kaumatua nei, mo te HIIRI hold
i mahia nei e te Kura raua ko te Atairehia, hei
tuki ano mu a ratou nei mahinga, i runga i te
Mana Maori Motuhake, me te Kiingitanga
Motuhake. Heoi ra e* te Ariki, kua kite iho
nei au i te-nunui rawa o kupu; i ki mai nei,
ekore koe e kimi tikanga,— Ara kupu mo te
Hiiri e ahei ai te whakaroa, engari me hoatu
tonu ki a Te Kamanomano, ki te kore e hoatu
ka whakamana-koretia e koe taua Hiiri nei.
Na, e Pa e te Ariki Atawhai! Mohio tonu iho
to pononga e hara i a koe tenei reta, me enei
kupu. He aha koa e te Ariki, na te tangata
tenei mahi, he aha koa, ka utua atu e to pono-
nga ki a koe, taku utu atu e penei ana.— "Ko
te take i purutia ai i to tono, he titiro na ma-
tou ki te rereke o nga Ture me nga mahi o Te
Kauhanganui, tino kite matou e tino piri ana
ki te Mana Kuini." Koi nei te take i purutia
ai, e tatari atu ana i te wa e rite ai ki tau i
mohio ai, ki reira rano te ra e tae atu ai o po-
nonga ki aroaro, menga mahinga katoa.
Koi nei tonu te take i purutia ai, mei ki tonu nani
koe me haere atu te Iwi katoa, ko te ra ano
tenei o te tataringa e oti ai tenei tikanga, kihai
rawa i noho kua haere tonu atu o mokai. Me-
hemea to tono mai nei, hei Hiiri mo nga Ture
i tukua mai i 'Te Paki o Matariki' nei, kia ro-'
ngo mai koe: na te Waputana aua Ture nei;
he aha ianei te pai kia hoatu ? Mehemea na
te tangata tenei homaitanga i enei kupu, me
to ingoa i taua reta nei, ka utua e au ki a koe.
Me waiho Te Kiingitanga i raro, kia pai ai te
whakapiri ki nga Ture a te Waputana raua ko
te Kuini, kei maumau pupuru noa o pononga
kua whakaaetia e koe nga tikanga kuare o Te
Kauhanganui, e wehi atu nei matou au pono-
nga, mehemea ra nau,ko tenei kaore au e
mohio nau tenei tono. Koia tenei, kaore e
hoatu nga Hiiri nei, engari mehemea nau ake
te tono, ka tae tonu atu au ki te kawe atu
i te Hiiri nei.—Ara matou, kia mohio tahi hoki
matou ki nga tikanga, me nga mahi hei mahi
manga Hiiri nei Mehemea ko ta matou e mahi
nei, heoi ano: me he mea ko enei i tukua iho
nei, kore rawa atu matou e pai. Heoi ano.
Ka to Mokai,
NA MAHAU.
I te taenga mai o te reta kia Tawhiao,
me te Hiiri hoki o Potatau; a ko tete-
hi o nga Hiiri, kaore rawa i homai,
katahi ka utua atu e Tawhiao taua reta
a Mahau. Koia tenei—
MAUNGAKAWA.
MEI 11st, 1894.
Ki a Te Mahau,
Tena koe.-
KIA rongo mai koe . "Ka tukua o
ahau a Te Paki o Matariki ki to Ao katoa hae-
re ai, ki te whakaatu i— Kua kiia e ahau tu
Hiiri i a koe na, he Hiiri mana-kore, me tou
reo he reo mana-kore, e hara i a au au mahi"
Kaua e haere mai ki a au, noho atu kaore
rawa au e ki atu haere mai, (kao) noho atu,
Ko te Hiiri taku i tono atu, kua kore e homai,
ka kite koe. ma Te Paki o Matariki e korero.
NA TAWHIAO.
KOIA ahau a te Paki o matariki, ka
haere atu nei ki te whakaatu ki a kou-
tou e nga, Iwi e nga Hapui e nga Reo
me nga Huihuinga tangata, e noho ma-
ma koutou i Aotearoa me te Waipouna-
mu, whiti ata ki nga Moutere, kua
whakaatu tonu mai a Tawhiao ki ahau
ki a Panuitia atu kia koutou, te wha-
kakahoretanga o te mana o te Hiiri, i
mahia e Kerei Kaihau, hei whakama-
na mo ana mahi, e kiia ana e ia na
Tawhiao. Waihoki me tona reo he
reo mana kore, nana ano ana mahi. .
E hara nei i te mea i mahia tana
maha me tana •' Mana,'' i runga i te
whakaae a Tawhiao ka ata kite iho
nei koutou i nga kupu a Tawhiao i
aua reta tuhituhi, me nga reta hoki a
taua Kerei Kaihau.
Kei maharahara i roto i o koutou
ngakau e nga Iwi Maori e noho nei i Ao
tearoa e pa ana taua kupu a Tawhiao ki
te Iwi ki te whenua ranei, (kaore) otira
e pa ana ki tana Hiiri ine Mana kore,
ki te Reo hoki o Mahau me mana. kore
me tana mahi e hara i a Tawhiao, ka.
kite iho na koutou i nga kupu o tana
reta.
NA TE PAKI O MATARIKI.
![]() |
21 21 |
▲back to top |
TE PAKI O MATARIKI
MAUNGAKAWA WAIKATO, HEPETEMA 15, 1894
TE WHAKAARAHANGA O MAHUTA TAWHIAO HEI KIINGI
HE PANUITANGA TENEI KI
nga Iwi. ki nga Hapu; me nga
'Rangatiratanga e noho nei i Aotearoa
Whakarongo mai!
No te 15 o nga ra o Hepetema, i te
tau o to tatou ARIKI, kotahi mano e
wara rau e iwa te kau ma wha, i te 10
o nga haora i te ata, ka Tuwhera te
Kauhanganui o Aotearoa me te Wai-
pounamu. Ea tapoko te TAMAITI A
TAWHIAO ki te Whare., me te Whero-
whero Tawhiao, tona Teina, me o raua
Teina, me to ratou Tuahine.
Heoi ra, no to ratou nohoanga ki te
( TORONA o TO RATOU MATUA ) ka hui
katoa nga Iwi kia kite ia ratou, ki te
Whakatuwhera hoki i te Whare i te
mea e noho Taua ana te Whare, i te
matenga iho ai o Tawhiao.
Ka rupeke nga Iwi ki roto, he roa
te taima i Tangihia ai e nga Iwi aua
TAMARIKI, me te TORONA o te Kau-
matua— A, i te mutunga o te tangi
a te Iwi, ka Iriiria te Ingoa o te Ta-
maiti tuatahi a (TAWHIAO.) Na tona
" Teina ano i whakahua ko Tawhiao
te Kiingi tuatoru."
I muri iho i te whakahuatanga o
toua Ingoa e tona Teina, ka panuitia
ana korero he mea tuhi ki tetehi Pu-
kapuka, koia tenei.
TE IWI E— TENA KOUTOU, NGA RA-
NGATIRA E — TENA KOUTOU !
Hauraki Taranaki
Ngaiterangi Ngatipaoa
Te Arawa Ngatituwharetoa
Ngatiawa Ngatimaniapoto
Te Whakatohea Ngatiraukawa
Te Urewera Ngatiwhakatere
Ngatikahungunu Ngatiwhaatua
Ngatitoa . Ngapuhi
Ngatiruanui Te Rarawa.
TENA KOUTOU, katoa! katoa!!
katoa!!! Nga Pou o te tikanga, me
nga Mana i whakatakotoria ki toku
Tupuna i runga ano i te Mana o te
Iwi Maori, o Aotearoa me te Waipou-
namu.
koutou irunga ite aroha, i au kua noho
nei ia koutou ki runga i te Ahurewa o
toku Papaa. Ma te Atua tatou katoa e
tiaki.
Tenei hoki au te mihi atu nei ki nga
Hapu e toru,
Ki nga Matariki
Ki nga Manukura
Ki nga Whakamarumaru,
me nga Rangatira, i tu nei i nga ra o
toku Papa, hei pou mo te Kiingita-
nga o te Iwi Maori. Tenei hoki au kei
te ata whakaaro ki nga Tikanga.
Otiia e kore ahau e tino kaha ki te
whakapuaki i nga kupu i runga i toku
ahua Tauhou. Otiia ka ata whakaarohia
e ahau nga kupu i waiho e toku Papa
hei pupuru maaku i muri i a ia, kua oti
i a ia te whakatakoto ki o koutou aroa-
ro kia whakahaerea e koutou nga mea e
tau ai he ora mo nga Motu e rua, Aote-
aroa me te Waipounamu, E whakaaro
ana ahau me ata Whiriwhiri ano hoki
ahau, tae noa ki te Mei e takoto mai
nei, ite tau 1895.
E whakaaro nui ana ahau ki nga
kupu i whakapuakina e toku Papa kia
Maniapoto i mua atu o tona matenga
tera ano nga pou o tona Whare, kei
te tu i Haurua, i Pukawa,. nga Pou i
tu nei ki te aroaro o tona Matua.
Heoi ano.
NA TAWHIAO, TE KUNUI TUATORU.
—
I te mutunga o te panui o nga
korero i whakapuakina ki te Whare
katoa. Ka tu ko Taingakawa te Wa-
haroa, ki te whakapuaki, i ona ake
whakaaro mo runga i te ahua o te
noho Tauaa o te Whare, me te pouri
o nga ngakau o nga Iwi, o nga Hapu,
me nga Rangatira.
(KOIA NEI ANA KUPU.)