|
loading...|
|
Huia Tangata Kotahi 1893-1895: Volume 1, Number 15. 22 July 1893 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
NAMA 15.. HATAREI, HURAE 22, 1893.
HUIA TANGATA KOTAHI
HATAREI, HURAE 22, 1893
EHOA ma e nga kai manaki
i to tatou Nupepa, tenei
ano ahau kei te kite iho i te nui
o te taupatupatu o nga R ta o to
tatou Pepa. Kei te whakaatu tonu
ahau kinga kai Taa, i te nui o
tooku whakama mo te maha o nga
Reta tohu tohu mai i ahau. No te
putanga nei o te Nama 14 ka
whakamutua te tangata tuatahi.
Kua noho inaianei he tangata
hou. Heoi ma tatou ano e titiro
tonu iho ki te Pepa nei tona
peheatanga ranei.
WHAKAMAHARA KINGA HOA
TUHI MAI.
Ki te tuhi reta mai nga hoa hei utanga
ki to tatou manu, me tuhi ki te taha
kotahi anake o te Pepa, kaua e tuhia
kinga taha e rua o te wharangi kotahi o
te Pepa. He tikanga tenei ahua monga
kui whakanohonoho reta, he mea taumaha
kiu ratou te pera.
NO HERETAUNGA.
Kua tae mai te Reta a Te Pona Wharewhiti
o te Pouwai Whangaroa be tono mai kia Rere
atu te Manu nei kia ia.
Kua tae mai te Reta a Paora Pene o Matauri
Whangaroa, he tono mai kia Rere te Manu kia
ia.
Kua tae mai te Reta a Hapi Haereua o
Maraehara Waiapu he tono mai kia Rere atu te
te manu kia ia.
Kua tae mai te Reta a Karaitiana Amaru, o
Uawa, me tona Pauna i roto mo te Pepa kia ia i
te tau.
Tenei tetahi mea whakamiharo e korerotia
ana. Kua whakaahua ketia, te ahua o te
tuku korero i te waea, ara kua penei, ki te tuhi
tuhi atu te tangata i tana Pukapuka waea, ka
tuhi tonu mai ano hoki te pene i te wahi e tae
atu ai te korero, ko te waea tonu ki te tuhi, rite
tonu tana tuhi ki te reta a te kai tuhi, mete
haina i te Ingoa.
Kua tae mai te rongo hou mo te mate korera,
i pa nei ki Ruhia, i te Raumati ka hori nei. Kua
paa inaianei, ki tetahi Taone o Ihipa, ko
Meke te ingoa. I te 25 o nga ra o Hune 1893.
ka mate e wha rau e rima tekau matahi tangata.
I taua marama ano, ka mate ki tetahi Taone
ono o Ihipa, ko Kairo te ingoa, kotahi mano
tangata i mate i taua ra kotahi ano.
E ki ana te Whanganui Herara I kitea te
tahi tangata e takoto ana i reira i te taha o te
Rori, kua tata te mate. I tona taha ano tetahi
patara Paitini e takoto ana, I muri tonu i te
taenga o te Takuta kia kite, ka hemo. I te
taenga ki te whakawa ka kitea he Paitini te
te mate.
Tera koutou e kite i te korero o te Pakaru
tanga o te Manuao o Ingarangi i tenei
nupepa, me te matenga o etahi o nga tangata o
runga.
I Tanitini, Waipounamu, i te takiwa e noho
ana te Hupirimi Kooti, ka haere atu a Oraire
he Roia ki reira. Kihai te tangata karangaranga
ote kooti i mohio he Koia ka karanga atu ki te
Pirihimana kia panaia ki waho. Te haerenga
atu o te Pirimana ka mau kia Oraire, katahi
raua ka mamau, ka whiua atu te meke, u
tonu ki te ihu o te Pirihimana, ka mau ano
raua kia raua, ka panaia haere tia e te Pirihi-
mana ki waho, ka Hanikawhetia, te tiro-
hanga atu o te Pirihimana kua mohio, ko
Oreiri katahi ka tukua kia haere.
I kite a ki te Herara Nupepa o Nepia nei,
kua haere a te Riihi, raua kote Karimana
ki Akarana i te 15 onga ra o te marama
nei. Ko ta raua haere he kauwhau
kinga iwi o te takiwa kua whakaritea
nei hei Pooti tanga mo raua.
Kua tae mai tetahi rongo hou mai i
Akarana, kua ara te Pakanga a nga iwi
o Hamoa kia aia ano, ko taua raruraru
kua timata noa mai i nga tau kua hori
ake nei. I puta ano te kupu a etahi o
te Paramata o Niu Tireni, mote kingi o
Hamoa. kia puta* he whakaro mona, i
ranga i taua raruraru.
Kua tae mai te Beta a Hakopa Tekoni
o Mangawhare Kaipara. He Patai mai,
ki te take i Mutu ia te rere atu ote manu
kia ia, i runga i te mea kua utua mai te
Pauna mo tana Pepa i te tau.
Kei te Pohi tonu ahau i te Pepa mate
hoa e patai mainei i runga i te Rarangi-
ingoa. E takoto nei i toku aroaro ki
Mangawhare Kaipara, a Katahi nei ano
tenei ingoa kainga ka whakaturia mai e
ia ki ahau Oruariki Maungawetere, kati
kei kona pea e raruraru ana te Pepa ki
taku hoa. Nate Etita.
Ka taia ki te Pepa nei te Panui a nga
Rangatira o Tuhoe monga tikanga
Pakeha, e whakaekea nei, e te kawana-
tanga ki o ratou whenua.
WAEA MAI.
WIWI.
PARIHI, HURAE 6.
Kanui te whawhai kei konei. Ko
tenei pakanga na nga tamariki o nga
kara nunui o konei ki nga pirihimana
me nga hoia. Nui atu nga tangata kua
mo te taotu. No nga pirihimana e 60.
No nga tangata e 500 nuku atu ranei.
PAWERIA.
MUNIKI, HUNE 29.
Ko nga hoia i mate i te paitini i konei
e 324. Ko nga mea i tino mate rawa
tokorima.
ITARI.
ROMA, HURAE 13.
E rua rau nga tangata kua mau ki te
whare herehere. Ko te mahara a te iwi
ko ratou he tangata whanako.
INIA.
KARIKATA, HURAE 13.
Kua tu ano tetahi raruraru a nga
Maori o Inia mo nga karakia te take.
Kua tukua atu nga hoia-ki te whaka-
mutu i te pakanga.
KANATA,
ATAWA, HURAE 13.
Ko te nui o tetahi ope e haere ana i
nga tiriti o konei 10, 000. Ko ta ratou
|
|
2 2 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
haere, he karanga haere kaore ratou e pai
ki te Homu Ruri pire.
IHIPA.
KAIRO, HURAE 13.
Ko te korero i tukua atu na kanui te
mate korera i konei he parau ke, ko taua
taone ko Ero. Ko nga tangata i mate
he iwi heke mai ki reira no etahi motu.
WIKITORIA.
MAREPANE, HURAE 14.
Kua paahitia e te Whare Ariki kia
hoki iho te moni ma te kawanatanga ki
te £7000, mo nga mema ki te £270.
NU TAUTU WEERA.
POIHAKENA, HURAE 14.
E rua nga tima e tu ana i te wapu i
pangaia he tainamaiti ki runga. Kotahi
o aua tainamaiti he mea tuku iho i roto
i te pakete. Kaore ano kia tae ki raro
ka paku. I kitea e te kai whakahaere o
tetahi o nga tima tetahi tainamaiti i te
taha o te ahi o te tima. Kia roa atu ia
e ngaro ana kua wera te wiki i te ahi, a
kua pakaru taua tima. Kua tonoa e te
kawanatanga mehemea ki te mau aua
tangata na ratou taua mahi, ka hoatu ki
te mea na ana i hopu, te moni e £250.
RUHIA.
PITAPARA, HURAE 14.
Kua kotahi rau tangata kua mate i te
korera i tetahi o nga taone o konei.
WIWI.
PARIHI, HURAE 14
Kua tae mai nga rongo kua whawhai-
tia tetahi o nga taone e tata ana ki Inia
e nga manuao o te Wiwi. Ko taua
taone ko Panakaka (Bangkok) te ingoa,
I paku mai ano nga repo o te pa o taua
taone. Konga mea kua mohiotia
kua mate kotahi no te Wiwi. E
whakahe ana taua iwi mo te takahi a
te Wiwi i ta ratou kupu kia kaua te
Wiwi e tae atu reira.
KIUNIRANA.
PIRIHIPANE, HURAE 15.
Kua tae mai te iwi putupooro o Nui
Tireni ki konei. Nui atu te manaaki o
taua iwi ki a ratou i reira ko te take mo
te kaha o Nui Tireni ki te awhina i a
ratou i te takiwa i ngaro nei ratou i te
Waipuke.
INGARANGI.
RANANA, HURAE 15.
Kua puta te kupu a te kawanatanga o
Ingarangi mo nga manuao o te Wiwi i
whawhaitia nei, kua takahia e te Wiwi
te ture i whakaritea e te minita. Kei te
whakarongo tupato a Ingarangi mo tenei
ahua, ana tae ano nga manuao o te Wiwi
ki reira.
WIWI.
PAKIHI, HURAE 15.
I te whawhai i Panakaka e rua tekau
o te iwi kainga i mate. Ko o te Wiwi e
toru nga mea i mate. E ki ana taua iwi
ko te whakaparau a te Wiwi kaore ratou
e haere mai ana ki te whawhai. No te
po ka haere atu aua manuao i roto i te
awa ki te taone. Ko tetahi o a ratou
korero, kaore i whakarongo nga kapene
o nga manuao ki te kupu a te minita kia
kaua e haere ake aua kaipuke. E wha
mano nga hoia kei reira. Ko nga
manuao o nga taha e rua kei te noho
tupato tonu. Kua tae atu te manuao o
te Ingarihi kei reira i naianei.
AMERIKA.
WAHINGITANA, HURAE 13.
Ki te mahara tera e tae ki te miriona
pauna e ruihi i te whakakitekite nui
i Tikako Amerika.
INGARANGI.
RANANA, HURAE 11.
Kotahi tetahi wahine no te Wiwi i
ngaro ona moni £10, 000. I runga i tona
pouri ka patua ona tamariki tokorua, a
Kohuru ino ano hoki i a ia.
HAINA.
HONGOKONGO, HURAE 7.
I tetahi waipuke nui i konei, kotahi
tekau mano nga tangata i mate i te wai.
Kotahi tetahi kaipuke o nga Haina-
mana i wera i te ahi. konga tangata i
mate i te rerenga ki roto i te wai.
Tinihangatanga i tetahi Kawana
I te Tima e hari ana i tetahi Kawana
ki Haina, ka korero atu taua Kawana ki
nga Rangatira o taua Tima, ka kii, toku
tino hiahia kia mau i au he mango, ka
ku atu te Mete ote Tima, taihoa kia tae
tatou kite wahi e tu ai tatou, ko taua
wahi te tino kaianga mango, he tini-
hanga noaiho tenei nate Mete, ia ratou
i u atu ai, ka makaia e te Kawana tona
aho ki ro wai, ka haere ia kite kai, i aia
e kai ana, kua whakahaua e te Mete
tetahi tangata kia tapahia tetahi Tapo-
rena, kia rite kite ahua ote mango, ka
hoatu i etahi mea ki roto kia toimaha ai,
ka mahia, ka mutu te mahi ka tonoa ete
Mete tetahi u nga Heramana ki te mau i
taua mango, ka whakamautia kite matau
kua whakaritea e te Heramana raua ko
Te Mete kia mau te Kawana kite ahu
mana e tahu he mati ka kumekume ai e
te Heramana te aho, ite mea hoki he pu
kaore te Kawana i kite atu ite Hera-
mana i runga i tona Poti. Ka tae mai
te Kawana ka mau ki tona aho ka tahuna
e te Mete te Mati. Ka Kumekume te
Heramana ite ahu, kakaranga te Kawana
kua mau, kua mau, he mango tino nui
ina hoki te kaha ki e kumekume kua tae
atu hoki te mete me tona Pu ka kukume
raua ko te Kawana i ta raua mango me
te korero tonu o te Kawana he mango
nui ina te toimaha, ka tae mai ki te taha
ote Tima, ka puta mai ki waho ote wai,
ka mea te Mete kia puritia e te Kawana
kia puhia e ia, puhia ana, ka kumea mai
ki runga tima, ka kii atu Te Mete kia
waiho i reira takoto ai kia awatea
whakaae ana te Kawana haere ana ki
tona moenga, kihai rawa i moe ka
awatea ka haere mai te Kawana ka titiro
e kua Tinihangatia ahau. Hoki ana ki
tona kainga i Haina, koia hoki te
Kawana o reira, Perehitia ana e ia kite
nupepa, hoi ko tona korero kua raru au
ite Pakeha.
TIRITI O WAITANGI.
Kua whakaturia he komiti i Akarana hei
kohi moni, mote mahi ite ahua ote Tiriti o
Waitangi, kote nui ote ahua e mahia ana e rua
te kau putu te roa, te kau ma rima putu te
whanui, ko taua ahua, kote haina tanga ite
Tiriti ko nga tangata kua kohi, ko Te kawana
o Nui Tireni, ko te Kawana o Whitii, ko Hori
Kerei, ko Te Taute, ko Ta W. Pura, me te
Paranihi ko nga tangata e kohi ana i te moni
kotahi pauna kotahi Hereni, ka hoatu tetahi
ahua pakupaku mana, ko te ahua nui ka
whakanohia ki roto ite Raipere ote whare
Paremata. He nui nga tangata maori kua
kohi, mehemea e hiahia ana etahi tangata kite
kohi, me whakaatu kia H. T. Keepa (Kemp),
Hekeretari, Akarana.
Continued from page 7.
us. For this reason, we held large
meetings represented by both Islands, a
Bill was drawn up and passed, that is
the Bill with the Petition attached lying
before you for perusal, it is our wish
that you should use your influence,
and endeavor to grant us such privileges
which we have so long been deprived off,
we also desire you to mention this, in
your speech to the House, we have also
interviewed the Hon. Mr Cadman to this
effect.
H. Tomoana also spoke and said—We.
who are present, are descendants of those
Chiefs who signed the Act of 1835 and
the Treaty of Waitangi of 1840 and also
the Treaty of Kohimarama, which were
under the Great Constitution Act of
1852. We have looked into the Treaties
and the Acts and we find that the
present legislation is not in strict
accordance to them, but that the
Government is deviating from them.
During the meeting held at Waitangi
(1891), it wae decided to hold a real
representative meeting, and two Islands
were divided into eight electoral districts.
each district were to be represented by
12 members. During the last rneeting
we discussed this Bill, which we now
place before you; we wish you to use
your influence on our behalf.
Lord Glasgow in replying, expressed
great pleasure in meeting such influential
Chiefs, and also said that he would.
along with hie Ministers, give the matter
careful consideration, and in due time
return an answer.
———————————————————--————
Kinga hou tuhi kua
tukua mai hei utu i te
tau—
£ s d
W. Stainton........ 100
Karena Taniwha...... 1 O O
Tukino Hakopa...... 1 O O
Pangupangu Teringa.... 1 O O
PANUITANGA
RUATOKI, HURAE 8, 1893.
He Panuitanga kia mohio nga topito e wha,
ote Motu nei o Aotearoa, Tenei Panui be Panui
na Tuhoe moana ture. Kaore nei e pai kinga
mea kino, ate Pakeha, (Tuatahi, ) kote Ruri,
(2) kote Kori, (X) kote Reti, (4) kote Rohepotae-
(5) ko te Ateha, (6) ko te Pirihimana, (7) ko te
Kaiwhakawa, (8) ko te Hoko Whenua, (9) ko te
Nama moni, (10) ko te Mokete.
Koa matou ture tenei i whakatakoto ai i te-
kitenga i te Pakeha, kaore matou e pai ki ana
tu mahi: kua kite a Tuhoe inga mate o nga
iwi maori. No konei a Tuhoe i tuku Panui
ui mana, kia mohio nga iwi Maori menga iwi
Pakeha. Nga Tane nga wahine, nga Tamariki.
koia tenei te ture a Tuhoe, ka tuhua atu nei
kia Huia tangata kotahi o Aotearoa, mana e
Panui kia mohio ai nga iwi tauhou, ? noho
maira inga Pito e wha o Aotearoa, kia pai te
Panui, a Huia Tangata Kotahi ote kawanatanga
maori. E hou ma kapai tenei mahi a Tuhoe,
konga tangata nana tenei Panui. Koia tenei.
Na Tamaikoha
Rakuraku
Ahikaiata
Makarini
Wi Tamaikoha
Otira na Tuhoe Potiki katoa.
PANUI
Ko tetahi Horo, kawhe ranei i ngaro, u ko
taua kahu keite ngaro tonu kite kitea e te
tangata, me hara mai ki taku kainga i Te
Aute, me tuhi reta mai ranei kiau.
H. TUPAEA.
PANUI
Tenei kei roto i taku Patiki i Te Aute nei te
tahi Hoiho Tariana Paipooro kaore he Parani,
me haere mai te tangata nana. Kite kore e
taea mai i roto inga wiki e rua ka Paunatia.
Na H. TUPAEA.
|
|
3 3 |
▲back to top |
RETA.
K kore e tau ki te Etita te he o nga
korero e tukua ana mai kia taia
ki te pepa nei.
Te Ahuahu.
Hune 26, 1893.
Kia Ihaia Hutana Etita o te Huia, tena koe.
Tenei ka tukua atu te pauna kotahi mo te Huia
e tukua mai nei e koe ki au. Tena koe he whaka
mahara atu tenei kia te Etita o te Huia kia pai
te whakatakoto i nga reta kia tika. He maha
nga reta e ahua pohehe ana kaore e
marama, ara kawea ana te reta o tetahi
kupu mo te tahi. No konei taku whaka mahara.
Tenei aku wahi korero torutoru nei tukua atu
kia te huia hei titiro ma nga motu e rua nei.
I te hokinga mai o nga mema o te pito ki
raro nei are o Ngapuki ka rangona a ratou
korero ko Hone Heke hei mema mo te Paremata
nui e tu nei i Poneke mo tenei pootitanga e
takoto mai nei. No te 21 e nga ra o Hune nei
ka korero a Parapara Rori kia maua ko Hori
Karaka Tawiti, ko tana e haere nei ia he turaki
i nga keehi o te kooti whenua ka ta nei ki
Rawene Hokianga a te 22, no te mea ko te
kooti i tu ki Mangonui kihai tetahi
keehi i whakawakia. Na te kotahitanga i
turaki, he papatupu, whaka whiti, rohe-
rohe, hinga katoa. Ka whakahokia e
Hori Karaka " E whaka pai ana ahau ki te
tikanga a te kotahitanga erangi ko tetahi
pihi whenua aku he wahi iti nei e wha e rima
ranei rau eka e mea ana ahau me tuku kia
whakawakia e te kooti whenua maori ko te take
he whenua e meingatia ana e te pakeha no
tangata a oku Iwi i mea ai ko ahau hei mema
mo te Paremata nui mo tenei pootitanga e
haere ake nei. Ka whaka hokia e maua ko Hori.
Karaka, i mea maua ko Hone Heke hei mema
ma te kotahitanga kaore ia ko koe tetehi, ae e
rangi ra he tokomaha ke nga tangata e tu ana
kia pootitia. Ia mea ata maua, ko wai anake nga
tangata. Ko ahau ko Karena. Parapara rori ko
Hone Ueke ko Paraki te Wara H. Mangakahia
me etahi atu. E hoa e te etita ko te take i tuhia
ai e au e Wiremu Katene nga korero a taua
tangata hei huarahi atu mo aka kapa hei
matakitaki ma te kotahitanga ko aku kupu i
kia atu kia Karena Parapara Rori, i te mea ka
tukua nei e au kia te Huia hoi ra be kapa
naku ki nga takiwa pooti katoa o Aotearoa me
te Waipounamu mehemea ra kei te penei me
Ngapuhi ena takiwa pooti kei te whaka tutu
kia tokomaha nga tangata e pootitia. Ka whaka
rongo mai e te iwi hei take tenei e hinga ai te
kotahitanga. Ki taku whakaaro me whakamutu
era tikanga o mua ara te pooti tau tohe. Me
penei te whakaaro Mutupu nga whakarite o te
Ture Tawhito, rite pu ia Ihowa ana mea katoa,
Kia kotahi tangata e whakaari ai te kotahi tanga
oia takiwa pooti oia takiwa pooti puta noa ki te
Waipounamu. Ki te penei to tikanga e te kotahi
tanga ka ara to tikanga ki runga. Tera atu hoki e
tahi Hapu o te Iwi Maori kei waho o tenei
kotahitanga tera pea ka whaka tu ratou i te
tahi tangata ma ratou ina kua whai hoa
tautohe mo tau tangata e te kotahitanga. Eo te
me pai kia kaua koe e hinga e te kotahitanga
i tenei mea i te pooti mema mo koutou mo te
Iwi Maori, no te mea kei te maori ake te ritenga
o te pooti mema mo ratou kia waiho be mea
hei here i a koe ko tau e tohe atu nei kia tukua
mai. Ka whaka marama ahau mo aka kapa
maha. Mehemea kei a Ngapuhi anake tenei
tikanga kua whaka tutu nei i ona tangata kia
toko maha hei pooti tanga mana, ka waiho aka
kupu i roto i a te Hoia nei mo te takiwa pooti
anake o Ngapuhi nei. No mea mai ra te pohehe
o enei Iwi. Otira tera pea e tahuri mai ki tenei
tikanga e korerotia hei e au. He
tangata tohe ahau kia pooti tie, i nga tau
katoa. I tenei taima kua kore ahau e tu.
Kua noho ahau hei hapai i te tangata a
te kotahitanga.
. Kaati ra aku korero hei whaka hawea
mai ma oku hoa.
Na Wiremu Katene.
Ki te Etita o te Kuia.
E hoa tena koe.
Katahi ano au ka tuhi atu i etahi
kupu ruarua nei mo te tuku atu ki te
Huia..
E hoa ma e nga Iwi e noho mai ra i
Aotearoa me te Waipounamu, e mea ake
ana te ngakau kei te aha ra nga whakaaro
o te Iwi Maori mo to tatou manu. Tena pea
kua rongo nga Iwi e noho i nga motu e
rua nei, kua tuturu te manu nei ki te
kotahitanga o te Iwi Maori. Tena hoki pea
kua rongo koutou ki te whakaatu a o
koutou mema me te whakaatu ano hoki
a te huia ki nga kupu whakatuturu a te
kawanatanga Maori mo tenei perehi. Na
he mea atu tenei ki nga hoa panui i
tenei nupepa, kia kaha ta koutou
whakamarama atu ki o koutou tuakana,
teina, matua, me o koutou hoa aroha kia
utu tau i te pepa nei mo ratou. He mea
pai ano kia tango nga wahine i te pepa
nei, no te mea ma tenei pepa ka tere te
rongo te kite i nga korero e rere haere
nei i te ao katoa, me. o tatou tini mahi
ake a te Iwi Maori ma Tenei hoki ka
rangona te tangi b tatou reo Maori, ka
kite kite i nga hamumu a tenei tangata
a tera tangata. E hoa ma kei penei mai o
koutou whakaaro ma nga mea tino
mohio anake e ngaki enei whakahaere. E
mea atu ana au kaore, engari ma tatou
katoa, note mea kaore tenei mea te tangata
e rawe ki tona kotahi anake engari ma
te tokomaha ano katahi ka tino rawe
nga mahinga a te ringaringa me te
ngakau me ona wawatatanga katoa. E
hoa ma i rereke a tatou nupepa o mua, e
mohio katoa ana i a tatou he reo Maori
aua nupepa, engari ehara i nga Maori, he
pakeha na ratou era taonga. Ki
toku whakaaro mehemea ki te kaha nga
Iwi Maori ki te hapai i tenei pepa, penei
hoki me te Iwi pakeha, ka oti pai nga
mahi a te Iwi Maori, ka rite tonu ki te
Iwi pakeha. E hoa ma ko tetahi tenei
o nga taonga nui a te Iwi pakeha. Kia
kaha ki te tautoko i ta tatou manu, heoi
aku kupu mo to tatou taonga. Ko te
tahi, kupu hei whakaatu kia koutou kei
te wiki tuatahi o Hurae e haere ake nei
ka hui atu te kawanatanga Maori
ki Wairarapa ki te whakarapopoto i nga
mahinga a te Paremata Maori kia oti te
perehi nga pukapuka i whakaritea i roto
i te ota pepa tuarua a te kawanatanga. E
hoa ma Kei hoha koutou ki te tatari mai,
kei te mohio ano koutou ki te mamao o
te nohoanga o nga Minita, na reira e kore
e tere wawe te mahi i nga mea i oti i te
Paremata te whakaae; heoi ma ratou e
e tuku atu ki o koutou takiwa nga mea
i oti hei mahinga. Ko tetahi hei
whakaata maku kia koutou mo te Fire a
te kotahitanga kua puta atu aku kopu
ki te mema o Ngaitahu, kia tahuri ia ki
te hapai i taua Pire i tenei Paremata, ko
etahi o aku kupu i penei. Tena ano nga
Rangatira kai whakahaere o taua pire
kei Poneke, ma reira e whakaatu mai ki
nga mema Maori nga tikanga o taua pire,
me taku ki atu ano kia ia ki toku
whakaaro e kore pea e tino u te mahi a
te Paremata mo nga pire, no te mea he
tau whakamutunga tenei kua kai ka nga
mema ki o ratou pootitanga hou mai. E
hoa ma e nga Iwi me nga mema, kia
mata te whakahaere i to tatau
kotahitanga.
Heoi ano na to koutou hoa pono
H. TARE TIKAO.
Rapaki, Hune 24th, 1888.
Orongonui,
Waahi o Rakahuri,
Mei 1, 1893.
Kia Etita o Huia Tangata kotahi
Tenei to kawenga, ka tukua
atu e au kia koe, hei kawe atu
mau, ki nga waahi katoa, o Niu Tireni,
hei whakamarama atu kia ratou.
Ki taku runanga. E hoa ma, tena
koutou e nga taane me nga wahine tae
atu ki nga tamariki tena koutou. Tenei
ka tukua atu e au taku Ritaana, hei
whakamutu ia au, e tu nei hei
upoko runanga mo te takiwa o
Kaiapoi. E whakamutu ana ahau
i runga i te mea kua kaumatua tia ahau
kua koroheketia, kua kore e kaha te
haere i te po.
Kua whakamaramatia ano e au ki te
runanga, i tera tau, a e mahara ana
ahau, ko Taituha Hape hei tumuaki mo
tatou, a koia ano hei noho ki runga ki to
maua tuuru i muri i a au, Hei upoko
runanga mo te takiwa o Kaiapoi Koi
mahara taku runanga he take ke atu pea
toku, kaore he take ke ato i te take kua
whakaaturia i runga ake na ka rarata
aku kupu, tena koutou kia
tatou.
Ka korero ake ahau ki te Etita o
Huia, me ona hoa, tena koutou. E
whakapai atu ana ahau kia koutou me
te koa atu ano o toku ngakau ki to
koutou kaha i ranga i to koutou kaha ki
te hapai i to koutou taonga nui ara pai e
kitea ai nga whakaaro o ia iwi o ia hapu.
e kitea ai te mate o ia iwi o ia hapu. He
taonga nui rawa tena kua mau mai na-
ia koutou. Aha koa mo koutou taua
taonga, mo tatou tahi, B hara hoki i te-
haka kia matakitaki tia e tatou, Engari
me awhina e nga iwi o Aotearoa me te
Waipounamu.
Kia whakamarama atu au 'kia Ihaia
Hutana, Etita o Huia.
E ngakau nui ana ahau mehemea
kapai koe ki te tuku tuku nupepa atu
ki nga takiwa o te Waipounamu. Maku
e whakamarama iho ki raro iho nei ko
ia tenei nga ingoa. E marama ana i te
kai whakahaere nga takiwa o tenei motu,
a tenei ka tukua atu te Parenga kotahi
hei ora mou; e ora ranei ? Otira mau e tono
ki te whakaminenga Rangatira, kua
huihui atu na ki to aroaro kia hoatu e
ratou tetahi wahi oranga mau. E koro
koia ano. B mea ma I aroha ina atu e
tatou, ka iti nei koa, kati rawa ano ua
ana.
Heoti E hoa ma na to koutou hoa, pono
WI NAIHIRA TEIHOKA.
No Te Takiwa Komiti o Poneke,
Whanganui a Tara
Hune 13, 1893
Kia Ihaia Hutana
B hoa tena koe He Kupu ruarua
nei ka tukua atu kia koe mau e tuku
atu hei Pikaunga ma Ta tatou manu ma
Huia Tangata Kotahi.
Hei whakaata ki nga Iwi ki nga Reo
ki nga Hapu o Aotearoa me te Waipou-
namu. B manu whakarongo mai; no te
18 o nga ra o Aperira, 1893, ka tae ahau
ki tera Motu. No te 27 ka tae ake; kia au
nga korero o te Paremata o te Waipatu.
me te Motini ate Taihauauru I reira etahi
Huihuinga Tangata, Ngatirarua Rangi-
|
|
4 4 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
taane, Ngatikuia, Ngaitahu. I runga i te
mea He Taonga nui te whakaatu • i nga
whakaaro o te Motu nei ka Panuitia e au
ki o ratou aroaro nga korero a nga
Rangatira i Huihui nei ki te Paremata i
te Waipatu, 1893, ki te whakatakoto
tikanga hei oranga mo te Motu nei Ka
panuitia atu hoki Te Motini o te
Taihauauru ki aua Iwi. I muri i tena ka
whakamarama au i nga toke o taua
Motini me te komiti nana i hanga taua
Motini. Taku whakamarama ki aua
Iwi penei nga ' mea i oti i ta matou
komiti te hanga: —
Kia oti rano te kotahitanga ka mahi
ai aua whakahaere mo te Motu nei ara te
Paremata o te Iwi Maori me ona Ture
me ana tini whakahaere me tuku katoa
ki raro. Na e Manu i runga i enei take
me enei whakamarama aku ki aua Iwi.
Ta ratou kupu he nui to ratou whakapai,
tuarua ta ratou kupu aha koa na koutou
i mahi mai na tatou tahi tena motini
timata mai i Kaikoura Wairau. Waitohi
Te Henere kotahi tonu te kupu. E manu
ika mutu aku kupu mo tenei. Ka hoki atu
matou ki Poneke ka kite au i te reta
tuarua moku o te Waipatu. Ka whakautua
e au taua reta. Ko taku reta i panui tia
ano e te Mema o Poneke ki te Waipatu
ka tukua, ko te Motini o te Taihauauru
koia tenei taua Motini Whakawhaiti-
tanga..
1. Ko te kotakitanga kia mahia inaianei
kia oti rawa.
2. Ko te moni e kohia ana e i a Iwi e i a
Hapu ranei me waiho ano i o ratou
takiwa takoto ai.
3. Ki te hiahia te kawanatanga o te
kotahitanga ki. etahi moni me tuku
mai e ratou hie Ripoata whai take ki
nga komiti o ia Takiwa o ia Takiwa
kua whakahuatia i runga ake nei na
nga Mema Honore o te Taihauauru '
i runga i te whiriwhiri a nga Mema '
Honore o te runanga nui o te kotahi
tanga, I maha ano nga ra i whiri
whiria ai taua Motini, kitea ana nga
' he koia enei
Ko te kupu a te mema Honore o
Ngapuhi me, haere mai te Motini a te
Taihauauru i muri i taana. Ka tautokona
e te Mema Honore e Mangakahia roe
etahi atu Mema Honore. Ka tu te Mema,
Hohore o Heretaunga ara a Henare
Tomoana ki te tautoko i taua Motini kia
tu i konei.. Ka tu te Mema Honore o
Wairarapa taana whakahe e kore e tika
nga Takiwa kahore ano i kohi moni kia
whakatakoto Motini ki te aroaro o tenei
whare Na i runga i enei whakahe ka
unuhia taua Motini ki waho o te whare
Ka tu nga Mema Honore nana pei taua
Motini ki te whakamarama ano i nga
take o ta ratou Motini. Na e manu, kua,
whakatakotoria nei e matou te Arawhata
hei haeretanga mai mo te kirihipi me te
kohi moni, kaati kua tae mai nei te
kirihipi kia matou i te 12 o nga ra o
Hune 1893. Ko to matou Mema, kua
herea b matou raua ko taana kirihipi.
Waiho ma matou e whiriwhiri i te mamao
rawa o matou takiwa. Heoi ano e manu
mau e Panui atu ki nga Marae me o ratou
Manukura.
Ka. mutu. Na Enoka te Taitea
Tumuaki o te Komiti.
AWANUIARANGI,
Waimamaku,
Aperira, 30th, 1893:
Ki a Huia Tangata Kotahi: '
E manu, tena koe i tau mahi e mahi
na koe. E manu kia kaha te mahi tau
mahi. Tenei ahau kei te rangahau i
tetahi hua rakau hei oranga mou, kei
pouri koe, waiho kia rangahau ana i te
oranga mou. "E koro tena koe, kaati nga
mihi aroha atu kia koe. Tuake, te kupu,
tama te uaua'e tama te maroro ina hoki
ra te tohu ete uaua na, kei taku ringa e
mau ana te upoko o tata, • whai tata ki
aue. Kia marama te titiro i nga kupu o
tena hari, kua tata hoki te taima e tuki ai
a Matariki, ka kite tatou i tana mahinga
e pae ana te rimu i uta ka miharo ta-
tou ki tana mihi ehoa ma e nga Iwi o
nga motu e rua nei o Aotearoa me. te
Waipounamu. Kia kaha, kia uaua tatou
(Kumea mai te waka, ki te takotoranga i
takoto ai te waka). Kaati tena, ki te rite
ua tatou te mahi a nga Rangatira ki ta
tatou, e mahi pono ana tatou nga Iwi i
raro i nga Rangatira. Konga Rangatira
ia e rereke ana ta tetahi e rereke ana ta
tetahi. Ko tatou konga Iwi e titiro ke
ana tatou ki a ratau mahi ko o ratou
ringa kei runga i o tatou matenga e
whakatahurihuri ana. E huri ki ko ka huri
tatou ki reira, e huri ki ko ka huri tatou,
ki reira. Kia tika ta ratou hurihuri i a
tatou ka pai, kia kotahi ropi e pupuri ai
tatou, ka rua ropi he ropi pakeha, he ropi
Maori, kaore e pai, moumou naahi
o ratou ringa ki te whakahurihuri i o
tatou upoko. Ki te Etita. Kia ora
koe. E whakawhetai ana ahau.
kia koe, korua ko ta tatou manu Tena
ra korua, kia ora korua ko ta tatou; manu
i raro ano i te atawhai a to tatou. Ariki.
E koro e te Etita tukua atu ena kupu hei
titiro iho ma nga Iwi o nga motu e rua
nei o Aotearoa me te Waipounamu. Me
tuku tonu mai he Nupepa maku,
Na to hoa.
NIANIA TOI. •
|
|
5 5 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
TAIMA.
Kotahi tetahi wahine i tu te mahunga
i te pine, u mate tonu atu, ko taua
wahine i haere ki te haereere i runga
paki i tetahi rangi. No tona hokinga
mai ka tae mai ki tona kainga, katahi
ano ka peke ki raro o te paki, a hinga
tonu atu; ka rutua te mahunga ki raro.
Akua nei ko tetahi pine i titia ki tonu
mahunga, hei pupuri kin topu ai. i tona
hinganga ki raro, ka titi te pine ki roto i
tonu mahunga, a mate tonu atu.
I te haeretanga o te Piriniha o Weri
me tona wahine ki tetahi hui a nga hoia,
ka homai tetahi takoha ki tetahi wahine
e nga hoia, taua takoha he iaringi e
run. Nui atu te utu o aua iaringi. I
tetahi kanikani ka haere taua wahine
me ona iaringi ano i aia. No te
mutunga o te ngahau, ka hoki
ki tona kainga; Te taenga atu, kua kite
kua ngaro tetahi ona iaringi. Kimi noa
ratou katoa ko ona lion, me nga
pirihimana, kaore hoki i kitea. He nui
te utu i panuitia ma te tangata e kitea ai
taua iaringi. Kaore i kitea. Katahi ka,
whakahautia kia mahia tetahi iaringi,
penei me te mea i u ia, u kaore i taea te
mahi, engari i oti tetahi mea ahua pera.
Ko te utu e £300 pauna. Kua kotahi
tau i naianei e ngaro una taua iaringi.
Kaore ano kia roa iho te otinga o taua
mea hou. ka tae mai te reta a tona hoa
wahine i Airana, whakaatu mai kua
kitea e ia taua iaringi. No tetahi ra ka
tu tetahi tina nui i Airana. Ka haere
taua wahine ki taua tina, aku mau ano i
ona kahu i haere ai ia ki te kanikani i
Ingarangi.
waho, ka kitea mai e tetahi wahine
tetahi mea e kanapa ana i te remu o te
kahu o te wahine ra, katahi ka karanga-
tia mai e taua wahine, te tirohanga iho
a te wahine nei. ko te iaringi nei, i pai
tonu te maunga o te pihuka ki te remu
o te kahu.
PATUNGA E TE TAIKA.
NO TE PEPA O AKARANA.
Kotahi tetahi takuta i Inia i haere
ratou ko ona hoa ki te patu taika. Ku
rou ratou e haere una i roto i te ururua,
ka kite ratou i tetahi taika e huna ana.
Ka puhia e te takuta nei, kaore hoki i
tino mate. Ka oma te taika ki roto
rawa i te ururua, ka whai katoa nga
tangata i runga i te
puru haere ana ki te whenua; ko te
nuinga o ona hou i mea mai ki a ia kia
tupato mo taua taika, kaore tonu i roa
to ratou haerenga atu kua ahua ngaro
haere te toto, katahi te takuta nei ka
haere atu ki te purei tarutaru i ko tata
atu. Kite rawa ake ia kua eke tonu
mai te taika, ki runga i a in. Kaore
hoki i paku tonu pu. Peke rawa utu
nga hou, kua ngaro te taika ra me tona
tangata ki roto i te ngahere. Ki te
mahara kua mate taua tangata, kaore
ano hoki kia kitea.
HAMOA.
I tae mai tetahi rongo, i ahu mai i
Akarana. Na tetahi Tima kote Aramita
te ingoa i umai ki reira i reremai i
Apia, I te 8 o nga ra o te marama nei i
ara ai te rau o te Patu a Hamoa kia ia
ano, tetahi tuha ki te tuhi taha, I te ata
o te 7 o ngara, i timata ai te whawhai,
kote taha ki te Kingi o Hamoa i nuku
ake te tokomahu, o te iwi i tetahi, kite
whakaro, mehemea kahinga te taha ki te
Kingi, tena e. nui o te iwi e huri ki tonu
taha, E meana hoki ratou kia watea
marie nga manuao o te Tiamana kua tae
ki reira, a kua rere atu i Akarana me
Honoruru, nga manuao o te Ingarihi, me
o Marikena.
HERARA.
I tu ate Karimana ki te tono i rotu i te
Paremata, kia te Riihi, kia Puta raua ki
waho o te Paremata, a me whakatu raua
ia raua kia Potitia mote tahi takiwa hou,
ia raua e tenei hei mema, ara mote
takiwa o Akarana, kia kitea ai ko wai
te mea o raua e tu hei mema mote
whare. Heoi whakaaetia ana e te Riihi,
taua tono ate Karimana. I mea hoki ate
Riihi, kaore kau he tikanga mona i
runga i te huarahi kua tonoa nei e te
Karimana. Hoi te mea nui ko to raua
rongo kote karimana, kua paku ki te ao
katoa.
I tu ano hoki ate Mete me tahi atu i
korero mo te Riihi me te tautoko inga,
kupu ate Karimana, taea noatia te
Nukuhanga o te whare, E ai ki te korero,
i Marino noa iho te whare, kaore he
Paki paki, kaore heaha. I te nohoanga
ano o te whare, ka tono ate Riihi ki te
Timuaki kia tukua ara kia whakahoki
inga kupu ate Mete, he nui te tautohe, a
whakae tiaana. Hoi ia te Riihi e korero
una he nui te Pakipaki mete umere o te
whare, a mutu noa aia te korero.
No te Poo o te 12 o Hurae nei ka
korero te tahi mema, ko Enehoo, te
ingoa, Ko-ana kupu he whaka hee, inga
kupu ate Mete, No te mea he mema ate
Riihi, no tona taha ano, a Nate Mete i
Pani tenei raruraru kia te Riihi ma.
No reira ki tana whakaro me unu ate
Mete i tona mema nga ki waho o te
whare me pera, ia te Karimana raua ko
te Riihi, kua unu nei i o raua ingoa.
He mea whaka-miharo, tenei tikanga
kua whakairia nei e te Karimana, ki
runga ia raua ko te Riihi, I na tae mai
te wa, e whaka-taua ai tenei Rota. No
te mea i puta tenei rota i runga i te tahi
raruraru i waenga ia raua, ara mo runga i
te mahi, Pono, mete mahi hee, otira kua
rongo, tatou i te tukunga iho o tat
Tiati, aka tatari tenei tatou ki tate Rota
e tau ai kia wai ranei o raua. —Etita.
Pakarutanga o Tetahi o nga Manuao
o te Ingarihi.
E WHA RAU NGA TANGATA I MATE
ME ATIMARARA TARAIANA.
No Hune 25 o nga ra nei ka tae mai
te rongo kua pakaru tetahi o nga manuao
o te Ingarihi. No te 23 o nga ru nei, ka.
haere nga manuao o te moana o te
Matitareniana ki te whakatutu. I a ratou
e mahi haere ana, ka karangatia kia tiini
nga manuao i o ratou raina. Ko taratou
haere i naianei takirua haere ai. Konga
manuao i mua tonu ko te Wikitoria me
te Kemepatana. Ko te wahi o te ihu o
te Kemepatana he me mahi hei mea tapahi
kaipuke. 1 te karangatanga kia tini, ka
huri mai a te kemepatana. Te huringa
mai ko te Wikitoria. Mea rawa ake kia
tu, kaore hoki i taea. Haramai tonu ka
tukia ki te kei o tenei pakaru tonu atu
tahi. Tahuri noa ngu heramana ki te
mahi kia kapi, kaore hoki i taea. Ka
karangatia e te Atimarara kia puta katoa
ake nga tangata ki runga; ka meatia, te
kaipuke kiu haere ki uta. No te kitenga
o te Atimarara kua kaha haere te heke o te
kaipuke, katahi ano ka karanga ki ona
tangata kia peke ki ro-te-wai. Ko etahi
o nga manuao i tenei takiwa kei te whai
i tera kua pakaru ra; ka tohe nga hera-
mana, kia peke te Atimarara, kaore ia i
pai kia mahue tona kaipuke i a ia; ka
timata te totohu o te manuao nei, ka
uwhi ona ringa ki tona uma, a ngaro noa
atu te kaipuke nei ki raro; konga hera-
mana i peke ki roto i te wai, ara te
nuinga, i ngongongia e te kaipuke i te
hekenga ki raro. Otira i te
mea e whakatotohu ana tenei, ka rotaota
atu te Atimarara ki etahi o nga kaipuke
kia kaha ki te awhina i ona tangata.
Konga tangata katoa i runga i taua
manuao 611; konga mea i ora e 200. I
tukuna katoatia mai nga poti o era ki te
awhina i ote mea pakaru; ko te taumaha
o taua manuao 10, 500 taea; ko te tau-
maha o katoa tae atu ki nga pu katoa e
22, 000 tana. E rua nga repo nui i runga ko
te taumaha o te mea kotahi 110 tana: ko
enei anake nga pu nunui kua mahia ki
Ingarangi; ko te roa e 44 putu; ko te
whanui o te puare o te pu i runga ki raro
161/4 inihi; ko te tino taumaha o aua pu
247, 795 pauna weeti; ko te taumaha o
te mata o taua pu 1800 pauna weeti; ko
ko te taumaha o nga paura mo te mata
kotahi e 960 pauna, weeti; ko te tere o te
haere o te mata o aua pu e 2128 putu i te
tekena kotahi, a te kaha hoki o te mata
ki te haere i roto i te maitai e 34. inihi te
hohonu ki roto. He wai katoa ma ana e
mahi taua pu; ko te utu o te mea kotahi
o aua pu e £44, 000 pauna; ko nga moni e
pau ana i nga pakutanga katoa o tau pu e
tae ana ki te £188 pauna. He nui atu
nga repo iti iho i enei i runga i taua
|
|
6 6 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
kaipuke. He nui nga tangata i mate o
taua manuao e 422 tangata i mate, e rua
rau i ora kote Atimarara ano tetahi i
mate, tono noa nga tangata kia haere ia
ki runga i tetahi o nga poti, kaore rawa
ia i whakaae, kii ana ia "ko ahau te
Rangatira o tenei Manuao, kia kite rano
au kua ora aku tangata, ka whakaae ai
au kite haere ki runga poti. " I totohu
tonu atu te Manuao me ia ano e tu tonu
ana, he tino mate nui tenei mo Ingarangi,
ko Atimarara Tirana i mate nei. E kiia
ana koia te tangata tino pai i te taha
Ingarihi ki te whakahaere i ona tangata
me tona manuao.
RONGO NO MURINGA MAI.
E kiia ana i te mea ka karangatia e te
Atimarara kia takitahi te haere o nga
manuao nei ka kite te kapene o tetahi o
nga manuao, te mea na ana i tuki, tera
e tukia tetahi, katahi ia ka whakaata
haere i tona manuao. Te kitenga mai o
te Atimarara kua ata haere tera, katahi
ano kariri, ka karanga mai '* kei te aha
koe, kaore koe e whakarongo ki taku
korero ? " Kaati ka mataku hoki tera,
katahi ano ka tukua mai tona kaipuke me
tona whaka pai katoa i nga mea hei kati i te
wai ina pakaru. Na te mea ano kua tata
tonu ki te tutuki, katahi ano te Atimar-
ara ka mohio, a ka karanga hoki kin
peeke nga manuao. Peeke rawa ake kua
tutuki; ka totohu ko to te Atimarara ka
pakaru ko te ihu o tenei; ka oma tenei
ki uta ki te wapu. Tae rawa atu ki te
wapu kua kotahi putu te tiketike o te
papa o runga n te manuao i puta iki
runga i te wai; ko te take i ora ai na
tetahi o nga tangata tahu i te time. No
te takiwa ka kitea kanui te totohu haere
katahi ano ka mohiotia kei te tuhera
tetahi o nga toa o roto i te kaipuka.
kaore Tawa be tangata i kaha ki te heke
ki te kati; ka heke ko taua tangata ka
katia e ia, wahi iti ano kua mate ia.
NO MURI MAI.
Konga kaipuke nei e 8 meneti e mau
ana i te tutukitanga. (Nei ake te
roanga. )
MATE REREKE | TE HAUKE.
Note Hatarei 10 nga ra o Hurae, 1898.
Ka hemo tokorua tangata, he tane tetahi
ko Pene, te ingoa. No te Mahia raua
tokorua, ko Pene, te mea e takoto mate
ana, ko Pora, kaore ona mate. E ai ki te
korero mai, na, nga kehua i Patu a Pora,
hemo ana. No te matenga, o Pora ka
tahi ka hoki ano nga kehua ki te mea e
takoto mate ana kia Pene ka hemo hoki
a Pene i taua wa kotahi ano. No te
ahiahi ote Mane te 3 onga ra ka haere
atu te, Kaiwhakawa mete Huri ki te
Hauke, ki te ui ui i te ahua o taua mate
ko ia te nei nga korero o taua ui ui nga.
I noho te Huuri mete Kaiwhakawa, Te
Oti Erihi, ki te Hauke i te po te Mane nei
ki te titiro i te ahua o te matenga o Pene
me Pora. I muri i te tirotirohanga i nga
tinana o nga tupapaku, ka timata te
patai i nga tangata o te pa, ko te mea
tuatahi ko Ekengarangi Hapuku; koia
enei ko ona korero: —
E mohio ana ahau ki enei tupapaku.
ko Pene raua ko Pora, he iramutu ki
ahau raua. No te Hatarei nei ka mutu
taku kite i a raua, ae ora tonu ana a Pora
i taua ata; kotona mahi he taka kai atu
ma Pene ma te mea i te mate. I taua
Hatarei ka haere mai ahau ki Hehitingi
a no te ata o te Mane ka hoki atu ahau.
tae atu ahau i te 9 a. m., ka kite ahau i a
raua tahi kua hemo I te mahuetanga
iho i ahau kaore tahi he mate o Pora,
engari i etahi takiwa eke ai he atua
Maori ki runga ia ia, a ka porangi noa
iho; ko nga tau o Pora e 50 ko o Pene e
40 tau.
Ki taku titiro kanui to raua pai kia
raua, heoi anake te takiwa kino ko te
homai tanga i nga kai, kaore ia e pai ana
ki te ahua o nga kai e takaia mai ana.
No te Wenerei tonu nei ka kino a
Pene ara ka pukuriri, ko tetake he ahua
puhaehae ki etahi atu tangata; kaore
raua i noho tahi i roto i te whare kotahi.
Heoi ano ta Pora mahi, he taka kai mai.
Tane, wahine a Pene ka mea: —
E rua marama taku tane e mate ana.
I Hehitingi ano in e takoto ana; ko
Rini tona takuta, engari kaore i pai ake.
I muri mai i tena ko te wahine a
Ropihana tona takuta; I ahua pai ake
ano ia, otira no muri ka kino haere ano.
Tona mahi he korero mo tona ma mae kei
roto i tona puku; ko te korero a Pora ko
te mate o Pene na nga wairua kino i
patu; I tahuri ano hoki a Pora ki te
mahi i a Pene. I hoatu e Pora tetahi
peeke kia Pene; ko te korero a Pora kia
Pene, mehemea ki te waihotia e Pene
taua peeke ki raro i tonu ringa ka ora in,
na te mea he mana kei roto i taua peeke.
E mohio ana ahau, i te rironga, mai o
taua peeke ia Pene ka ahua porangi nga
mahara o raua tahi. I te 9 p. m pea o
. te po o te Hatarei nei i roto tonu raua i
te whare kotahi, rue etahi atu tangata,
kanui to raua pai kia raua i taua takiwa.
I te putanga atu o nga tangata ki waho
katahi ahau ka takoto iho ki te whangai
i taku tamaiti. Kaore tonu kia ron iho
ahau ki raro, ka kite atu ahau i a Pene
ka matika mui ki runga, ka peke atu kia
Pora, Ka peke atu ka mamau raua ko
Pora, a ka hinga a Porn ki raro, katuhi
ano ka patua ki te peeke i hoatu ra e
Pora. He nui nga whakarukenga i te
kanohi o Pora ki taua peeke; kakaranga
atu ahu " kaati te putu i a Pora, katahi
iu ka mea mai. " Akua-nei hoki koe Ua
patua e au; ko te peeke he kiri kau noa
iho. Ka karanga ahau ki nga tangata,
te taenga mui ki te toa kua oti te raka, n
kaore hoki ratou i uru mai; ka roa te
tangata ru e noho ana i runga i a Pora
me te patu ano, ka peeke mai ki au ka
whakarukea mai ahau ki te peeke. No
te rongonga atu i era e tu mai ra i waho,
ka mahue ahau katahi ka oma atu ki te
huaki i te whare, a ka pangaia te peeke
ki runga ahi ko te mea tuatahi ki te uru
mai ko te Paewaka kaore ahau i kite atu
ia Pora e korikori ana i muri mai o te
pekenga mai o Pene ki ahau. I te
urunga mai ote Paewaka ki roto ka hoki
a Pene ki te takoto a ka karanga mai
kanui tona hia moe. No konei ka kite
atu ahau ko Pora kua hemo. Muri tata
mai ka haere atu ahau kia kite i a Pene,
tae atu au kua hemo noa ake. I runga i
taku mataku kaore rawa ahau i mohio
atu pewhea ra te ahua o Pora i taua
takiwa, heoi ano taku i kite atu ai ko te
toto i runga i a raua tahi; ka mutu aku
kupu.
Paewaka: No te po ote Hatarei ka
haere atu ahau kia kite i a Pene, tae atu
ahau ko raua tahi ko Pora i reira. I roa
ahau ki reira noho ai. I au ka haere, ki
karanga mai a Pene me hoki atu ano
ahau. I taku hokinga mai e raka ana te
kuwaha; karanga noa atu ahau kia hua
kina mai te tatau, kaore hoki i huakina,
katahi ahau ka peke atu ma roto i te
wini, ka kite ata ahau e mea atu ana u
Pene ki te putu i tona wahine. Kaore ahau
i kite ake i a Pora i tera takiwa. I kite
atu ahau i a Pene e punga ana i te peeke
ki roto i te ahi, a ka haere ki te moe I
karanga mai ano ia ki ahau kua mate a
Pora; katahi ano ahau kakite kua ngaro
katoa raua i te toto. Muringa iho ka
haereatu ahau kiakite i a Pene, tae rawa
atu kua mate; kaore ahau i kite i etahi
mea ke atu i roto i te whare hei patu i n
Pora, ka motu aku korero.
Ka korero ko te takuta ka mea: —Kua
tirohia e ahau nga tupapaku; ko te
kanohi katau o te tane kua pakaru, a
kua kino katoa nga toto o raro o te
taringa katau; kua motu tetahi onga ua
ua o nga roro o te mahunga. Na tenei i
mate ai; kote wahine kua maru katoa
te kanohi; ko te ihu kua ngakungaku
katoa. E tino mohio ana ahau na te
pakarutanga o te ihu i whakakino nga
roro o te mahunga, mate tonu atu.
Ko te korero a te Huuri: —Ko Pora i
mate i te ringa o Pene i runga i te
porangi ona mahara; ko Pene i mate i
runga i te ohorere o tona matikatanga ki
te kakari i te mea kei te ngehe tonu o
ona wahi katoa.
Ka korero ko te kai-whakawa ka mea:
—A muri ake nei kaua enei tu mate
e waiho noatia, engari me tere te
whakaatu. I whakaae hoki ia ki taua
korero, ate Huuri.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
hapaa e te hunga ora, I runga i te Pohe
atu kei te korero mai konga kehua a na
nga Kehua te whakahau, e whakaritea
ra, e nga tangata ora, kaore ia, he
Porangi tonu, e mahi ana kia Porangi
hoki nga tangata ora.
Ko tenei ahua ara kote tangata e
Porangi ana, he rahi atu te mohio ki te
Atua, i te mohio tanga o nga tangata e
whakarongo ana ki te Porewarewa.
Nui atu te mohio o te Porangi ki te
korero mai i nga kupu Karaipiture, ki
nga tangata ora. Otira kua rongo ano
hoki tatou i te whaka atu runga, mo nga
tangata i nohia nei e te Rewera i to raua
kitenga i te Ariki, ''I mea kua tae mai ia
nei koe ki te whakamamae iu manu i te
mea kiano i rite noa te taima ?" Heoi
inoi ana raua ki te Ariki, ma tenei tatou
e mohio ai keite Inoi tonu nga Rewera
ki te atua, a ko te hunga ora keite
whakapono kinga Porewarewa, a ware-
ware ake te whakaaro ki te Ariki, No
reira he mea whaka raruraru ano tenei i
o tatou whakaoro. Na te Etita.
Native Chiefs More the Native Minister.
WELLINGTON, JUNE 3, 1893.
A number of Maori Chiefs interviewed
the Native Minister at Wellington on
the 3rd day of June, 1893. Major Kemp
first speaking, on behalf of the Natives,
said: —Mr Cadman — (Salutations)—I,
hut for the purpose of laying before you
a Bill, which was passed by a large
meeting of Maori Chiefs from all parts
of New Zealand held at Waipatu on the
11th day of April, 1893, and again, I
have to ask you, as Native Minister, to
assist in obtaining the privilege of your
fellow-Ministers and Members in "hearing
and giving this, our Bill, which we have
laid before you a full and favorable
consideration, and that you should
endeavor to form laws, not only for the
benefit of Europeans, but for the Maori
race as well. It is your duty to do so, as
previous Ministers formed laws over
us, which we have sorely felt, such ae
the Native Lands Court, which was
supposed to have been formed for the
benefit of our people, but instead of
being a benefit to them, it has been the
means of depriving them of their rights,
therefore, we ask you to reform such laws
which are now pressing upon us and
. depriving us of our lands, and also to
consider the Bill and Petition which we
have placed before you. In our meeting
at Waipatu all the Chiefs expressed their
opinion in upholding the Treaty of
Waitangi and Clause 71, Constitution
Act 1862.
W. P. Kakakura said he was pleased
to appear before the Hon. Native
Minister as one of the Maori representa-
tives for both North and South Islands.
He further said, that when the Hon.
Minister attended a meeting of Maories
in the Bay of Islands, on the 14th day of
April, 1892, it was then arranged to
unite Maoris of both Islands as one,
and apply for justice. After this, a meet-
ing again was held at Waipatu in June
of the same year, and again a resolution
to unite Maoris of both Islands as one
was passed. It was unanimously agreed
that certain proposals made in favor of
the Maori Race by Her Majesty the
Queen in the Treaty of Waitangi, has
been unnoticed and neglected by the
Europeans. I also uphold Major Kemp's
statement re Native Land Courts. Un-
doubtedly the Land Courts have done
us, the Maoris, more harm than good,
and is also the means of blotting out our
rightful claim to the Treaty of Waitangi,
and further, I must ask you the reason
why you, the Europeans, have solely
taken full control and power over our
lands, when we, the Maoris, or rather,
the rightful race to this colony, have
been abandoned. Are the Europeans
doing the same in other parts of the
world. You may say that the reason we
Europeans are taking the right, control,
and full power over you and your lands
is because we, the Europeans, took you.
the Maoris, by conquest, but that would
be a misapprehension on your part. We
were not taken by conquest, and if so,
why were not Major Kemp and Captain
Henare Tomoana, who are here before
you as loyal subjects, left to share our
wants which have been deprived off us
by the Europeans. We deem it your duty
as Native Minister, to see to the welfare
of the Native Race. We admit that the
Maori population is much smaller than
the European, and us yet have not the
same knowledge, therefore, we ask you,
as Native Minister, to place such
conveniences before us that we may reap
some benefit, if not more than our
brother Europeans. I, on behalf of my
people, ask you, with the aid of your
fellow-Ministers, to give this, our Bill
and Petition thereto attached, your
favorable consideration. Before conclud-
ing, 1 must ask you to give me your
opinion whether favorable or otherwise
on the Bill now before you.
Henare Tomoana: I am thankful to
you for allowing us to interview you
to-day. You have already learnt from us
the full facts of our meeting last year.
You then promised to assist us. J
also interviewed Mr Ballance to that effect
he also promised to assist us. At our
meeting last year a resolution was passed
to elect members by votes for the forth-
coming year, which was promptly
carried out accordingly, there we had
members from both Islands. The Bill
now before you was discussed for two or
three weeks and passed, and was referred
to Parliament this session, and if passed
by the House, I will not be backward in
saying that it will bring prosperity to
the Maori's us well as the Europeans. I
will ask you as Native Minister to bring
this matter before the House and have
the same passed. We will wait your
reply.
Hon. Mr Cadman iu reply said: —I
am pleased to meet you to-day, and will
express my opinion on the Bill now
lying before me. There is no reason why
you should refer back to the Treaty of
Waitangi. Had the Europeans not settled
upon New Zealand you would have
reaped no benefit whatever from your
lands, it was through them (ihe
Europeans) yon are receiving such high
prices for your lands. I think the
higher price you possibly could obtain
the better for yourselves. What benefit
have you come to under the Treaty ?
You were bound under the Treaty to sell
to no other but the Crown, that was the
the reason why you received such a
small price for your land. I think it is
useless for you to uphold the whole of
the Treaty, but would be much better if
you were to uphold such parts of it
as you think you can derive any
benefit from. You have been treated
fairly by the Europeans under the Treaty
Had the French taken possession of N. Z.
you would not have been so fairly dealt
with as you have been by us, but you
probably would have all been killed.
The Native Land Court was a thing
proposed by yourselves.
W. P. Kakakura: We are not uphold-
ing the Treaty for the purpose of selling
our property, but merely upholding a
certain advice given us by Her Majesty
the Queen, and affixed to the Treaty of
Waitangi, but you, the Europeans, have
unnoticed and neglected such advice. In
reference to the Native Land Court, I
admit we did propose it, but why did you
deprive us the right of forming laws for
Native Lund Courts. We therefore say
we have been treated unfairly, and what
you have said, is. I think, merely
nonsense.
Hon. Mr Cadman: You have prepared
your Bill and petition under the Treaty
of Waitangi, what is the Treaty, nothing,
you say the Europeans have dealt unfairly
with you, you must consider that you
brought up your own children, what
happened, some of them were not honest,
the result was they dealt dishonestly,
had the French taken possession of N. Z.
the Maoris would have all been killed.
Major Kemp then asked the Hon. Mr
Cadman how many Islands have the
French in their possession that they have
killed the inhabitants? The Hon. Mr
Cadman made no reply.
LORD GLASGOW
INTERVIEWED BY A NUMBER OF
MAORI CHIEFS.
JUNE 5, 1893.
A number of Maori Chiefs waited upon
His Excellency at Government House
today, for the object of putting before
him a Bill with a Petition thereto
attached, Major Kemp acting as speaker,
on behalf of the Maoris, said—
(Salutations, )—We appear before you,
not as our ancestors would have, but
with the knowledge of Europeans. I
will merely deal with the Treaty of
Waitangi which was signed by our
ancestors, and Clause 71 of the
Constitution Act 1852, in the first
place, certain privileges which were
bestowed upon the Maoris by Her
Majesty the Queen, have been overlooked
and neglected by the Europeans, and
therefore, I am counselled to say that it
Was the duty of a Representative of Her
Majesty the Queen to say: Here are the
privileges given the Maori people by
Her Majesty, did they show us such
privileges ? No. We were left in
ignorance. A Government was formed,
they made Native Land Court laws which
was in a small scale against the Maoris.
later Governments were appointed, and
they continually altered these laws
Which now have become a burden upon
Concluded on page 2,
|
|
8 8 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
PANUITANGA
Kinga Iwi katoa ote iwi Maori. E noho
maira i Aoteaaroa mete Waipounamu.
Kua oti ite Komiti o Huia Tangata Kotahi
Nupepa te whaka tuturu nga take e mau i raro
ihonei.
1. Ko tenei Nupepa, he Nupepa Maori i raro
ite kotahitanga o te Tiriti o Waitangi. E tu
ke ana tenei Nupepa i nga mana Kawanata-
nga Pakeha, me era atu tangata e hua ina
nei he Pakeha.
2. E taia ana nga korero o nga hui ina
tukua mai. Menga rongo korero, menga
whanautanga tamariki, marenatanga, menga
tangata mate, mera atu korero e tika ana.
3. E kore e taia e tenei, Perehi nga korero
whaka kino ingoa mote tahi tangata. He
mea tino kino hoki tena kinga Perehi katoa ite
ao.
4. Me whakaaro nga iwi onga motu nei ki te
oranga mo tenei Nupepa. Ara kia rite te
whakaro ki te ngaki oranga kia whai kaha ai
nga kaimahi o tenei Nupepa.
5. Ko tenei Nupepa e timata atu ana inaianei.
No reira ka whakarohia ki tenei e rua patanga
ite marama ki te tangata e tono ana, kia tukua
atu te Nupepa kia ia.
6. Ko te utu mo tenei Nupepa, ite tan,
Kotahi Pauna. Ka tukua tonutia ki te tangata
e tuku mai ana ite Pauna mote Nupepa ite
tau. Ko tenei moni he moni iti rawa ara te
paana kotahi inga moni e ruke-a noa tia ana
e te tangata ite tau kotahi.
7. Kia kaha nga Rangatira nga hapu ia wahi
ia wahi o Aotearoa mete Waipounamu ki te
awhina i to tatou Nupepa. Hei Reo hei taringa
mo tatou hei whakaatu hoki kia tatou inga mahi
o to tatou kotahitanga.
8. Kia marama te tuhi mai ate tangata i
tona ingoa mete ingoa ote kainga mete
Poutapeta hei tukunga atu ite Nupepa.
9. Me tiaki te tangata i tana Nupepa. Kaua
e rukea noatia ko to tatou kuare hoki tenei ki
a tatou Nupepa ka mutu te korero ka riro atu
i tetahi tangata ngaro atu.
PANUITANGA.
Whare Rongoa i muri ake o te Teihana o te
Reriwe.
Ko Hohepa Paana, be Takuta, kua whakapuare
tetahi whare Rongoa ki Hehitingi nei. Ko
ona tau e mahi ana ki Turanga 14. Nui atu
tona whakapaitia i reira. Hei tohu mo tona
pai, kei a ia nga kupu whakapai a nga tangata
mona. Ka kore koe e ora i etahi atu tangata,
kaua hei pouri, me haere mai ki te tarai i a
Paama, a tera koe e ora. Te piwa te ngau
puku, niho tunga, me era atu mate ka ora i
ana rongoa. Kaore he rongoa pena i etahi
atu takuta. Nga mate wahine katoa e ora ana
i a ia. Ko nga mea e pangia ana e te mate me
haere kia ia a ka ora ratou.
HAMUERA HEMI.
E hoa ma kua hokona e au te mahi.
Hu meka a Kaata i te taha o te Tari
Nupepa Maori. Haeremai Haeremai ina-
ianei ki to koutou hoa kia Hamuera
Hemi. Tango Huai Ranui toku mohio kia
koutou.
TARIANA WHAKAEKEEKE MOMO
PUREI RENATA.
E rima ona tau he tino Momo tenei Hoiho
ka whakaekeeke ki Ngapuke mote tau 1893
kote utu mote uha £6 6s. I wini a ia inga
Purei o Nui Tireni nei, I muri haria ana ki
Poihakena, Heoi i runga i te whakaaro o te
Korana o Mangatarata whaka hokia ana ma
i hei whaka eke uha ki Nui Tireni nei kawea
mai kawea mai a koutou uha momo, ki te toa
taua nei kia Renata.
NA WIREMU POROTENE.
PANUI.
Monga kahu me era me atu iti te utu haere
ki te whare O'RAIRE. i te taha o te Tari
Nupepa •
Maori, Hehiting.
PANUI.
HEHITINGI TOA..
Te whare ite ake te utu mo nga mea katoa.
W. C. MATIHANA.
PANUI.
W. HAIMONA, tangata ote hare
mahi kati, Wakena, Hehitingi, kei au e takoto
ana te tini, paki me era mea e pirangitia ana
e te tangata, mehemea ka pakaru o koutou
paki, haeremai homai kia mahia, ina ano hoki
nga Wakena Wuru, kei to koutou hoa kei a
W. HAIMONA, HEHITINGI.
KI NGA TANGATA O HERETAUNGA.
HE
PANUITANGA TENEI KIA.
Mohio ai koutou kua whakatuheratia e
au takuwhare Putu e tata ana kite
whare Tiata Hehitingi. Me haere mai
koutou kia au kite tangata nona te whare
iti ake te utu i Haki Pei.
NA HONE TATARANA.
PANUI.
REREWE WHARE KAI.
HEHITINGI.
Kai, i nga haora katoa, He Hapa, Tio He
Ika, Tikaokao, kei konei, katoa nga kai, e
pirangitia ana, Haere mai ki to koutou, hoa
HONE TEERA,
Rangatira o tenei whare.
AE AE AE
KEI KONEI NGA..
Huka iti te utu ' Kei a
Ti iti te utu PITI ME ONA.
Hopi iti te utu hoa Toa
Kanara iti te utu moni takoto i te taha o
Tiamu iti te utu • te
Raihi iti te utu WHARE O
Karani iti te utu PARAIHA
Paramu iti te utu e hoko nei i a ratou mea
Tini Riihi iti utu. katoa mo te moni iti
Haere mai kia tere ka kite koutou i te iti o te
utu o nga meae hokona ana i konei.
PANUI KI NGA MAORI.
HAEREMAI, HAEREMAI,
Katoa koutou tangohia. He Tera he
Parade mo koutou me a koutou Tamariki.
Wahine. Hanihi mo okoutou Paki ia
TEOTI RANA, HEITINGI
Whare ite te utu i Haki Pei rawahi
mai i te
HOTERA O KARATANA.
PANUI KII NGA MAORI.
AREKA TUARI.
E hoa ma kei au te Whare iti te utu
haere mahi homai ta koutou. Ota kia
mahia e kahu pai mo koutou, kei au
nga mea katoa e piritianga ana e te
tangata, ko toku whare kei rawahi mai
o te
HOTERA O KARATANA, HEHITINGI.
PANUI.
TE AIRA HIKO MOTE MATE RUMATIKI.
Ara ho te Rogoa e mutu wawe ai te
mamae onga mate katoa.
He rangoa tenei e emutu wawe, hohore ai
nga mamae o Te Rumatiki mate pera ano te
anna Mate Hukiki ara Matare-kereke. Tuituki
Takoki. Te ataunga ranei a te katipo a te
aim atu ranei. Ara mo nga mamae ka pa ki
te tuara ki whea ranei o te tangata. He
whakamohiotanga tenei mo te whaka-maeinga
o tenei Rongoa. Ukuia tenei aira me te miri
kauaranei e miria ka te ahua o te tangata mate
te tangata mate te tikanga
Whare Tumuaki Na Peteriki me Co
Tikahou Amerika Kai a ratou anake kei
Poneki
2s 6d mo te patara Hei pani anake mo
waho o te tinana
Ko to ratou Eihana ko
W, J. TAEAMANA
PANUI.
KOREROTIA TENEI.
• Mehemea ka kino te haere o te wati mauria
mai kia A. MAKAKINITERA e mahi nei i te
whare i te taha o te Tari o te Huia, Nupepa
Maori i rawahi mai o te rerewe teihana ka
toru nei to kau tau e mahi ana i tenei mahi
Wati Meke, mahi Riingi Poroti me era atu
mahi ko nga mea e mahia ana e kore e kore te
pai, he iti noa hoki te utu, kei a A. MaKakinitera
ngu Wati, karaka pounamu pai me era tini
mea atu. Mohiti Kanohi, puru aha atu ku
nga karaihe tonu e pai ana mo nga konohi he
iti rawa te utu o nga mea katoa haere mai
Haeremai tirohia koutou te whare o
A, MAKAINITERA,
I te taha o te Tari o
TE HUIA, NUPEPA MAORl,
REREWE TIRITI.
PANUI.
NO WHITAKA.
Me una hoa te toa pai ki te tango pukupuku
Nupepa tuhituhi, Pene koriana me
era mea atu.
HEHITINGI, HAKII PEI NUI TITENI.
He mea Perehi e TEOTI me IANGA u he
mea panui e IHAIA HUTANA me TIMOTI WHIUA,
" i raro i te Komiti o te kotahitanga.
HATAREI, 22 o HURAE, 1893.