|
loading...|
|
Huia Tangata Kotahi 1893-1895: Volume 1, Number 16. 05 August 1893 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
NAMA 16. HATAREI, AKUHATA 5. 1893.
PANUI.
Kia mahara nga hoa ki tenei kia tohu tohu
ki nga Pohi Mahita, mo a koutou Pepa. Koi
tukua noatia ki te He maha nga reta whaka
atu moto ngaro o nga Pepa, kua tae mai. He
nui te raru raru i nuinui kia ahau mo tenei
ahua. Heoi taku he Pohi atu inga Pepa i
rimua i te Rarangi ingoa. K takoto nei i toku
riunga. Nate Etita.
Kote utu mote pepa nei ite tau,
pauna, kite tuku mai te tangata i tana.
ite Pohi, me Rehita rawa, ka tuku mai kote
Tuhi me penei.
Kia Ihaia Hutana, Etita o Huia,
\_\_ \_\_ Hehitingi Nepia.
HUIA TANGATA KOTAHI
HATAREI, AKUHATA 5, 1893.
WHAKAMAHARA KINGA HOA
TUHI MAI.
Ki te tuhi reta mai nga hoa hei utunga ki to
tatou manu, me tuhi ki te taha kotahi anake o
. te Pepa, kaua e tuhia kinga taha e rua o te
wharangi kotahi o to Pepa. He tikanga tenei
ahua monga kai whakanohonoho rotu, he mea
taumaha kia ratou te pera.
E RUA PUTANGA ITE MARAMA
TE taonga o te Iti mete rahi,
M E rere atu anu kiu koutou
e te Iwi. Tera ano nga Manu
mohio kei uta me nga Manu
mohio kei Tai. E hori Pauna i
mua ite Ihu waka moana, E
mohio ai nga kai kauhoe, ki te na
tikanga, ote Manu Pera, menga
Manu haere i te akau whakaatu
i te wa e Puta mai ai te Tupuhi.
He tikanga to te Manu, i Tai, he
tikanga tote Manu uta. E
whakaohiti ana ara e whaka
marama ana, i te ahua o nga mea
e ahu mai ana i mua, i te aroaro,
ara i nga wa o mua, uha koa ra i
tatou nei. E tua iti ana te kite
inga manu mohio, konga kupu
me nga whakatauki e korero tia
ana i nga noho anga Tauwhaiti,
he mea tuku iho tuku iho, i roto
inga whakapaparanga tae noa tia
tenei ra. Aha koa ao tatou
Tupua ake matauranga mo tenei
mea. Tera ano te tahi matau-
ranga, E whakaatu anu. I nga
ra ia Noa, ite Aka, e tere una
inga rive nui o te moana, ata
te Aka kia Noa. Kia mohio ai a
Noa kua Purero ake te Tuawhenua
i te moana, a, mohio tonu a Noa,
he Pono ano kua Purero nga
Maunga i te moana, kongu wai kua
heke haere.
Otira i mua atu i tenei ito mea
e hanga ana, e Noa, te Aka i
runga i te Maunga, ka haere atu
e tahi tangata, ka tawai kia Noa,
ka mea, e ka tahi ano te Porangi
o te kaumatua e hanga nei i te
kaipuke i runga i tenei Maunga,
kei hea ra te wai motana kaipuku
e mahi nei.
Kati kua rongo tatou ki tonu
tukunga iho, ara he whakaaro Note
Atua, kia tatou ki te tangata kei
ngaro rawa ite Ao, Otira kihai i
mutu atu i reira te tawai, e haere
nei ano tona Pakiaka, i roto
inga whakapaparanga, aha ko ahe
iwi rua rua noa te maori i nga iwi
katoa '. te ao. He tikanga ano, ta
tera Hapu he whakahaere ano ta
tera iwi, me tera Rangatira-tanga,
ara, onga tikanga, o nga ra kua
hori, Heoi, e haere nei ano aua
ahua tanga i enei ra i runga inga
tikanga e rua, e whakahaerea
nei, mote tinana mete wairua, a
tenei ano etahi kei te Patai,
kei hea ra nga wahi hei taunga
mo tenei tikanga, e whakahaere
nei, e te kotahitanga. ? a, he tika
hoki te tangi mai o tenei Patai ina
hoki, ko te rimatekau matoru
tenei o nga tau te Mamaotanga,
i te wa i hanga ai te Tiriti o
Waitangi. Pera hoki mete Aka,
o Noa kihai i hanga i te wahi tata
ki te wai, Hanga ana i tawhiti
noa atu o te wai, ara i runga rawa
i te Tihi o te Maunga, No reira
ano i raruraru ai te whakaaro o
te hunga e matakitaki ana i te
ahua tu mahi pera, I na hoki, E
wha tekau tau e mahia ana te
Aka, ka tahi ano, ka whakapuke
ake nga wai, ki runga i te tihi o
nga maunga, wai hoki ka rima
tekau matoru tau o te Tiriti o
Waitangi, o tona hanganga ai, hei
Aka mote iwi Maori. Heoi riro
ana o tatou whakaro, i runga i
taua Patai rano, (E kei hea ra nga
tikanga me nga Ture hei haere
mai, hei taupoki ia tatou me
to tatou whenua. ) Aha koa
whakatupato noa etahi hoa
Pakeha ki te iwi maori, mo te, u
kite Tiriti o Waitangi whaka haere
ke ana he tikanga ke etahi, koia
ra tenei e kitea nei e tatou i roto
inga whai korero, a Hanawira
Pererika Renao, o Akarana, i
tukua nei e ia ki te Otaki Taima,
ote tau 1892 i mua i tona haerenga
atu ki Ingarangi, E korerotia ra
ana kupu tohu tohu ki nga Ranga-
tira o Waikato i mua atu ote kingi.
Potatau Mera atu tikanga i raru-
raru ai, nga iwi Maori, E mohiotia
nei e tatou, ahakoa i enei ra kei te
Patai tonu ano tatou i taua "Patai
ano. Otira kua huri, penei taua
patai (Kei whea nga whenua hei
taunga mo tenei tikanga ?)
Ahakoa e nga hoa me whaka
aro ano tatou ki tenei, ko tenei
|
|
2 2 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
tikanga he tikanga Pakeke, no
nga tikanga i waenga i te Pakeha
mete Maori, kote take i Pakeke
ai, he whenua te Putake, me tona
mana ano. Pera hoki kei nga iwi
o te ao, e raru raru ana, mo tenei
take.
Heoi e hoa ma kei te haere mai
ano, nga mahi o te Ture e nuku
ake ana i to tatou kaha te rite
me to tatou mohiotanga. No te
mea, ko te Ture e mahia ana
mo te tangata mete whenua, ia wa
ia wa. Ko te take i roa ai tatou e
Patai ana, mete tatari ki te kaha
ote Ture. Nate mea kaore ano
nga whenua i poto noa ki roto ite
Ture, aha koa e noho Karaati ana
etahi, Otira kaore ano i wawahia
kiia tangata kiia tangata toua,
mehemea kua pau, nga motu nei
ki roto ki te tikanga motuhake,
kiia tangata tona ka kite tatou i
te whakautu, moa tatou Patai,
Otira e kore ahau e penei atu,
tatou katoa, Engari e tahi, Otira
E kore ano hoki e tau ki te hunga i
mate te ora o te hunga i ora, inga
mahi ote Ture, ina tae mai taua wa,
a kaore hoki to koutou tikanga, i
te Aronui atu ki tetahi, i te huri
ke ranei ki te tahi. Engari he
matua kotahi, he whaea kotahi,
he iwi kotahi, he moutere kotahi he
Tiriti kotahi, he mea whakaae na
o koutou Tupuna, i raro i tera.
No reira kaore he awangawa
ngatanga o te hari atu, ato
koutou manu, i nga tohu whaka
atu kia tatou e noho nei i runga i
to tatou Aka, ara, te Tiriti o
Waitangi, aha koa kua pokaina te
tahi Papa, E nga hoa tawari, he
mea ra kia totohu ai, ki te moana,
Otira ki te rite te whakaro kite
Puru i te kohao kia noho atu ai
te wai i waho, Tena tonu ka eke
to koutou, waka ki te Tuawhenua.
Ite mea kei te rere tonu atu. to koutou
manu ki te whakataki ite Hohorutanga
o te mahi o te Ture i runga i te tihi o
nga Maunga, o Aotearoa me te Waipou-
namu. Hei hari mai hoki inga whakaro,
ate hunga tawari, menga whaka aro taurite
a koutou ano kia koutou, E rite ai nga
kupu whakatauki, a o koutou tupuna,
(Nau kote manuka naku kote manuka
ka taitu, te hoariri ) Nau kote Rourou
naku kote rourou kaore te Manuhiri,
tuarangi. Heoi ra, ki te kore ano hoki,
e rite enei ki Pepeha. E taea hoki te
aha, e to koutou Manu, hoi kau hoki
tana, he rere kau atu kia koutou. Kei a
koutou ano te kaha me te rite, ki te
taupoki te Pa ite hoa riri. E hara ano
hoki i te kai whakaaraara o te Pa, te
hee. Engari nate Momoe tonu, o te
hunga hapai Timata menga toa oko oko
Rakau e topa ai, i te tahi upane, ki te
tahi, Pahore atu Pahore, mai. Tarewa
atu tarewa mai, Karawhi rawa nga
Koromatua o nga wae, ki te whenua,
kakati ana nga Niho. I te kawenga ra
ate ngakau mamae mo tenei mea mo
Tuu, inga ra o mua, i o koutou Tupuna
e poroporoaki ai ki te ao marama.
He aha te he e nga hoa ina Penei to
tatou ahua mo runga i tenei tikanga kua
haruru nei keite tatau o te whare o te
kawana, i Poneke. Note mea kua oti
ano i to koutou manu te whakamarama,
He Ture, te Tiriti, he Ture te Rarangi 71
he Ture te Rakau Patu i Aotearoa, mete
iwi maori. No reira ka tika, ka tino
marama hoki, me hopu ano o Tatou
ringa ki te Ture hei whakangungu
rakau, manga toa, oko oko rakau, inga
turanga Awatea.
NO HERETAUNGA.
Ka rongo matou kua whakatuturutia ki
whakato, te wahi Iwi tunga mote Paremata o
te kotahitanga ate tau e haere inainei.
Kua tae mai te Reta a Raniera Turoa me te
iwi katoa o Turanga, he whakaatu mai i to
whakaro o nga tangata o Turanga Puta noa atu
ki te whanauarua me ngati Porou, kia Nukuhia
mui te marama e tuai te Hui o te kotahitanga,
kia Maehe. I runga i te mea kua puta te
Panui motu i te marama o Aperira. Heoi kua
waiho tenei ma te kawanatanga o te kotahi-
tanga e hurihuri.
Kua tae mai te tono kia H. Tomoana kia
haere atu ki Poneke ka whakatakoto ria te
Pire ote kotahitanga ki te aroaro ote komiti.
ui ui ote Paremata, monga mea e tukuana ki
te whare.
Ko nga keehi maori i puta i te Manu nei ite
nama 12 kei te haere tonu, Engari kaore e
whakarangona ana i mua ite Hupirimi kooti
engari kei te aroaro o tetahi komihana i Nepia.
Kua kitea kite Nupepa te takaanga ote tahi
kooti, ki raro ite pari i Riwhitana Waipounamu,
ko tana kooti tonu te Meera kooti o reira, me
te kooti hari tangata, i te kooti e haere ana ito
taha ote Pari i te kino ote Rori ka ngenge ngu
hoiho ka Peeke whakamuri taka tonu atu Ui
raro itu pari, e iwa nga tangata i roto ite kooti
kore rawa tetahi o ratou i puta kaore i whati
he iwi, engari kaore he tangata i mato.
I Takapuna, I tetahi kotiro o haere ana i
runga i tona hoiho ka tae ki tetahi awa ku
whakawhiti ia, ka pohara te hoiho ka rere
haere, ka taka te kotiro ra, ka oma to hoiho,
engari kote kahu o te kotiro nei ka mau ki te
tera ka toia haere tia eto hoiho pakaru katoa
te mahunga.
Ia to Kirani, kaipuke i u mai ai ki Poihakene
ka korero te kapene, i aia i waho i to moana ka
kite aia i te tinana tangata e tere haere ana.
Engari i te kaha ote Hau, kaore i taea e ia to
tiki atu.
Kua whai korero ate Riihi i Akarana, ahua
pai ana nga tangata ki tona korero mo te raru-
raru i waenganui ia raua kote Karimana. E
maharatia ana ka tu aia ate Riihi ku hinga ate
Karimana.
Ko tahi te Pakeha ko Paama te ingoa i haere
atu ki te whare kawanatanga kia kito ite
Pirimia, ka mea mai tetahi o nga kaitiaki ote
whare, mehemea e hiahia, anu aia kia wai,
kaore hoki a Paama i korero atu, haere tonu
ki te tatau ote Pirimia i aia e huaki ana ito
tatau ka mau ite kaitiaki tona koti, ka toia
haere tia, a Panaia ana ki waho, e kii ana
paama kua mutu toha haere kore Peretopa ki
te whare kawanatanga, i muri tata mai ka
panaia ano e te kaitiaki tetahi wahine ki waho.
Kua mate tetahi o nga Rangatira o te
Waipounamu, ara a Timoti Karetai, i taka i te
pari, te kitenga kua tata tonu te hemo, ka
harm ki tona kainga, kaora i roaiho ka mate.
Kua timata i naianei te kohi moni hei
whakaara i tetahi mea whakamaharatanga mote
Paranihi.
I te Takiwa e korerotia ana te whakahou-
tanga o te Ture Whenua Maori, ka tae ki te
rarangi e mea ana me mutu te mahi, a nga
minita ote karauna mote taha kinga whenua
Maori, Pakipaki katoa te Whare.
I te taenga mai o te Tima o Rarotonga ki
Akarana ka taemai te rongo kua Tuhera te
Paremata o reira, engari e maharatia ana e
nga mema, kaore e roa e noho ana i tenei tau
He nui nga Maori o Parua Pei kua mate e
maharatia ana ko te take i mate ai He Piwa,
He nui nga tangata Maori o Ngatiporu kei te
mate ite piwa ara ko tenei mate kua tae katoa
ki nga wahi katoa Niu Tireni.
Tera koutou nga kai awhina o tenei pepa e
kite iho i tetahi korero i tukua kite reo pakeha
ite nama 15 o to tatou manu, ko taua korero te
whakapakehatanga ote korero ote huinga o
nga Maori kia kite ia Te Kawana, raua ko Te
Karimana Minita mote taha Maori i puta nei
ite nama 14 oto tatou manu, 1 pohehe noaiho
te kore e whakamarama kia koutou i tana
mana.
Kua rongo matou kua mate tetahi
Rangatira nui o Wairarapa aro a Hemi
Te Miha, i mate ki Poneke, kua mauria
mai ki Wairarapa. l te 25 o nga ra o
Hume nei. \_\_\_
WAEA MAI
INGARANGI.
RANANA, HURAE 19.
Ko te nui o nga moni i pau i te
weranga o etahi whare i konei i tata, ki
te miriona pauna. Konga whare katoa
kua wera ka waru tekau.
I te takiwa e haere anu te kareti o te
Piriniha o Weri i roto i tetahi kaari, ka
tutuki ki tetahi kiki. Wahi iti kua mate
te piriniha.
INIA.
KARAKATA. HURAE 19.
Kua tae mai nga rongo ko Haina kei
te mahi i ona pa whawhai i Pama, ki te
taha ki to Tauke rohe he tupato kei
hurihia e ngu iwi o waho.
AMERIKA.
WAHINGITANA, HURAE 18.
Kotahi tetahi tima no Hawaiki i kirea
e tetahi manuao o te Marikena i runga i
te moana o te taha, whaka-te-raki o
Ruhia; ka karangatia e te manuao kia
hoki taua tima, kaore ona mana ki te
haere i runga i taua moana. Kaore hoki
i rongo, haere tonu, katahi ka puhia e te
manuao ki mua o te ihu o te timu ra
kaore hoki i noho, engari i huringia tona
pu kotahi ki te manuao, katahi ano ka
puhia, a pakaru tonu atu etahi o nga
mihini; I runga i tenei kua kore tonu
atu e kaha ki te whai i taua tima, o oma
atu ana taua tima.
INGARANGI.
RANANA, HURAE 18.
Wahi iti kua pakaru tetahi o nga
manuao o te Ingarihi ko Hiko Aporo te
ingoa. Ko taua manuao i ngaro i roto i
te hoku; ko te take i ora ai na nga
tangata mahi ika i rongona atu kio ratou
reo; ko te tawhiti mai i uta e 50 iari.
NU TAUTA WEERA.
POIHAKENA, HURAE 22
Kotahi tetahi kaipuke no te tiamana i
pakaru i te kahi o nga waro i a ia e
tu anu i te wapu; ki te mahi a taua
kaipuke he uta waro; ko taua kaipuke
|
|
3 3 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
katahi tonu ka u mai i Tiamana, e whaka
kii a na ki te waro; kua tae ki te 1450
tana waro i runga i a ia, a kua tata tonu
tona rere ki Amerika; ko te kapene kua
riro atu ki uta ki te whakariterite i etahi
o nga pire o te kaipuke; ko nga hera-
mana kua whakapai katoa i nga mea o
te kaipuke, kia pai ai te rere. I te mea
e whakapai ana nga heramana, katahi
ano ka rangona tetahi paku nui i roto i te
kaipuke. J rangona mai te pakutanga
nei i tawhiti noatu. I pakaru katoa te
whare o te kapene i te papa o runga o te
kaipuke e tu ana; ko te kaipuke nei kua
pakaru katoa; ko te poti o mua, kua iri
iho i runga i te mahi: ko to muri poti
kua taka kei roto i te wai; ko te tino
apiha i whiua ite pakutanga ki etahi mea
o te kaipuke, a mate tonu atu; kotahi o
nga tangata i pangaia ki ro-te-wai; ko
te mea na ana i ora ai, i mau ki tetahi
wahi o te poti i whiua ra ki roto i te wai.
Ko tona ingoa ko Tamarina; ko koropa,
te tekena mete, tetahi o nga heramana
kua mauria ki te Hohipera; ko nga mea
i runga i nga mahi, i te pakutanga nei o
te kaipuke ka ruia ki roto i te wai. Nu
konei i ora ai. I te kaputanga, ka wera
te kaipuke. Tae rawa mai nga mea tinei
ahi o te tuone, kua mate ke te ahi i ngu
heramana o tetahi manuao o te Ingarihi
i reira e tu ana; ko te mahara,
ko te take i paku ui, he ki no
raro o te kaipuke i te kahi (gas) o nga
waro.
AWHERIKA KI TE TONGA.
KAKETAONE HURAE 20.
Kua huihui katou nga Maori o konei,
a kua whakatata mai ki te pa ko
Wikitoria te ingoa. Ko nga pakeha kua
hui kei roto i te pa; ko tenei kakari na
te pakeha ki te kingi o nga Maori ko
Ropenekura te ingoa.
RUHIA.
PlTAPARA, HURAE 20.
E haere ana tetahi ope o te Ruhia ki
te taha ki Inia ara ki Pama, ki te whaka-
noho kainga ki reira; ka whakatuturia
he pa ki te rori mai ki Inia: ko tenei
haeretanga ka tawhiti ke atu i te haere-
tanga i te tau 1891, ara ka tae rawa ki
Tahata (Sathad) me Watama (Watham. )
PAMA.
KARAKATA, HURAE 20.
Kua tae nga hoia o Haina kei Pamu,
he tiaki kei ekengia e nga iwi u waho.
AMERIKA.
RAWATINERO, HURAE 20.
No Hune ka pahure ake nei, ka pa
tetahi mate nui ki konei; ko taua mate
he iara piwa. E mate ana i te ra
kotahi e 200 tangata; kua kore e taea te
tanu nga tupapaku; kua pangaia etahi
ki roto i te awa tere haere ai.
E wha tekau nga kaipuke kei te tu
noa iho i naianei, konga kapene o aua
kaipuke, kua matemate, hawhe o ratou
kua hemo rawa.
TAHIMENIA.
HOPETAONE, HURAE 20
Kanui te waipuke kei konei katahi ano
te waipuke nui ki konei. No te 1852 te
putanga o tetahi waipuke penei te rahi:
kanui nga taonga kua ruihi katoa.
ATARERIA.
POIHAKENE.
Kua pakaru tetahi tima mau waro, i
tutuki ki te toka; kaore nga heramana i
mate. E rua meneti o te tutukitanga ka
totohu te kaipuke.
AMERIKA.
. WAKINGATANA, HURAE 12
Ko tetahi Rua Waro i roto nga tangata
e mahi ana, I te pakutanga i te kaha ote
kahi o roto, kati tonu atu nga tangata e
90 ki roto.
WAEA
NIU TIRENI.
AKARANA, HURAE 21.
Kua whakaatu mai nga Maori o
Wa kato i to ratou hiahia, kia haere
ratou ki Amerika kite Whare whaka-
kitekite kua tu nei ki reira, e rua tekau
ma rima aua Maori note Hapu o
Ngatihoura, he tai tamariki katoa, ko ta
ratou mahi ki reira he purei Putuporo,
he haka mehemea ka haere ratou.
PONEKE, HURAE 21.
Kua whakatakotoria te pitihana i mahia
nei e te kotahitanga ki te aroaro o te
komiti whiriwhiri i Poneke, ko taua
Pitihana he tono kia homai te mana ki
nga Maori kia whakaturia he Paremata
mo ratou, a kia mana hoki ratou kite
whakaputa Tiwhikete mo o ratou
whenua, Itenei ra ka tu a Hono Riritana
kite korero ka mea ia kaore e pai tenei
pitihana notemea e whakatete una ite
kawanatanga. A kaore hoki e taea e te
kawana te whakaae ite mea kia whakaae
rano nga whare e rua, a nukuhia ana
mote Turei korero ai.
AKARANA, HURAE 25.
Kotahi te Pakeha Rangatira i taka ki
roto ite puia Wai wera ite whakare-
warewa i nanahi nei puhore katoa te
kiri, kua mauria ki Akarana, a kei te
takuta uia e mahi ana i naianei.
AKARANA, HURAE 24.
Ka nui te mate o Hori Kerei kua tono
ona takuta, kaua ia e haere ki tona
nohoanga i te whare i tenei tau.
AKARANA, HURAE 24.
Kua whaikorero ate Karimana i
Akarana, tino pai tona korero.
WHAKAWA RAIHANA HEHITINGI.
No te 14 o te marama nei i mutu ai te
whakawa ui ui mo te Pitihana whakakore
anga Maori mote Paparakauta, e. metia
nei kia tu kite taha o te Pu Maori i te
Pakipaki, ara te tahi wahi e tataana ki
te Teihana o te Rerewe, ko te kupu a
taua Komiti Raihana, kite whakaae a
Mairone. ara te pakeha, kua tono nei i te
Raihana, ki te utu inga whakanuku
nukunga o taua ui ui-nga tae mai ki
tenei, ka whakaetia te Raihana kia ia, I
na puta i roto i te kahiti whakamana
Amuri akenei.
I runga i tenei ahua kaore i whaka-
rohia taua Pitihana anga tangata Maori
o te Pakipaki, e mea nei kia kaua e tu
he Paparakauta ki taua wahi.
I kitea e matou i te Herara o Nepia,
keite mahi ate Taute i te tahi Pire
whakakore i nga Paparakauta, a B maha
tia ana ena e Kapi tonu te Paremata i te
korerotanga mo taua Pire, B kore pea e
uru e tahi take hei mahi mate whare i
tenei nohanga, rokohanga ka mutu te
whare.
TE HUI I WAIPAWA.
HURAE 19, 1893.
No tenei ra ka hui nga tangata o Here-
taunga nei ki Waipawa, Tuatahi, o nga
Putake, he whakapuare tanga no te Peene,
Maori o Waipawa (Tuarua), kote pooti
mema ki te Paremata i Poneke.
I te hawhe Pahi o te rua ka whaka-
takoto ria te Peene ki te marae, ka tu a
H. Ropiha ka mea, ko ia tenei tetahi o
nga take i karangatia ai tatou ki konei.
Peni Tipuna: He whakaro na matou
menga tamariki o te Peene o te Pakipaki,
ka whaka-takato ria nei e au tenei moni
£13 pauna, hei ritenga mo ta ratou haere
mai ki te tautoko i tenei oa tatou Peene.
I muri kariro rianga tamariki o te Peene
o te Pakipaki i whakatangi taua Peene.
I TE ONO P. M.
Hori Ropiha: Ko te take hei korero
ma tatou i tenei wa kote pooti mema mo
tatou ki te Paremata i Poneke. He take
tenei i korerotia i te Paremata i te
Waipatu, I whakaari ano ahau i au, i
whakaria, ano a, H. Tomoana, a Wipere,
a Mangakahia, me Tunuiarangi, a ko
taku mahara kia whakamatauria e tatou
tenei take i kore ra e oti i te Waipatu,
me kore e oti ia tatou i konei, ko taku
whakaro, kia tukua mai e koutou moku
te Pooti, a ko H. Tomoana, Mangakahia,
Tunuiarangi, Wipere, maratou e whaka-
haere taku Pooti E hara i te whakahi
naku, K ngari ko tenei kupu kia kotahi
he tangata ma tatou, me tuku au kia
haere ki reira titiro ai i tona ahua i te
tuatahi nei, a hei reira au mohio ai
kinga mahi maku, hoi aku kupu mo
tenei wa.
Paora Ropiha: E penei ana ahau me
korero whiriwhiri tatou mo tenei take, a
me oti ia tatou, Tokorima nga mema ka
whakariteritea nei e tatou, otira ko
Mangakahia, i noho tenei tangata i roto
ito tatou takiwa korero ai mo runga i
tenei tikanga, whakarongo ana tatou kia
ia. (Tuarua). I te hui ki te Waipatu, ko
Mangakahia, te kai whakahaere o tenei
tikanga, Puta ana tona rongo kinga motu
e rua. i roto inga pukapuka, whero. I
muri i tena ka whaka-takotoria e au te
Moni £150 pauna, he hapai naku kia
kaha to tatou tikanga, a ko Mangakahia
te Pirimia i taua wa, I muri mai kahui
ngu motu e rua nei, ki te Waipatu ka
whaka takoto tino au i te moni £104
Pauna, hei kaha mote kawanatanga
maori. I muri o tenei ka puta, a
Mangakahia, ki waho o te Paremata, ka
tono au kia Hori Kopiha, kia whaikupu
kia Mangakahia, kia hoki mai ki roto i
te tikanga, i whakahaere nei e ia, kaore i
pai mai, haere ana kite utu Raihana, kia
tu aia hei whakahaere i roto inga kooti.
Na reira i whakapono ai ahau kua puta
tonu aia.
Mo Henare Tomoana: I tuhi tuhia he
Pukapuka whakamana mona hei Timuaki
mote Paremata i te Waipatu. Haina tia
ana e nga mema, i reira. Na reira i
mea ai au kia noho tonu a ia ki te whaka-
haere inga mahi o te kotahitanga i runga
i tona mana, me tuku ko Hori ki te
whare.
Mo Tunuiarangi, he Minita aia note
kawanatanga, ko te mahi mana he
whakahaere inga mahi mote iwi, kei te
kawanatanga nga moni ate iwi inaianei
me tiaki ratou ia ratou mahi tiaki i
te iwi kei a ratou te mana i tenei wa, mo
Wipere ko te take o tena kua puta ana
mahi ki te ao katoa, a kua riro hoki ia ia
|
|
4 4 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
tikanga he tikanga Pakeke, no
nga tikanga i waenga i te Pakeha
mete Maori, kote take i Pakeke
ai, he whenua te Putake, me tona
mana ano. Pera hoki kei nga iwi
o te ao, e raru raru ana, mo tenei
take.
Heoi e hoa ma kei te haere mai
ano, nga mahi o te Ture e nuku
ake ana i to tatou kaha te rite
me to tatou mohiotanga. No te
mea, ko te Ture e mahia ana
mo te tangata mete whenua, ia wa
ia wa. Ko te take i roa ai tatou e
Patai ana, mete tatari ki te kaha
ote Ture. Nate mea kaore ano
nga whenua i poto noa ki roto ite
Ture, aha koa e noho Karaati ana
etahi, Otira kaore ano i wawahia
kiia tangata kiia tangata toua,
mehemea kua pau, nga motu nei
ki roto ki te tikanga motuhake,
kiia tangata tona ka kite tatou i
te whakautu, moa tatou Patai,
Otira e kore ahau e penei atu,
tatou katoa, Engari e tahi, Otira
Ekore ano hoki e tau kite hunga i
mate te ora o te hunga i ora, inga
mahi ote Ture, ina tae mai taua wa,
a kaore hoki to koutou tikanga, i
te Aronui atu ki tetahi, i te huri
ke ranei ki te tahi. Engari he
matua kotahi, he whaea kotahi,
he iwi kotahi, he moutere kotahi he
Tiriti kotahi, he mea whakaae na
o koutou Tupuna, i raro i tera.
No reira kaore he awangawa
ngatanga o te hari atu, ato
koutou manu, i nga tohu whaka
atu kia tatou e noho nei i runga i
to tatou Aka, ara, te Tiriti o
Waitangi, aha koa kua pokaina te
tahi Papa, E nga hoa tawari, he
mea ra kia totohu ai, ki te moana,
Otira ki te rite te whakaro kite
Puru i te kohao kia noho atu ai
te wai i waho, Tena tonu ka eke
to koutou, waka ki te Tuawhenua.
Ite mea kei te rere tonu atu. to koutou
manu ki te whakataki ite Hohorutanga
o te mahi o te Ture i runga i te tihi o
nga Maunga, o Aotearoa me te Waipou-
namu. Hei hari mai hoki inga whakaro,
ate hunga tawari, menga whaka aro taurite
a koutou ano kia koutou, E rite ai nga
kupu whakatauki, a o koutou tupuna,
(Nau kote manuka naku kote manuka
ka taitu, te hoariri. ) Nau kote Rourou
naku kote rourou kaore te Manuhiri,
tuarangi. Heoi ra, ki te kore ano hoki,
e rite enei ki Pepeha. E taea hoki te
aha, e to koutou Manu, hoi kau hoki
tana, he rere kau atu kia koutou. Kei a
koutou ano te kaha me te rite, ki te
taupoki te Pa ite hoa riri. E hara ano
hoki i te kai whakaaraara o te Pa, te
hee. Engari nate Momoe tonu, o te
hunga hapai Timata menga toa oko oko
Rakau e topa ai, i te tahi upane, ki te
tahi, Pahore atu Pahore, mai. Tarewa
atu tarewa mai, Rarawhi rawa nga
Koromatua o nga wae, ki te whenua,
kakati ana nga Niho. I te kawenga ra
ate ngakau mamae mo tenei mea mo
Tuu, inga ra o mua, i o koutou Tupuna
e poroporoaki ai ki te ao marama.
He aha te he e nga hoa ina Penei to
tatou ahua mo runga i tenei tikanga kua
haruru nei keite tatau o te whare o te
kawana, i Poneke. Note mea kua oti
ano i to koutou manu te whakamarama,
He Ture, te Tiriti, he Ture te Rarangi 71
he Ture te Rakau. Patu i Aotearoa, mete
iwi maori. No reira ka tika, ka tino
marama hoki, me hopu ano o Tatou
ringa ki te Ture hei whakangaunga
rakau, manga toa, oko oko rakau, inga
turanga Awatea.
NO HERETAUNGA
Ka rongo matou kua whakatuturutia ki
whakato, te wahi hei tunga mote Paremata o
te kotahitanga ate tau e haere inainei.
Kua tae mai te Reta a Raniera Turoa me te
iwi katoa o Turanga, he whakautu mai i te
whakaro o nga tangata o Turanga Puta noa atu
ki te whanauarua me ngati Porou, kia Nukuhia
mui te marama e tuai te Hui o te kotahitanga,
kia Maehe. I runga i te mea kua puta to
Panui motu i te marama o Aperira. Heoi kua
waiho tenei mate kawanatanga o te kotahi-
tanga e hurihuri.
Kua tae mai te tono kia H. Tomoana kia
haere atu ki Poneke ka whakatakoto ria te
Pire ote kotahitanga ki te aroaro o te komiti,
ui ui ote Paremata, monga mea e tukuana ki
te whare.
Ko nga keehi maori i puta i te Manu nei ite
nama 12 kei tu haere tonu, Engari kaore u
whakarangona ana i mua ite Hupirimi kooti
engari kei te aroaro o tetahi komihana i Nepia.
Kua kitea kite Nupepa te takanga ote tahi
kooti, ki raro ite pari i Riwhitana Waipounamu,
ko tana kooti tonu te Meera kooti o reira, me
te kooti hari tangata, i te kooti e haere anu ito
taha ote Pari i te kino ote Rori ka ngenge nga
hoiho ka Peeke whakamuri taka tonu atu Ui
raro itu pari, e iwa nga tangata i roto ite kooti
kore rawa tetahi o ratou i puta kaore i whati
he iwi, engari kaore he tangata i mate.
I Takapuna, I tetahi kotiro e haere anu i
runga i tona hoiho ka tae ki tetahi awa ku
whakawhiti ia, ka poharu te hoiho ku rere
haere, ka taka te kotiro ra, ka oma te hoiho,
engari kote kahu o te kotiro noi ka mau ki te
tera ka toia haere tia ote hoiho pakaru katoa
te mahunga.
Ia to Kirani, kaipuke i u mai ai ki Poihakena
ka korero te kapene, i aia i waho i to moana ka
kite aia i te tinana tangata e tere haere ana.
Engari i te kaha ote Hau, kaore i taea e ia to
tiki atu.
Kua whai korero ate Riihi i Akarana, ahua
pai una nga tangata ki tona korero mo to raru-
raru i waenganui ia raua kote Karimana. K
maharatia ana ka tu aia ate Riihi ka hinga ate
Karimana.
Ko tahi te Pakeha ko Paama te ingoa i haere
atu ki te whare kawanatanga kia kito ite
Pirimia, ka mea mai tetahi o nga kaitiaki ote
whare, mehemea e hiahia ana aia kia wai,
kaore hoki a Paama i korero atu, haere tonu
ki te tatau ote Pirimia i aia e huaki ana ite
tatau ka mau ite kaitiaki tona koti, ka toia
haere tia, a Panaia ana ki waho, e kii ana
paama kua mutu tona haere kore Peretopa ki
te whare kawanatanga, i muri tata mai ka
panaia ano e te kaitiaki tetahi wahine ki waho.
Kua mate tetahi o nga Rangatira o te
Waipounamu, ara a Timoti Karetai, i taka i te
pan, to kitenga kua tata tonu te hemo, ka
haria ki tona kainga, kaora i roaiho ka mate.
Kua timata i naianei te kohi moni hei
whakaara i tetahi moa whakamaharatanga mote
Paranihi.
I te Takiwa e korerotia ana te whakahou-
tanga o te Ture Whenua Maori, ka tae ki te
rarangi e mea ana me mutu te mahi, a nga
minita o te karauna mo te taha kinga whenua
Maori, Pakipaki katoa te Whare.
I te taenga mai o te Tima o Rarotonga ki
Akarana ka taemai te rongo kua Tuhera te
Paremata o reira, engari e maharatia ana o
nga mema, kaore e roa e noho ana i tenei tau
He nui nga Maori o Parua Pei kua mate e
maharatia ana ko te take i mate ai He Piwa,
He nui nga tangata Maori o Ngatiporu kei te
mate ite piwa ara ko tenei mate kua tae katoa
ki nga wahi katoa Niu Tireni.
Tera koutou nga kai awhina o tenei pepa o
kite iho i tetahi korero i tukua kite reo pakeha
ite nama 15 o to tatou manu, ko taua korero te
whakapakehatanga ote korero ote huinga o
nga Maori kia kite ia Te Kawana, rawa ko To
Karimana Minita mute taha Maori i puta nei
ite nama 14 oto tatou manu, 1 pohehe noaiho
te kore e whakamarama kiu koutou i tana
mana.
Kua rongo matou kua mate tetahi
Rangatira nui o Wairarapa ara a Hemi
Te Miha, i mate ki Poneke, kua mauria
mai ki Wairarapa. I te 25 o nga ra o
Hume nei.
WAEA MAI
INGARANGI.
RANANA, HURAE 19.
Ko te nui o ngu moni i pau i te
weranga o etahi whare i konei i tata ki
te miriona pauna. Konga whare katoa
kua wera ka waru tekau.
I te takiwa e haere ana te kareti u te
Piriniha o Weri i roto i tetahi kaari, ka
tutuki ki tetahi kiki. Wahi iti kua mate
te piriniha.
INIA. -
KARAKATA, HURAE 19.
Kua tae mui nga rongo ko Haina kei
te mahi i ona pa whawhai i Pama, ki te
taha ki to Tauke rohe he tupato kei
hurihia e ngu iwi o waho.
AMERIKA.
WAHINGITANA, HURAE 18.
Kotuhi tetahi tima no Hawaiki i kitea
e tetahi manuao o te Marikena i runga i
te moana, o te taha, whaka-te-raki o
Ruhia; ka karangatia e te manuao kia
hoki taua tima, kaore ona mana ki te
haere i runga i taua moana. Kaore hoki
i rongo, haere tona, katahi ka puhia e te
manuao ki mua o te ihu o te tima ra,
kaore hoki i noho, engari i huringia tona
pu kotahi ki te manuao, katahi ano ka
puhia, a pakaru tonu atu etahi o nga
mihini; I runga i tenei kua kore tonu
atu e kaha ki te whai i taua tima, o oma
atu ana taua tin a.
INGARANGI.
RANANA, HURAE 18.
Wahi iti kua pakaru tetahi o nga
manuao o te Ingarihi ko Hiko Aporo te
ingoa. Ko taua manuao i ngaro i roto i
te hoku; ko te take i ora ai na nga
tangata mahi ika i rongona atu kio ratou
reo; ko te tawhiti mai i utu e 50 iari.
NU TAUTA WEERA.
POIHAKENA, HURAE 22
Kotahi tetahi kaipuke no te tiamana i
pakaru i te kahi o nga waro i a ia e
tu ana i te wapu; ki te mahi u taua
kaipuke he uta waro; ko taua kaipuke
|
|
5 5 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
katahi tonu ka u mai i Tiamana, e whaka
kii a na ki te waro; kua tae ki te 1450
tana waro i runga i a ia, a kua tata tonu
tona rere ki Amerika; ko te kapene kua
riro atu ki uta ki te whakariterite i etahi
o nga pire o te kaipuke; ko ngu hera-
mana kua whakapai katoa i nga mea o
te kaipuke, kia pai ai te rere. I te mea
e whakapai ana nga heramana, katahi
ano ka rangona tetahi paku nui i roto i te
kaipuke. I rangona mai te pakutanga
nei i tawhiti noatu. I pakaru katoa te
whare o te kapene i te papa o runga o te
ka puke e tu ana; ko te kaipuke nei kua
pakaru katoa; ko te poti o mua., kua iri
iho i runga i te mahi: ko to muri poti
kua taka kei roto i te wai; ko te tino
apiha i whiua ite pakutanga ki etahi mea
o te kaipuke, a mate tonu atu; kotahi o
nga tangata i pangaia ki ro-te-wai; ko
te mea na ana i ora ai, i mau ki tetahi
wahi o te poti i whiua ra ki roto i te wai.
Ko tona ingoa ko Tamarina; ko koropu,
te tekena mete, tetahi o nga heramana
kua mauria ki te Hohipera; ko nga mea
i runga i nga mahi, i te pakutanga nei o
te kaipuke ka ruia ki roto i te wai. Nu
konei i ora ai. I te kaputanga, ka wera
te kaipuke. Tae rawa mai nga mea tinei
ahi o te taone, kua mate ke te ahi i nga
heramana o tetahi manuao o te Ingarihi
i reira e tu unu; ko te mahara,
ko te take i paku ai, he ki no
raro o te kaipuke i te kahi (gas) o nga
waro.
AWHERIKA KI TE TONGA.
KAKETAONE HURAE 20.
Kua huihui katoa nga Maori o konei,
u kua whakatata mai ki te pa ku
Wikitoria te ingoa. Ko nga pakeha kua
hui kei roto i te pa; ko tenei kakari na
te pakeha ki te kingi o nga Maori ko
Ropenekura te ingoa.
RUHIA.
PlTAPARA, HURAE 20.
E haere ana tetahi ope o te Ruhia ki
te taha ki Inia ara ki Pama, ki te whaka-
noho kainga ki reira; ka whakatuturia
he pa ki te rori mai ki Inia: ko tenei
haeretanga ka tuwhiti ke atu i te haere-
tanga i te tau 1891, ara ka tae rawa ki
Tahata (Sathad) me Watama (Watham. )
PAMA.
KARAKATA, HURAE 20.
Kua tae nga hoia o Haina kei Paina,
he tiaki kei ekengia e nga iwi o waho.
AMERIKA.
RAWTINERO, HURAE 20.
No Hune ka pahure ake nei, ka pa
tetahi mate nui ki konei; ko taua mate
he iara piwa. E mate ana i te ra
kotahi e 200 tangata; kua kore e taea te
tanu nga tupapaku; kua pangaia etahi
ki roto i te awa tere haere ai.
E wha tekau nga kaipuke kei te tu
noa iho i naianei, konga kapene o nua
kaipuke, kua matemate, hawhe o ratou
kua hemo rawa.
TAHIMENIA.
HOPETAONE, HURAE 20
Kanui te waipuke kei konei katahi ano
te waipuke nui ki konei. No te 1852 te
putanga o tetahi waipuke penei te rahi;
kanui nga taonga kua ruihi katoa.
ATARERIA.
POIHAKENE.
Kua pakuru tetahi tima mau waro, i
tutuki ki te toka; kaore nga heramana i
mate. E rua meneti o te tutukitanga ka
totohu te kaipuke.
AMERIKA.
WAKINGATANA, HURAE 12
Ko tetahi Rua Waro i roto nga tanga ta
e mahi ana, I te pakutanga i te kaha ote
kahi o roto, kati tonu atu nga tangata e
90 ki roto.
WAEA
NIU TIRENI.
AKARANA, HURAE 21.
Kua whakaatu mai nga Maori o
Wakato i to ratou hiahia, kia haere
ratou ki Amerika kite Whare whaka-
kitekite kua tu nei ki reira, e rua tekau
ma rima aua Maori note Hapu o
Ngatihoura, he tai tamariki katoa, ko ta
ratou mahi ki reira he purei Putuporo,
he haka mehemea ka haere ratou.
PONEKE, HURAE 21.
Kua whakatakotoria te pitihana i mahia
nei e te kotahitanga ki te aroaro o te
komiti whiriwhiri i Poneke, ko taua
Pitihana he tono kia homai te mana ki
nga. Maori kia whakaturia he Paremata
mo ratou, a kia muna hoki ratou kite
whakaputa Tiwhikete mo o ratou
whenua, Itenei ra ka tu a Hono Riritana
kite korero ka mea ia kaore e pai tenei
pitihana notemea e whakatete ana ite
kawanatanga. A kaore hoki e taea e te
kawana te whakaae ite mea kia whakaae
rano nga whare e rua, a nukuhia ana
mote Turei korero ai.
AKARANA, HURAE 25.
Kotahi te Pakeha Rangatira i taka ki
roto ite puia Wai wera ite whakare-
warewa i mimihi nei puhore katoa te
kiri, kua mauria ki Akarana, a kei te
takuta aia e mahi ana i naianei.
AKARANA, HURAE 24.
Ka nui te mate o Hori Kerei kua tono
ona takuta, kaua ia e haere ki tona
nohoanga i te whare i tenei tau.
AKARANA, HURAE 24.
Kua whaikorero ate Karimana i
Akarana, tino pai tona korero.
WHAKAWA RAIHANA HEHITINGI.
No te 14 o te marama nei i mutu ai te
whakawa ui ui mo te Pitihana whakakore
anga Maori mote Paparakauta, e metia
nei kia tu kite taha o te Pu Maori i te
Pakipaki, ara te tahi wahi e tataana ki
te Teihana o te Rerewe, ko te kupu a
taua Komiti Raihana, kite whakaae a
Mairone, ara te pakeha, kua tono nei i te
Raihana, ki te utu inga whakanuku
nukunga o taua ui ui-nga tae mai ki
tenei, ka whakaetia te Raihana kia ia, I
na puta 5 roto i te kahiti whakamana
Amuri akenei.
I runga i tenei ahua kaore i whaka-
rohia taua Pitihana anga tangata Maori
o te Pakipaki, e mea nei kia kaua e tu
he Paparakauta ki taua wahi.
I kitea e matou i te Herara o Nepia,
keite mahi ate Taute i te tahi Pire
whakakore i nga Paparakauta, a E maha
tia ana ena e Kapi tonu te Paremata i te
korerotanga mo taua Pire. E kore pea e
uru e tahi take hei mahi mate whare i
tenei nohanga, rokohanga ka mutu te
whare.
TE HUI I WAIPAWA.
HURAE 19, 1893.
No tenei ra ka hui nga tangata o Here-
taunga nei ki Waipawa, Tuatahi, o nga
Putake, he whakapuare tanga no te Peene,
Maori o Waipawa (Tuarua), kote pooti
mema ki te Paremata i Poneke.
I te hawhe Pahi o te rua ka whaka-
takoto ria te Peene ki te marae, ka tu a
H. Ropiha ka mea, ko ia tenei tetahi o
nga take i karangatia ai tatou ki konei.
Peni Tipuna: He whakaro na matou
menga tamariki o te Peene o te Pakipaki,
ka whaka-takato ria nei e au tenei moni
£13 pauna, hei ritenga mo ta ratou haere
mai ki te tautoko i tenei oa tatou Peene.
I muri kariro nanga tamariki o te Peene
o te Pakipaki i whakatangi taua Peene.
I TE ONO P. M.
Hori Ropiha: Ko te take hei korero
ma tatou i tenei wa kote pooti mema mo
tatou ki te Paremata i Poneke. He take
tenei i korerotia i te Paremata i te
Waipatu, I whakaari ano ahau i au, i
whakana ano a H. Tomoana, a Wipere,
a Mangakahia, me Tunuiarangi, a ko
taku mahara kia whakamatauria e tatou
tenei take i kore ra e oti i te Waipatu,
me kore e oti ia tatou i konei, ko taku
whakaro, kia tukua mai e koutou moku
te Pooti, a ko H. Tomoana, Mangakahia,
Tunuiarangi, Wipere, maratou e whaka-
haere taku Pooti E hara i te whakahi
naku, K ngari ko tenei kiapu kia kotahi
he tangata ma tatou, me tuku au kia
haere ki reira titiro ai i tona ahua i te
tuatahi nei, a hei reira au mohio ai
kinga mahi maku, hoi aku kupu mo
tenei wa.
Paora Ropiha: E penei ana ahau me
korero whiriwhiri tatou mo tenei take, a
me oti ia tatou, Tokorima nga mema ka
whakariteritea nei e tatou, otira ko
Mangakahia, i noho tenei tangata i roto
ito tatou takiwa korero ai mo runga i
tenei tikanga, whakarongo ana tatou kia
ia, (Tuarua). I te hui ki te Waipatu, ko
Mangakahia, te kai whakahaere o tenei
tikanga, Puta ana tona rongo kinga motu
e rua, i roto inga pukapuka, whero. I
muri i tena ka whaka-takotoria e au te
Moni £150 paunu, he hapai naku kia
kaha to tatou tikanga, a ko Mangakahia
te Pirimia i taua wa, I muri mai kahui
nga motu e rua nei. ki te Waipatu ka
whaka takoto; ano au i te moni £104
Pauna, hei kaha mote kawanatanga
maori. I muri o tenei ka puta a
Mangakahia, ki waho o te Paremata, ka
tono au kia Hori Ropiha, kia whaikupu
kia Mangakahia, kia hoki mai ki roto i
te tikanga, i whakahaere nei e ia, kaore i
pai mai, haere ana kite utu Raihana, kia
tu aia hei whakahaere i roto inga kooti.
Na reira i whakapono ai ahau kua puta
tonu aia.
Mo Henare Tomoana: I tuhi tuhia he
Pukapuka whakamana mona hei Timuaki
mote Paremata i te Waipatu. Haina tia
ana e nga mema, i reira. Na reira i
mea ai au kia noho tonu a ia ki te whaka-
haere inga mahi o te kotahitanga i runga
i tona mana, me tuku ko Hori ki te
whare.
Mo Tunuiarangi, he Minita-aia note
kawanatanga, ko te mahi mana he
whakahaere inga mahi mote iwi, kei te
kawanatanga nga moni ate iwi inaianei
me tiaki ratou ia ratou mahi tiaki i
te iwi kei a ratou te mana i tenei wa, mo
Wipere ko te take o tena kua puta ana
mahi ki te ao katoa, a kua riro hoki ia ia
|
|
6 6 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
te marae ote Hui, o te kotahitanga. E
kore au e Po-oti kia ratou me whakaae a
H. Tomoana kia Hori Ropiha te Po-oti,
kaua aia e korero ke.
Renata Ropiha: • Ko aku kupu tua
tahi he whakapai ki te Hui, E tautoko
ana ahau inga korero a Hori, raua ko
Paora, he nui te kaha o toku ngakau ki
te tautoko ito tatou kotahitanga, ko
Mangakahia, he tangata nui tena no to
tatou kotahitanga kua puta tona rongo
kinga iwi katoa, a he nui nga manu, i
whai mai kia tae ki tona aroaro o
tira i te maroke o ratou korokoro, no
reira i nohoatu ai, kati kua rongo tatou
ki tona ahua inaianei.
Mo Henare Tomoana: Kei runga
tonu ia ia tona Hepeta e mau ana, kote
kawanatanga kia u ki tana mahi mo te
iwi, koia nei o tatou tangata nunui i
naianei me tuku mai kia Hori te Pooti.
Henare Tomoana: I whakahua haere
a koutou kupu i runga inga ingoa o nga
mea kua kiia nei hei mema, mehemea he
kai whakahaere o ratou kei konei
ma ratou e whakautu a koutou kupu.
Mohi Atahikoia: E hara au i te mea
Karanga kia tae mai ki tenei hui engari
na taku whakaaro i runga i to tatou
ahua, E ngari e raruraru ana te
whakahua i te ingoa o Mangakahia, i te
mea kaore aia i konei, mote kupu a
Hori, he Toro tana i tera whare, ko tenei
kupu he kupu tawhito, nanga tangata
tuatahi, I haere a Hori ki Ingarangi, te
hokinga mai he Pururipene me ra atu
tikanga e whaka haerea nei e ia, E tika
ana a korua kupu, kia ngawari tatou,
E tika ana hoki a koutou kupu mo
Mangakahia. E hara i te mate mote
motu katoa tona tangohanga i te Raihana
mona, kaore hoki tenei mea i korerotia i
te Paremata i te Waipatu, kia kore e
tango Raihana, kati kaore a Mangakahia,
i konei hei karo ia koutou kupu.
Hapuku Tenahu: E tautoko ana ahau
Inga kupu a Mohi Notemea kaore e
tahi o nga mema i konei hei whakautu i
enei korero kua whakatakotoria inainei.
Henare Tomoana: E miharo ana ahau
ki ta koutou karangatanga i au kia
whakapuaki i oku whakaro i konei mo
tenei take. E hara koutou i te tauhou
ki au, E hara au i te tangata mahi kino
ki te tahi tangata, i roto ranei inga kooti
i whea atu ranei. I tono ahau i mua
kia Pootitia au e koutou hei, mema
kaore koutou i whakaae, He nui te
hamama o koutou waha he whakakino
moku. Otira na era iwi ke ahau i
Pooti a tu ana au. Kati konga painga i
Puta mai i roto i toku tanga hei mema,
i puta kia koutou, he nui nga painga i
puta kia koutou ko Rakaiatai kote Ohu,
me tenei wahi e nohia nei e koutou, me
ra atu wahi. I hanga ture au mo te Arawa-
ko te Ture Here ngawha, kaore he ture
Paiatu i tenei, No te tunga o Timi ka
whakakorea taua ture, kua mate katoa
taua whenua i naianei. No toku wa, te
ture arai inga hoko tahae, te kore Roia i
roto inga kooti whenua, me era atu
Painga i puta.
I tohe au kia whakaturia he komihana
hei tirotiro inga raru raru i waenga inga
Maori o Wairarapa, haunga a Wairarapa
moana, inga maori tonu i taua wa
whakaaetia ana, I oti i au e tahi wahi
Raupatu. Kaore au i kite i te nuinga
ake o te kaha o nga mema o muri i au i
nuku ake i toku kaha, kaore ano he
pakanga a Timi, i te whare. No reira
ahau i mea ai ko au to tatou mea pakari,
He kupu ano taku kia Tawhiao, i to ko
rua haerenga ki Ingarangi, kia kaua e
haere, kia rite rano ki taku i whakaro ai,
kaore i whakaae, I te hokinga mai, ka
haere koe ki te kauwhau, a mutu noa.
No reira au ka mahara, me homai kia au
kaua koe e kaiponu i to Pooti kaore ano
au i Patu i te tangata ware i roto inga
kooti, i whea atu ranei.
Ko taku mahara, ko au te Tumuaki
oto tatou tikanga ko au hei hapai i to
tatou tikanga kite whare, E kore e tika
ma tetahi tangata, e hapai, ko au kua
mohio, ki te hapai pakanga ki tera whare
kaore ahau e haere atu ka whakarongo, kia
mohio kinga mahi, kua Pakanga au i te
ra whare. ' * •
Otira i te wa i Pooti ai koutou kia
Timi Kara, ia ia e tu nei i ea katoa a
koutou whakaro, he aha te mea i toe mai
kia koe, ko au te mea e haere tonu ana
ki Poneke, whakahe ai ki nga ture inga
tau katoa e tu nei a Tiini, kaore koutou e
haere ki reira, whakahe ai ko aku whakaro
i hinga katoa ia koutou ao reira ka tono
atu au kia tukua ki au te Pooti, I te mea
hoki kua muna katoa a koutou na
whakaro ko Mangakahia ma, ia Timi
Kara, kua whawhai tia e au nga
whawhai ki waho menga whawhai
mo matou ko toku iwi ake, a kua kite
katoa koutou, kati tern.
I haerea e Ngapuhi te motu nei tae
ana mai ki konei, ka mohio au ki te
tikanga o ta ratou haere, ka Puritia e au
ki taku kainga. Ka manakitia e nga
tangata o Heretaunga, koia tenei e tu
nei i Heretaunga, te Tiriti n Waitangi.
Kati mo runga i tetahi tikanga a
tatou I ahu mai iu koutou ano tetahi
tikanga i mate ai ahau E whakahaere
ana au i te wananga, hei taonga mo
tatou. Tohe ana koutou kote Perehi a
Henare Rata he Perehi ma tatou, ka e
ke atu au ka puta hoki koutou ki waho
ka mate ko au, E kore au e puta ki waho
i to tatou tikanga, i runga i tenei mahi
Pooti, ko au to tatou mea Pakari. No
reira an i mea atu ai. ko au te Tumuaki
he pai rawa ki au mate Tumuaki tonu e
whakatakoto to tatou tikanga ki te
whare, kaore taku whakaro e whakaae
ma etahi tangata s whakatakoto, No
reira au i mea ai me homai te Pooti
moku.
Purakau Maika: Ko n u he kai Poti
au ia Henare i mua, i tenei wa he
kai whakahaere au mo Tunuiarangi,
he tuakana ia ki au, mei tae mai ate
Teira ki konei Penei kua riro mana e
korero te Poti mo Tunuiarangi, I
whakahuatia nga mema i te Waipatu,
tokorua nga tangata i tautoko ia
Tunuiarangi, ko Tamahau, mete Awe-
awe, E tikana he Minita, a Tunuiarangi,
he Pika a Henare, i penei a Tamahau
ko nga Rangatira, kia u hei pupuri i te
tikanga, a koia hei riwhi mo Tunui-
arangi te kupu a Tunuiarangi ka whakaae
aia kia hanga he Kirimina, mona,
mehemea ka hiahiatia kia Pera.
Peni Tipuna: E whakapai ana ahau
ki te korero a Hori Ropiha, he huinga
tono Pooti tenei, a kua tono aia, kua
tono hoki a Henare, he pai rawa atu
mei konei katoa ratou, E ngari taku
pouri koi waiho to tatou Pooti hei wahi
i to tatou kotahitanga engari me
whiriwhiri marie, Tenei ano te
tahi mea hei titiro ma tatou, I puta he
raruraru i te hui i te Waipatu, mo runga
i te ingoa o Henare, I te meatanga kia
hoki ano aia hei Pika mote whare, Puta
ana nga kupu taimaha onga mema i
reira kia puta ratou ki waho o te
Paremata. E mohio ana ano tatou ki te
kaha o tenei raruraru. I na hoki kote
whare o Runga i reira maua ko Paora
Ropiha, i haina katoa ki te Pukapuka
whaka mana mo Henare, kia hoki ano
ki tona turu. Ko te whare o raro kaore
e tahi i Haina, No reira au i mea ai me
tuku kia Henare te Pooti, kia watea mai
ai tera raruraru.
Hori Ropiha: Mo taku haerenga ki Inga-
rangi, nanga iwi ano i whakahe, I haere au
mote Tiriti o Waitangi, konga kupu i riro
mai i au ko te Pururipine me Waikato
kia waiho hei tunga mo tenei tikanga, a
nau i tautoko te Pururipene, na taua
haerenga o ku i kite ai tatou keite ora te
Tiriti, ko te taha ki waikato, na ratou
ano i whakahe, ka tango a wahanui, a
ngati Maniapoto, ka hokona a Maunga-
tautari, tae mai au ka pakaru a Waikato
ia ia ano.
Monga whenua e korero nei a Henare,
Na matou ano i mana ai taua mahi, mei
hoko matou, i Rakaiatai, mete Ohu, e
kore e taea e ia, He tika te kaha o
Henare, ki te Paremata, O tira i runga i
te whakaro onga iwi, Pooti ke ana, He
tika katoa nga kupu Henare mo Waipawa
i runga i tona kaha, O tira nanga kai
Pooti aia i whakahe, whakaro ke ana
kia Timi Kara. K tika ana te korero a
Paora, mote moni, hei kaha tena mote
kawanatanga, ko tenei tikanga kua tono
nei a Henare, me Tunuiarangi he pukaru
ito tatou kotahitanga, ko au te mea tika
hei mema ka taea e au te hapai to tatou
tikanga, maku mate tauhou e haere taua
whare. He tangata tawhito a Henare
raua ko Wipere, e kore te pakeha e
whakarongo kia raua, ko Mangakahia
kua kataina tena tangata e te pakeha,
mo runga i tana utunga Raihana mona
kei roto ia i te kooti i naia nei.
Otene Maihana: I tae mai ai ahau ki
tenei hui nate Peene a nga tamariki,
kua korero koutou mo te Pooti, he
Turi o ku taringa ki enei mahi katoa, I
mahara au kua kotahi koutou. Taku
mahara mou e Hori, me noho koe hei
upoko mote Peene, mau katoa e whaka-
haere enei Peene, I runga i to hiahia
kati me Pooti katoa koutou, taku
mahara kati tonu koutou i tenei
Paremata, kaua e hoki atu ki tera, kei
te titiro tonu au, ki ta koutou mahi, a
kua rua nga tunga mema e hiahia tin
ana e koutou, e kore tenei mahara e tika
mei whiriwhiri koutou katahi ahau ka
mohio he mahi pono.
Paora Ropiha: E pai katoa ana a
koutou kupu o tira mo te kupu a mohi
mo te kore tono i tae kia Mangakahia,
kua puta noa atu nga rongo Pooti o enei
tangata kinga iwi, I korero ai ahau mo
te moni, hei kaha tena mote kawanatanga
ki te mahi mo te iwi E tika tonu ana te
kaha o Henare e korero nei aia.
Henare Tomoana: Mo te kupu
pakaru moto tatou kotahitanga, E kore
rawa to tatou kotahitanga e pakaru i au
i runga i te kupu a Hori e mea akenei,
otira ka whakaae au, ka pakaru ia ia,
mo ku ano taku kua kiia ra e au, kite tu
ahau kaore aku haere atu ka tirotiro i
reira, ko te mea tuatahi tonu maku he
whakatakoto motini moto tatou tikanga
ki te whare, ka mahi tonu au i toku
kaha i runga ito tatou kotahitanga,
ko aku kupu tonu taku Kirimina hei
puritanga ma koutou.
Hohepa Ringanohu: E whakapai ana
au ki te tono a Hori, ko te mea e titiro
ana ahau ko tona kupu ki te tu aia ka
haere ia ki reira titiro ai, kaore e marama
tenei ki au, kei te marama nga korero a
Henare, e tika ana o ana mahinga e
korero nei, E mohio ana hoki tatou ki
|
|
7 7 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
tona kaha, I na hoki i hoki mai aia ia ia
e noho nei i Poneke e kakariana. No
reira me ata whakariterite, kiu kotuhi he
tangata matatoa.
Mohi Atahikoia: Kei te whakapai
ahau kinga korero a Paora, No reira ka
mea ake au ko Mangakahia he mema mo
tatou kaore hoki ona tunga i to tatou
Paremata, e ngari a Hori he tunga tona.
No reira au i mea ai ko mangakahia, hei
mema. Otira kanui ngu reta •' era utu
iwi kua tae mai mo Mangakahia. No
reira kaore au e tino mea mona, mote
kirimina a Purakau e korero nei he mea
hou tenei.
Pine Tuakau: I haere mai ahau ki te
kawe mai ite Pooti, o ngati whiti, o
ngati Tama, ngati Pou, ngati Kurauia,
mo Henare Tomoana.
Pohuka Hapuku: Taku me waiho ma
ratou e whiriwhiri to ratou Pooti, ki te
kore e oti i a ratou, e kore ano hoki e oti
i a tatou, He tangata whakahaere Pooti
ahau i Wairarapa, kaore nga tangata o
reira i whakarongo kia aku kupu ka mate
tatou i a Timi, ki ana mai, ka hoki mai
a Wairarapa moana i a Timi, kua rongo
tatou kua riro a Wairarapa, tuku
mahara me mutu tera ahua tanga, me
kotahi he Pooti mo tatou.
Kani Hori: E mihi ana ahau kinga
kupu a Tomoana, He nui nga mema i
muri ia Tomoana, a kihai rawa i nuku
ake te kaha i tona. E korero nei; aia
inga mea i oti i tona wa, a keite mohio
tatou kite pono o ana kupu, e korero nei
I oti ia ia e tahi mate o te iwi maori, He
tangata whakahaere pooti au mo Timi
Kara, mo taku wahine te take, ko ia hoki
i uru ki waimarino, he oi kaore i oti ia
Timi a Waimarino.
Porokoru Manaena: E korero ake ana
ahau monga mema, toko rua nga mema
kei konei ko Hori mua ko Henare
Tomoana, E marama ana nga korero a
Henare kua korero nei. E mea atu anu
ahau kia Hori me hoatu tona Pooti mo
Henare, kaore aku kupu mo Mangakahia,
mua ko Tunuiarangi. I hoki mai ahau
i Turanga i tera iwi tokorua, nga ingoa i
rongo au e whakahua tia ana e o reira
tangata ko Wipere raua ko Tomoana.
Renata Ropiha: Keite marama te
kaha o Henare e korero nei, E ngari e
titiro ana ahau ki to tatou kotahitanga,
E marama ana hoki te kupu a Hori e
mea nei me haere ia ki reira titiro ai i te
ahua o te mahi. He maha nga mema i
muaatu i ki mana ka puta ai te Maori.
kore noaiho e puta.
Hapuku Tenahu: Taku mahara kia
kotahi he Pooti mo tatou, I mahara au
me haere i runga i te kotahitanga a
tatou Pooti, ko tenei kua pakaru matou
ko au kei te whakahaere mo Tunuiarangi,
ko Arapata kei te whakahaere mo
Wipere ko Ekengarangi kai te whaka-
haere mo Tomoana e kore hold e taea e
matou te whakawhaiti.
Peni Tenamairangi: E tuake ana
ahau i runga i tenei take kua korero nei
nga tangata hei Pooti tanga, menga kai
whakahaere o nga mea kai te ngaro atu,
koa koutou kupu i tautohe tonu, kaore
he kupu i takoto pai. Ina hoki kua
herea e Hori tona Pooti, kua mohio au
kua mutu tenei korero Heoi taku titiro
ko to tatou Tikanga, mo runga i o korua
Pooti, koi waiho hei mea hapai i te
Pakaru, o te kotahitanga. E whakaae
ana ano ahau ki tenei kupu, note mea
ko koutou nga Rangatira, He penei tonu
tenei mahi te Pooti, I na hoki kua kaha
tonu o koutou ngakau ki te here i te
Pooti, Note mea konga iwi i Pai kia
Henare e kore e pai kia hoatu o ratou
Pooti mo ou, Pena hoki nga mea e
whakaae ki era atu, E whakapai ana
ahau ki te kupu a Renata, kia kaua to
tatou tikanga e whaka rarua i runga i o
koutou Pooti.
Hori Ropiha: Kua mutu tenei korero,
kua mutu tonu taku, mo tenei take ma te
tuhi tangata e karanga tana ra mo tenei
take kua mutu tonu taku.
I tuake ano e tahi tangata i muri iho,
mo taua take, heoi i te mea kua whaka
mutua e te kai karanga o te Hui, No
reira te tangohia ai ano aua korero.
WHAIKORERO A HORI
KEREI KI ONA HOA.
HUNE 16.
Kua kore haere ahau e mohio me
pewhea ra he timatatanga maku i taku
korero kia tatou i te mea i nga. takiwa
katoa e tu ake ana ahau ki mua i o
koutou aroaro, e mahara ana ahau, kua
tata haere aku ra, a na reira ahau ka
mea atu kia koutou, aha koa titi noa atu
aku korero me aha. Ka korero ake
ahau ki te ahua o te takoto a to tatou
motu i naianei, inga raruraru, me nga
rongoa mo aua raruraru.
TE MAHA O NGA TANGATA O
NUI TIRENI.
Konga pakeha i naianei kei Nui
Tireni kua tae ki te 620 000, konga tane
327, 000, konga wahine 292, 000; konga
tino Maori e 38, 900; konga tane 21, 000;
konga wahine 17, 000. Konga eka whenua
kei waenganui i a ratou 10. 000, 000. O
tenei tekau miriona, e toru miriona e pai
ana hei mahinga. Konga awhekaihe
Maori e 2681. Ko te mea hei titiro ma
tatou mo tenei iwi ko te iti o te taha
kinga wahine.
WHAKATU KAWANATANGA
TAKIWA.
He mea tika kie tu he kawanatanga
penei mo enei mutu e rua. ki te pootitia
tetahi mohi, ka wini i tenei motu e pai
ana. Ka wini ranei i tera motu kua
riro ko ta tera motu hei mahinga. Hoi
ano te mahi ma te kawanatanga nui ko
te whakatau anake i te mahi a te taha i
wini. Ma tenei whakahaere ka ngawari
ai nga taake e whiu nei i a tatou. Ko
etahi o tatou kei te mea "kaore tatou i
te utu take, konga Rangatira anake kei
te utu take. " E hoa mu e he ana tatou,
ko nga tamariki nonohi rawa nei kei te
utu ano i taua take, a mehemea pea
kaore e utu kua Rangatira aua tamariki
ina kaumatua ake ratou.
HE HEREHERE TATOU.
Ko te take i korero penei ai ahau, he
mea naku mo ta tatou tukunga i te rua
me te hawhe miriona eka kite kamupene
tango whenua mo te Rerewe, ki te tirohia
e tatou, tera tatou e kite, e riro ana e
rima eka a te tangata kotahi o Nui
Eireni. Ko nga tangata e takengia ana
i runga i to ratou kuaaetanga, ehara
rawa ratou i te iwi kaone i te herehere.
He mea pai ranei tenei te riro e 50 eka
o te whanau kotahi tekau mo taua
Rerewe hei koha. He mea he tenei ki au,
ko enei tu mahi i mahia i mua i runga i
te kore e mahara ki nga tau e haere ana
mai; ko te take i kore ai e puta te
turaki tenei, na te mea kaore tahi he
mana i a tatou ake ara kaore o tatou ake
kawanatanga, otira ko nga mema kei te
mahi i roto i te Paremata, engari koa he
aha te kaha o nga mema ? Ki te tirohia
e koutou i roto i nga korero o roto i te
Paremata, tera koutou e kite ko ahau
anake te mea i tino kaha ki te hapai i te
whakatu i te kawanatanga takiwa, kotahi
ano te mema i tu ki taku taha, a i ki
hoki ia he tino whanako te mahi a taua
kamupene i te 2½ miriona eka i Nui
Tireni. E hara i te ma ko nga pakeha
anake i raru engari ko nga tamariki ano
i taketia. Engari kaore koutou i
te mohio.
TERA E AHUA MATE.
No runga i tenei mahi ka mohio ahau
tera te koroni e mate; ko tetahi mea kei
roto i aku mahara i naianei e whaka
kino ana koia tenei, ara ko te tino hiahia
o nga tangata kia riro nga whenua
kaore nei e tika hei nohoanga tangata
kia nohoia. No tetahi rangi ake nei i
tae mai ai tenei mahara ki au. I au e
haereere ana i roto i te Arapata Paaka
(Albert Park) ka kite ahau i etahi tai
tamariki wahine. I haere mai aua
tamariki ki au ka ki mai. " E tino
mohio ana matou e whai paanga ana
matou ki tenei wahi pera ano me etahi
atu tangata, a e mea atu ana matou kia
whakaaturia mai te wahi ma tena ma
tena o matou. " I whakamarama atu
ahau kei te pai te takoto o taua whenua
a kaua hei wehewehea. Otira i mua o
taku whakaatutanga kia ratou kua kite
atu ahau nui atu to ratou riri.
NGA TUBE O MUA.
Nga take i uranga ai nga korero mo te
raina o te rerewe atu i karaitiati ki kerei-
mautu; otira ka hoki rawa taku korero ki
te taenga mai o Riritana. Ia ia e kai
ana ratou tahi ko ona hoa o Nui Tireni
nei, ka ki atu ona hoa, kanui te whenua
i a ratou e 50, 000 eka. I ki atu ko tona
mataku e kore e riro i a ratou i te mea
ehara o ratou take i te take pumau,
katahi nga hoa ka ki mai. " No te
Kanatapere Kamupene ke. " (Ko te nui
o nga whenua i taua kamupene e 2½
miriona eka. ) I mana katoa enei, ko
aua whenua kaua hei hokona i raro o te
moni £3, kotahi pauna e puta ana ki te
Hahi o Ingarangi. E kiia ana nui atu
te whakapaipai o nga pihopa. Nui atu
te pai o taua kamupene kinga tangata e
uhu mai ana i Ingarangi. 1 mahara
hoki ahau tera e pai katoa nga tangata o
taua kamupene. Otira i mahara tetahi
o nga tangata o te kamupene e whai
m na katoa ana ia ki te mahi i runga i
taua whenua i tana ano i hiahia ai, ko
tetahi ona mahara ka taea e ia te hoko
taua whenua i te moni £2. Ko tenei tu
ahua e he ana, i te mea tera pea ka hia-
hia ia ki te hoko i taua whenua, ka
haere ki te whakapai, a te taenga ki te ra
i hiahia ai ia ki te hoko kua hokona e ia
konga wahi kino ka waihotia mo etahi.
E tino mohio ano ahau kei te penei
koutou me ahau nei ara kei te whakahe
i tenei tikanga. He aha te pai o te
30, 000 eka ki etahi mehemea ki te tango-
hia nga wahi pai. Ko tetahi mea he ko
tenei, mehemea ka haere atu tetahi
tangata ki te tono i tetahi wahi o taua
50, 000 eka ka ki mai ratou ko mea ma.
ana e whakamana mai to tono Pena tonu
ki tetahi, a kore noaiho e mohio tia ko
wai ra he tangata hei haeretanga atu ki
te hoko.
I te takiwa i ahau e tu kawana ana i
tohe ano ahau kia kaha te haere o te
mahi i nga rori rerewe. He nui nga tono
kia pootiria kia kohia he moni mo nga
rori tarewa ara mo karaitiati, Manawatu,
me te mea i waenganui o Taranaki raua
|
|
8 8 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
ko Akarana. He aha i pata mai i runga
i enei wahi katoa ? Kotahi tonu te mea
i puta mai, koia tenei ara ko ahau i
panaia ki waho (Kata katoa, ) i konei te
hunga whakarongo.
WHENUA MO NGA RERIWE.
I runga i taku tononga kia mahia
nga rori reriwe, kiia mai ana kua
korehe moni, kei te noho nama te koroni,
kaati i taua takiwa i reira tonu nga moni.
Whakamuturia ana te mahi ate kawana-
tanga monga reriwe, a riro ana ma nga
kamupene e mahi, a kiia ana kia whai
mana te kawanatanga ki te hoko mai
ano i aua reriwe, ko aua kamupene ko to
Manawatu me to karaitiati ki kereimautu.
I te mahinga i te raina o karaitiati ki
kereimautu Ka hoatu e 2, 500, 000 eka hei
awhina i te. mahi, Haere ana taua
kamupene ki te nama moni ki Ingarangi
ko te moni i tonoa e £5, 000, 000.
Tangohia atu ana te 2, 500, 000 eka i te
kore haere i rile o taua moni. He Take
(tax) nui rawa tenei mo Nui Tireni. Ko
enei tu whakahaere katoa he mea pai kia
whakamutua. I te mea kua marama
nei nga taringa o te motu nei, tera e
kitea tetahi ara marama.
NGA WHENUA MO A MURI AKE
NEI.
Me pewhea ra he whenua mo tatou a
muri ake nei ? Titiro tatou ki te Iwi
Maori, ko ratou e 39, 000, ko nga eka kei
a ratou 10, 000, 000. He nui rawa enei
mo ratou. I mua ko te Kawanatanga
anake te mea e taea ana e ratou te hoko
atu o ratou whenua, I runga i te
mohiotanga kaore e puta he pai ki te.
Koroni, pakeha, Maori, katahi ku
paahitia e te Paremata he ture, kia whai
mana ratou ki te hoko ki ta ratou i pai
ai, a ko nga hoko kia tika kia pono. I
runga i te tuheratanga o tenei ture,
katahi ano ka whao katoa nga tangata.
He mea kino whakama rawa te mahinga
i aua whenua ki te kanohi o nga iwi
matau. He nui nga whenua i hokona
mo te waipiro, me nga moni hoki i
moumoutia, ko etahi o nga mea nui nei
una whenua i penei, a ko etahi atu ka
whakatu take ma ratou, a hinga iho era.
Ehara rawa enei i te mahi tika, ko te
mahinga a nga kai whakahaere, mohio
ki te reo Maori, kaore e mohiotia te
tikanga te ahatanga ranei o etahi atu
tangata, engari kei a ratou tonu atu e
mohio ana a ratou mahi.
HE MEA B POURITIA ANA.
I tae mai nga reta ki ahau whakaatu
mai i mate etahi Maori i waho noa iho i
te mea he haurangi. Ko aua wahi,
he wahi kainga rama. I runga i enei
ahuatanga, kanui te pau o nga moni
mo te Kooti me te haerenga mai ki
konei, kaore nga pakeha e tukua kia
mahi i roto i aua whakawa, konga kai
whakahaere Maori anake e mahi. Ko
te utu mo aua tangata he moni etahi, he
whenua o etahi. Ma te moni anake ka
wini ai nga mahi o enei ra. He nui te
pouri i pa mai ki ahau mo enei mahi.
Meata titiro tatou ki te Tiriti o Waitangi,
kaua hei takahia. Me mahi tatou i te
pai kia ratou. I to tatou taenga mai ki
Nui Tireni nei, ka kite ahau e rua nga
Iwi e tipu ake ana. E mohio ana ahau
ki etahi o nga matua o te Iwi tuatahi
(Maori, ) a e tino mohio ana ahau ki a
ratou tamariki i naianei.
HOKO WHENUA.
Kua rongo matou tera e hokona etahi
whenua, a konga moni hei hokonga ma
matou kei whea? He penei ano te
mahi mo te whenua o Tewiata. E koa
ana matou tena e whakanohonga he
tangata ki runga i taua whenua, konga
wahi pai o taua whenua ka homai hei
paamu. Konga whenua kua pai kua
noatu ki te Kamupene o Kanatipere; ko
te nui o te whenua kua riro e 7, 000, 000
eka. O enei kua tangohia 2, 500, 000 eka.
Kauarawa e puta atu te tangata ki te
aha i taua whenua. E tino mohio ana
ahau kei te pohe katoa koutou ki enei
korero Kui rawa atu te he mote tukunga
i enei whenua kia peneitia.
ME WHAKAPAI AKE NGA TAAKE.
I ahau e kawana ana konga whenua
kino nga mea e taaketia ana, kaore nga
mea kua whakapatia, kaati i naianei
konga whenua katoa kua whakapatia e
utu ana i te moni Taake. Kaore
rawa te kawanatanga i te pai kia kore e
taaketia aua tu whenua, kote take he
mataku no ratou kei mate ratou i te kore
moni. Ko te taake e meatia ana ki
runga i nga tangata e nuku atu ana o
ratou rawa ite £3000 kei te penei tatou
ko ratou anake keite utu ite Taake, kaore,
ka aua tangata kei Ingarangi ke e noho
mai ana a ko ratou kei te tango atu i nga
moni e £58, 000 i te tau e riro, ka pewhea
tatou e noho nei, a e whakapai nei i te
whenua ? Ki te ata titiro tatou ki tenei
mea, ka kite tatou ko ratou kaore e utu
taake ana, heoi ano ta ratou he tango
anake i te moni, engari ko tatou ano kei
te utu i nga taake.
HOKO I NGA WHENUA NUNUI.
He mea tika me hoko mai ano
nga whenua nunui. He tino mahara tenei
naku. Engari me pewhea ra ? Ma te
moni nui raano ka riro mai ai, ko aua
whenua i nui ai te utu na runga i enei
take (1) ko te whakapaitanga, (2) ko te
taake, (3) ko nga mahi e mahia ana mo
te hokonga o aua tu whenua. He tino
mahara tenei e tae mai ana ki roto i
tooku ngakau i au e tamariki ana, a e
mohio iho ana ahau tera e oti i au enei
mahi i nga ra kua hori ake nei, kaati
inaianei kua kore pea e taea e ahau,
konga whenua kino no te iwi ano, a
konga taake i riro i au he iti noa, otira
ko te timatanga tera o te pai mote iwi, a
hei awhina hoki i a tatou e whiua nei ki
te taake.
Ko tatou katoa, rangatira ware, e utu
katoa ana i te taake i roto i nga mea
katoa e tangohia anu e tatou. Nga
tamariki e ngote u ana ano kua hoatu i
tana rima eka, a ehara ranei tenei i te
taake? Ko te tangata e ki mai ana
ehara, kaore rawa ia e mohio ana he aha
ranei taua mea, kua rongo matou he nui
te utu mo nga whenua e hokona ana e
matou. He pene ite whenua o te Kamu-
pene i Karaitiati, ko te tino tikanga ma
te iwi tetahi wahi o te moni o taua
whenua. He nui te moni i namangia,
koia tenei te mate, ki taku titiro e he
ana te whiu i nga tamariki e tipu ake ana
mo te utu i tenei moni nama i te mea e
he ana te rironga ma te iwi e utu taua
moni.
ME MAHARA TUPATO ANO TATOU.
Kanui nga he e kite ana ahau mo te
hoko i nga whenua pakeha, Maori hoki,
ka tino mahi te Paremata i tenei tau mo
runga i enei take, kanui nga whenua o te
Tairawhiti e hokongia ana e te pakeha,
ko-etahi o aua whenua, pai atu i nga
whenua i Nui Tireni nei; ki taku mahara
me kati te hoko i aua tu whenua i
naianei kia tino marama te tirotiro a te
komihana i te ahua o aua whenua katahi
ano ka pai kia hokona, ara kia whakaae-
tia e te Paremata te Ripoata a taua
Komihana. Me ata mahi nga mema o te
Paremata kia ata takoto pai kaua hei
ponana.
MAHI O TE TINANA.
Kia mohio tatou ki tenei i te hanganga
mai o te ao ka kiia e te Atua kote
Ratapu hei okiokinga kei te mohio katea
tatou ki tenei, a kia kaha hoki tatou ki te
hapai i tenei tikanga.
POOTI MEMA WAHINE.
He aha tatou te mahara ai kia tukua
nga wahine kia pooti ? Kei enei tetahi
wahi o te matauranga o te ao. Me tuku
to ratou matauranga kia puta mo te
katoa, ka taea e ratou tenei mahi. He
kore noa iho te Ao mehemea kaore tahi
he wahine hei awhina haere i a tatou.
Me whai mana nga wahine ki te korero
mo nga ture katoa e paahitia ana.
ME WHIRIWHIRI HE KAWANA.
Ki whakaaro he mea tika kia tu
he Kawana, ma te iwi e whiriwhiri ma
tenei ka puta ai he ora kia tatou. I
runga i tenei ahua o te whakatu Kawana
e tu nei, nui atu te ahua poturi o te
haere mai o te pai, ko o atou Kawana e
tu nei no roto rawa i tetahi o nga whare
o te Paremata o Ingarangi, kaore tatou e
kaha ki te mea noa ake i ta tatou i
hiahia ai hei Kawana i runga i taua
ture. Ko nga moni katoa e riro ana mu
te Kawana i te tau e tae ana ki te
£200, 00; kaore i te mea e ki atu ana
ahau me whakatu a mea hei Kawana,
kaore, engari me ata whiriwhiri e tatou
tetahi hei upoko mo tatou. Nui atu te
pai e puta mai ki te Koroni. Titiro
tatou ki te Tumuaaki o te Unaititi Teiti,
o Amerika. Nui atu tona kaha ki te
whakamutu i nga mahi herehere o taua
motu, a ka nui hoki te pai o nga ture o
reira.
ME WHIRIWHIRI HE
KAIWHAKAWA.
Ina ano tetahi mea e hiahia ana ahau
kia korero atu kia koutou. Otira tera
pea e oho nga ngakau o etahi tangata;
ki tooku mahara me whiriwhiri nga
Kaiwhakawa Nui atu a tatou tamariki
matau kei te kura roia. He mea tika
kia tu ratou hei tiati, ka kitea hoki e he
ana te mahi, ka pooti atu i tetahi.
MO NGA KURA.
Ko tenei pea taku korero whakamu-
tunga ki mua i o koutou aroaro i naianei
(karanga katoa "kaore, kia kaha. ")
Aha koa i waho, i roto ranei o te
Paremata, e mohio iho ana ahau no Nui
Tireni tonu ano ahau. Kanui te pai o
nga kura me nga mahita, ko etahi tonu
enei o nga tino tangata matau o te ao.
Heoi anake te mea e he ana ki taku titiro
ko nga whenua i hoatu hei mahinga ma
te kura, kaati kaore nga tamariki e ako
ngia ana ki te ahu whenua. He mea tika
kia ako katoa nga tamariki tino matau
ki te ahu whenua. Me kaha katoa tatou
ki te awhina i a tatou tamariki ki te
kura. Ka mutu nga korero a Hori
Kerei ka tu a Paraone te Mea, ka whaka-
puta i te mahara o te hui koia enei
ona kupu: —" Kanui te whakapai, te
whakamihi o te hui ki o kupu e korero
mai na, a kaore ke atu a ratou tangata e
kite ana hei tu i to tunga. "
Kia roa ou ra e ora ana koe, hei
whakahaere tikanga mo matou.
I muri i tenei ka whakamutu ria te
hui e te takuta, a ka tonoa kia hoki a
Hori Kerei.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
RETA TUKU MAI KITE
ETITA.
E kore e tau ki te Etita te he o nga
korero e tukua ana mai kia taia
ki te pepa nei.
ETITA o HUIA.
Ehoa tena koe. —I runga ite mea kua
waiho nei koe enga Iwi o tenei Motu o
Nui Tireni hei Pumanawa mo ratou ara
hei Tohunga hei Whakatitiro inga
kanohi onga Matapo hei whaka korero
inga mangai o te hunga wahangu hei
karokaro inga Taringa o te hunga E
Turi ana hei whakamarama inga ngakau
o te hunga E pouri ar: a hei whakakoa
inga ngakau o te hunga matau hei puru
inga mangai o te hunga Rupahu, kia
whakarongo ake ai ngu mema o te
kotahitanga na ratou nei i whakaae kia
Pootitia ano he mema mo ratou kite
Paremata o te Koroni o Nui Tireni, i
mahura toku ngakau he kitenga no nga
iwi Maori o tenei motu o Nui Tireni, kua
pa he mate kia ratou i whakatu ai ratou
i tetehi Paremata motuhake mo ratou
a kia mahia ano hoki E te Paremata
Maori etahi Ture mo ratou hei painga
mo te iwi Maori rae o ratou whenua a
kia whakatakotoria ano hoki a ratou
Ture i mahi ui kite aroaro o te Paremata
o te Koroni o Nui Tireni he tono na
ratou kia paahitia mai a ratou ture
kite kore e pahitia me tuku atu kite
Paremata o te Kuini o Ingarangi, na
ratou nei i mahi mai te Ture nui mo
Nui Tireni i te tau 1852, me te rarangi
71, mea mai nei me whai kawanatanga
ano te iwi Maori mo ratou ake. A i
runga ite matauranga o te iwi pakeha
koia i Huia ai enei Paremata e rua kia
kotahi me ta ratou inoi mai ano kia
haere atu etahi tangata o te iwi Maori ki
roto me ta ratou mahi mai ano i te Ture
pooti mema me tu ratou korero mai ano
kia wha anu ngu mema mo koutou no te
mea he iwi iti koutou. A whakaaetia
ana enga iwi Maori i piri nui kia ia A,
karangatia ana ko te Paremata onga iwi
E rua E noho ana i tenei motu i Nui
Tireni, konga whenua no te iwi Maori ko
te kawanatanga o Nui Tireni te kai
mahi Ture ko ratou hei whakatakoto ki
te aroaro o te Paremata kei te pootitanga
ka hurihia mai ano te matu o te hoari.
kinga mema Maori me to ratou iwi i
runga i te mea tokowha ano nga mema
Maori, B warutekau pea nga, mema
Pakeha, A tau ana te pouritanga mete
ruhatanga ki nga iwi Maori o tenei
Motu o Nui Tireni. Kaati i runga ite
mea kua whakaaetia nei ano kia pootitia
ano etehi mema mo tatou ki roto i taua
Paremata, me tahuri tatou kite kimi i
etehi tangata matau B koreropaitia
ana E o ratou iwi, hei nga
tangata kaore ano i piringia, e te
whewhe, hei nga tangata K wehi ana
kite Atua Mehemea pea. K tukuna ana
ahau E te tika kia tae ki taua Whare
penei kua noho matou ko oku hoa ki te
unu ite ture pooti mema ki waho, kia
hoki mai ai nga mema Maori ki rato i to
ratou Paremete mahi. Ture ai mo ratou,
ko Tawhiao nei he Tumuaki ko te Whiti
raua nei ko Tohu hei Pirimia A ko te
kuini nei o Ingarangi to ratou Whaea
muna nei K homai he Taro ki ana
Tamariki inga wa o te Tauhemokai.
Ko tenei kite pai nga iwi pooti o te
Tai Hauauru ko ahau hei mema mo
ratou tuhituhia mai ki au kia mohio ai
au ki o koutou whakaaro kite kore
waiho ano i ta koutou i pai ai, Erangi ra
ko toku whakaaro tena kia koutou, pai
atu te Tamaiti Pohara ite Kiingi kua
koroheketia mete kuri ora ite Raiona
mate, na to koutou Hoa o te Kotahi-
tanga.
Na Kipa Te Whatanui,
o Ngati Raukawa, Otaki.
Kite Etita o te Huia Tangata Kotahi
mau E tuku atu he Nupepa kinga Ranga-
tira katoa o te tai Hauauru kia pua te
Reta ka tuku atu ai ite pauna mau e tuku
atu nga korero a Hamiora kuka o Ngti
Raukawa.
ETITA o HUIA.
Kei te Hari o matou Ngakau mo nga
korero a Kipa te Whatanui e tono nei kia
Pootitia ia enga iwi o te tai Hauauru hei
mema mo ratou kite Paremate kei te
Whakapai matou hi ana korero no te mea
ko ana korero tonu enei mo tona iwi
Maori he tangata ano hoki ia e tino
mohio ana ki nga ritinga menga whaka-
aro o te iwi Maori me a ratou ritenga me
a ratou Whakahaere koia ano hoki tetahi
o nga tangata i tahuri kite hopu i nga
ritenga o te Tiriti o Waitanga i whaka-
turia ano hoki i a e tona iwi e Ngati Rau-
kawa hei mema mo te Kotahitanga no
tona haerenga kite Hui kite Waipatu he
Pika aia mo te ware Ariki, a i tona hokinga
mai haria mai ana e ia nga korero menga
Ture o te Kotahitanga i te taenga mai o
Mangakahia ki Otaki nei kite hari mai
ite kiri Hipi i tahuri tonu ia kite tohe ki
tona iwi kia ngati Raukawa kia tuhituhi
a Whakaae ana matou ki ana korero
tuhituhi ana matou.
Ko tenei tangata ko Kipu te What-
anui he tangata e koreropiatia ana e matou
e ona Hapu kaore ano ia i riro noa hei
pononga mate Kawanatanga ma tetahi
atu Pakeha ranei.
Ki ta matou titiro he tangata ano hoki
ia e wehi ana kite Atua kua uru ano hoki
ia ki tetahi Karakia e Karangatia ana ko
te ope Whakaora kei te karanga tonu
ratou ko ona Hoa ki nga tangata hara
kia whakarerea nga mahi kino o tenei
ao kia tahuri kite mahi kite Atua kite
tae tenei tu ahua tangata kite Paremete
ki ta matou mohio ekore rawa ia e tahuri
ki te mahi rore mo tona Wairua ko tenei
enga iwi o te tai Hauauru Awhinatia
mai to tatou mema a Kipa te Whatanui.
HAMIORA KUKA.
Me etehi atu.
HE TANGATA I TE PUKE
ORA TIA.
Ia Karawini S. Pirimana e noho anu i
roto i tetahi whare, ratou ano ko etahi
tangata, ka mea atu ona hoa, kua
pewhea to kaumatua, Ina hoki ki te
titiro atu ki a koe, he tino Pakeke rawa
koe, ka mea atu a Pirimana, kaore rawa
e taea e koutou te whakaatu mai oku
tau, ka mea atu tetahi o nga tangata;
kua ono te kau ma rima o tau, Pera
haere tonu tae noa ki te waru te kau,
kaore rawa i tika, ka mea atu nga
tangata ra, kati ra, kawhia o tau, ka
karanga mai a Pirimana, ka toru te kau
ma rima, ka kata nga tangata nei, ku
kii atu ano a Pirimana, he tika taku
korero ina hoki no te tau 1858 i whanau
ai ahau, he tai tamariki ano ahau, ka
korero a Pirimana, te tako i titiro mai ai
koutou ki au he kaumatua. I tapukea
oratia tonutia ahau, i mahara taku
wahine i au e takoto ana kua mate ahau
itemea i hemo tonu ahau, engari i au kua
tutaki toku manawa I au i runga i te
atamira, ite rongo ano ahau ia ratou e
korerorero ana, i rongo ano ahau i au e
hoatu ana ki roto ite kawhena, I rongo
ano ahau ite Minita e karakia ana, i au,
I rongo ano au i au e Tanumia ana, ka
takoto ahau i toku rua, ka hori te toru
haora, ka rongo ahau i aku uaua e
Huki ana i roto i au, kaore i roa kua nga
ake ano ahau, ka rongo ahau ite tangata
e tangi ana i runga i toku rua, mohio
tonu ahau ki te reo no taku wahine, ka
hamama taku waha kite karanga kaore i
roa kua rongo ahau e karia ana taku rua
ka pakarutia te kawhena ka puta ahau
ki waho, taku aranga ki runga ka omu
taku wahine, ka haere ahau ki to maua
whare kore rawa taku wahine e haeremai
ki au. no taku korerotanga rano i nga
mea i mahia ai e maua i raua a tae nou
mai ki tenei takiwa, heoi katahi ano ku
mohio mai ki au, kote take i wehi ai i
au kote rereketanga o toku ahua ko nga
makawe Ma katoa menga Paha u. Na
reira okuhoa nohotata i he ai ki au.
Ko tenei korero he korero Pono kaore e
taea te whakahe.
HE RONGO MATE NO TURANGA.
I patua mai tetahi waea i Turanga.
kia H. Tomoana, he whakatu mai kua
mate a Raniera Turoa, o Turanganui.
I te 30 onga ra o te marama nei, ko
tetahi tenei o nga Rangatira o Turanga,
he Minita aia note kawanatanga Maori i
te Paremata i noho nei ki te Waipatu, i
te tau 1892, ko tetahi tenei o nga
Rangatira whakahaere i te Kotahitanga.
o te iwi Maori, ko Hemi Temiha tetahi,
he mema aia note whare ariki o te
kotahitanga. He nui te Pouri o te
ngakau mo enei Rangatira, kua unuhia
atu nei, i tenei ahau ia tatou nei.
Kinga hoa tuhi mai he moni kua
tukua mai hei utu mote Nupepa i te
au—
£ s d
J. Boyd..... 100
Peni Teua...... 100
Mrs Donnelly.... 100
PANUITANGA.
RUATOKI, HURAE 8, 1893.
He Panuitanga kia mohio nga topito e wha
ote Motu nei o Aotearoa, Tenei Panui he Panui
ua Tuhoe moana ture. Kaore nei e pai kinga
mea kino, ate Pakeha, (Tuatahi) kote Ruri,
(2) kote Rori, (3) kote Reti, (4) kote Rohepotae
(5) ko te Ateha, (6) kote Pirihimana,
Kaiwhakawa, (8) ko te Hoko Whenua, (9) ko te
Nama moni, (10) ko te Mokete.
Koa matou ture tenei i whakatakoto ai, i tu
kitenga i te Pakeha, kaore matou e pai ki aua
tu mahi: kua kite a Tuhoe inga mate o nga
iwi maori. No konei a Tuhoe i tuku Panui
ai mana, kia mohio nga iwi Maori menga iwi
Pakeha. Nga, Tane nga wahine, nga Tamariki,
koia tenei te ture a Tuhoe, ka tuhua atu nei
kia Huia tangata kotahi o Aotearoa, mana e
Panui kia mohio ai nga iwi tauhou, e noho
maira inga Pito e wha o Aotearoa, kia pai te
Panui, a Huia Tangata Kotahi oto kawanatanga
maori. E hoa ma kapai tenei mahi a Tuhoe.
konga tangata nana tenei Panui. Koia tenei.
Na Tamaikoha
Rakuraku
Ahikaiata
Makarini
Wi Tamaikoha
Otira na Tuhoe Potiki katoa.
|
|
10 10 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
PANUITANGA
Kinga Iwi katoa ote iwi Maori. £ noho
maira i Aoteaaroa mete Waipounamu.
Kua oti ite Komiti o Huia Tangata Kotahi 1
Nupepa te whaka tuturu nga take e mau i raro;
ihonei.
1. Ko tenei Nupepa, he Nupepa Maori i raro
ite kotahitanga o te Tiriti o Waitangi. E tu
ke ana tenei Nupepa i nga mana Kawanata-
nga Pakeha, me era atu tangata e hua ina
nei he Pakeha.
2. E taia ana nga korero o nga hui ina
tukua mai. Menga rongo korero, menga
whanautanga tamariki, marenatanga, menga
tangata mate, mera atu korero e tika ana.
3. E kore e taia e tenei, Perehi nga korero
whaka kino ingoa mote tahi tangata. He
mea tino kino hoki tena kinga Perehi katoa ite
ao.
4. Me whakaaro nga iwi onga motu nei ki te
oranga mo tenei Nupepa. Ara kia rite te
whakaro ki te ngaki oranga kia whai kaha ai
nga kaimahi o tenei Nupepa.
5. Ko tenei Nupepa e timata atu ana inaianei.
No reira ka whakarohia ki tenei e rua putanga
ite marama ki te tangata e tono ana, kia tukua
atu te Nupepa kia ia.
6. Ko te uta mo tenei Nupepa, ite tau,
Kotahi Pauna. Ka tukua tonutia ki te tangata
e tuku mai ana ite Pauna mote Nupepa ite
tau. Ko tenei moni he moni iti rawa ara te
pauna kotahi inga moni e ruke-a noa tia ana
e te tangata ite tau kotahi.
7. Kia kaha nga Rangatira nga hapu ia wahi
ia wahi o Aotearoa mete Waipounamu ki te
awhina i to tatou Nupepa. Hei Reo hei taringa
mo tatou hei whakaatu hoki kia tatou inga mahi
o to tatou kotahitanga.
8. Kia marama te tuhi mai ate tangata i
tona ingoa mete ingoa ote kainga mete
Poutapeta hei tukunga atu ite Nupepa.
9. Me tiaki te tangata i tana Nupepa. Kaua
e rukea noatia ko to tatou kuare hoki tenei ki
a tatou Nupepa ka mutu te korero ka riro atu
i tetahi tangata ngaro atu.
PANUITANGA.
Whare Rongoa i muri ake o te Teihana o tu
Reriwe.
Ko Hohepa Paana, he Takuta, kua whakapuare
tetahi whare Rongoa ki Hehitingi nei. Ko
ona tau e mahi ana ki Turanga 14. Nui atu
tona whakapaitia i reira. Hei tohu mo tona
pai, kei a ia nga kupu whakapai a nga tangata
mona. Ka kore koe e ora i etahi atu tangata,
kaua hei pouri, me haere mai ki te tarai i a
Paama, a tera koe e ora. Te piwa te ngau
puku, niho tunga, me era atu mate ka ora i
ana rongoa. Kaore he rongoa pena i etahi
atu takuta. Nga mate wahine katoa e ora ana
i a ia. Ko nga mea e pangia ana e te mate me
haere kia ia a ka ora ratou.
HAMUERA HEMI.
E hoa ma kua hokona e au te mahi.
Hu meka a Kaata i te taha o te Tari
Nupepa Maori. Haeremai Haeremai ina-
ianei ki to koutou hoa kia Hamuera
Hemi. Tango Huai Ranui toku mohio kia
koutou.
TARIANA WHAKAEKEEKE MOMO
PUREI RENATA.
E rima ona tau he tino Momo tenei Hoiho
ka whakaekeeke ki Ngapuke mote tau 1893,
kote utu mote uha £8 6s. I wini a ia inga
Purei o Nui Tireni nei, I muri haria ana ki
Poihakena, Heoi i runga i te whakaaro o te
Korana o Mangatarata whaka hokia ana ma
i hei whaka eke uha ki Nui Tireni nei kawea
mai kawea mai a koutou uha momo, ki te toa
taua nei kia Renata.
NA WIREMU POROTENE.
PANUI.
Monga kahu me era me atu iti te utu haere
ki te whare O'RAIRE. i te taha o te Tari
Nupepa
Maori, Hehitingi.
PANUI.
HEHITINGI TOA
Te whare ite ake te utu mo nga mea katoa.
W. C. MATIHANA,
PANUI.
W. HAIMONA., tangata ote hare
mahi kati. Wakena, Hehitingi, kei au e takoto
ana te tini, paki me era mea e pirangitia ana
e te tangata, mehemea ka pakaru o koutou
paki, haeremai homai kia mahia, ina ano hoki
nga Wakena Wuru, kei to koutou hoa kei a
W. HAIMONA, HEHITINGI.
KI NGA TANGATA O HERETAUNGA.
HE
PANUITANGA TENEI KIA.
Mohio ai koutou kua whakatuheratia e
au takuwhare Putu e tata ana kite
whare Tiata Hehitingi. Me haere mai
koutou kia au kite tangata nona te whare
iti ake te utu i Haki pei.
NA HONE TATARANA.
PANUI.
REREWE WHARE KAI.
HEHITINGI.
Kai, i nga haora katoa, He Hapa, Tio He
Ika, Tikaokao, kei konei, katoa nga kai, o
pirangitia ana, Haere mai ki tokoutou, hoa
kia.
HONE TEERA.,
Rangatira o tenei whare.
AE. AE. AE.
KEI KONEI NGA.
Huka iti te utu Kei a
Tiiti te utu PITI ME ONA.
Hopi iti te utu hoa Toa
Kanara iti te utu moni takoto i te taha o
Tiamu iti te utu te
Raihi iti te utu I WHARE O
Karani iti te utu PARAIHA
Paramu iti te utu 1 e hoko nei i a ratou mea
Tini Riihi iti utu katoa mo te moni iti
Haere mai kia tere ka kite koutou i te iti o to
utu o nga meae hokona ana i konei.
PANUI KI NGA MAORI.
HAEREMAI, HAEREMAI,
Katoa koutou tangohia. He Tera he
Pararie mo koutou me a koutou Tamariki,
Wahine. Hanihi mo okoutou Paki ia
TEOTI RANA, HEITINGI.
Whare ite te utu i Haki Pei rawahi
mai i te
HOTERA O KARATANA.
PANUI KII NGA MAORI.
AREKA TUARI.
E hoa ma kei au te Whare iti te utu
haere mahi homai ta koutou. Ota kia
mahia e kahu pai mo koutou, kei au
nga mea katoa e piritianga ana e te
tangata, ko toku whare kei rawahi mai
o te
HOTERA O KARATANA, HEHITINGI.
PANUI.
TE AIRA HIKO MOTE MATE RUMATIKI.
Ara ho te Rogoa e mutu waweai e
mamae onga mate katoa.
He rangoa tenei e emutu wawe, hohore ai
nga mamae o Te Rumatiki mate pera ano te
anna Mate Hukiki ara Matare-kereke, Tuituki
Takoki. Te ataunga ranei a te katipo a te
aha atu ranei. Ara mo nga mamae ka pa ki
te tuara ki whea ranei o te tangata. He
whakamohiotanga tenei mo te whaka-maeinga
o tenei Rongoa. Ukuia tenei aira me to miri
kauaranei e miria ka te ahua o te tangata mute
te tingata mate te tikanga
Whare Tumaki Na Peteriki me Co
Tikahou Amerika Kai u ratou anake kei
Peneki
2s 6d mo te patara Hei pani anake mo
waho o te tinana
Ko to ratou Eihana ko
W, J. TAEAMANA, HEHITINGI
PANUI.
KOREROTIA TENEI.
Mehemea ka kino te haere o te wati mauria
mai kia A. MAKAKINITERA. e mahi nei i te
whare i te taha o te Tari o te Huia, Nupepa
Maori i rawahi mai o te rerewe teihana ka
toru nei to kau tau e mahi ana i tenei mahi
Wati Meke, mahi Riingi Poroti me era atu
mahi ko nga mea e mahia ana e kore e kore te
pai, he iti noa hoki te utu, kei a A. MaKakinitera
nga Wati, karaka pounamu pai me era tini
mea atu. Mohiti kanohi, puru aha atu ko
nga karaihe tonu e pai ana mo nga konohi he
iti rawa te utu o nga mea katoa haere mai
Haeremai tirohia koutou te whare o
A. MAKAINITERA,
I te taha o te Tari o
TE HUIA, NUPEPA MAORI,
REREWE TIRITI.
PANUI.
NO WHITAKA..
Mo ona hoa te toa pai ki te tango pukapuka
Nupepa tuhituhi, Pene koriana me
era mea atu.
HEHITINGI, HAKU PEI NUI TITENI.
He mea Perehi e TEOTI me IANGA a he
mea panui e IHAIA HUTANA me TIMOTI WHIUA,
i raro i te Komiti o te kotahitanga.
HATAREI AKUHATA 5, 1893.
|
|
11 11 |
▲back to top |
TURE HUINGA WHAKAMANA KOTAHITANGA MAORI.
He Ture hei whakamana i nga Maori kite hanga tikanga whakahaere mo ratou whenua
meo ratou taonga—
Notemea i raro i te Tiriti o Waitangi tau 1840 i raro hoki i tetahi Ture Nui o Ingarani i
paahitia i te 30 o nga ra o Hune 1852, i huaina, •' He Ture hei tuku atu i te mana kite koroni
o Nui Tireni a e whakarite ana i roto o taua Ture tera e tika kia whakamana nga ritenga me
nga tikanga me nga mahi whakahaere anga maori o Nui Tireni mehemea kaore aua ritenga e
taupatupatu ana i nga tikanga whakahaere ote rangimarie a me whakapumau aua ritenga i
naianei kia ahei ai ratou te whakahaere kawanatanga mo ratou hunga maori mete wehewehe hoki
i etahi takiwa motuhake kia mana ai aua tikanga whakahaere i roto i aua takiwa ka whakaritea
nei na reira ka mana te kuini i runga i tetahi pukapuka mana he mea tuku i raro i te Hiiri nui
ote Kiingitanga Huihui ia wa ia wa kite hanga ritenga whakahaere pena kia ahei ai nga maori
kite whakahaere ia ratou ahakoa e taupapatu ana e rereke ana aua tikanga maori i nga ture
me nga ritenga whakahere o Ingarani e whai mana ana etahi wahi ranei ki Nui Tireni ki
tetahi wahi ranei o taua Koroni " A notemea kua tu tetahi huihuinga Rangatira e huaina ana
kote hui o te kotahitanga ki te Waipatu i te 11 o nga ra o Aperira 1893, kia tonokia atu ki te
Paremata nui o Nui Tireni kia homai tetahi mana motuhake kia whai ritenga ratou kite
whakahere i o ratou whenua papatipu whenua karati whenua tiwhikete whenua memoria
whenua Rahui ranei i raro i te mana o tetahi komiti maori a notemea e hiahia nui ana nga
maori kia tu rite ratou kite iwi pakeha e kaha nei kite whakahaere ritenga mo ratou kite hoko
kite riihi kite mahi katoa i nga mahi pewhea pewhea ranei mo o ratou whenua me a ratou
taonga e mau motuhake ana kia ratou a notemea kua tuhia tetahi pukapuka kawenata i
waenganui i nga Rangatira Maori o Nui Tireni he mea haina na nga tangata e 21, 900 me era
atu pukapuka apiti kia tona kite Paremata Nui o Nui Tireni kia homai kia ratou te mana
whakahaere io ratou whenua mete muna whakatu Runanga e huaina ana te ingoa ko te Huinga
kotahitanga kia whakaturia hoki he Runanga Ariki e te runanga Nui o tenei Huinga
kotahitanga a notemea kua tipu ake nga raruraru nui i raro i nga ture whakahaere whenua
Maori me nga Ture kooti whenua Maori nareira kua whakaaro nui nga iwi maori kite rapu
tikanga e puta ai he ora mo ratou kia meingatia e te Runanga Nui o Nui Tireni i roto i te
Paremata e noho hui ana i roto hoki i tona mana e nei tikanga e mau ake nei—
1. Kote ingoa poto o Tenei Pire ko te Ture Huinga whakamana Kotahitanga o nga iwi
Maori 1893.
2. Tenei ingoa te maori ko nga maori tuturu me nga hawhe kaihe o te taha maori.
3. Ka ahei tenei Huinga Kotahitanga ia wa ia wa i raro i te panui kite whakarite takiwa
komiti maori whaka-haere whenua.
4. Ka ahei tenei Huinga Kotahitanga ia wa ia wa i raro i te panui kite whakamana i nga
komiti whiriwhiri o nga takiwa ko aua komiti takiwa kaua e neke atu i te toko whitu.
5. Ka whai mana tenei huinga Kotahitanga ki te hanga ture whakahaere mo nga takiwa
komiti kia ahei ai taua komiti kite whakahaere take whenua e panui tia ana kia whakawakia e
taua komiti.
6. Me haina me hiiri rawa e nga komiti Takiwa a ratou whakataunga ka tuku mai ki te
Huinga Kotahitanga apiti atu kinga puka puka katoa o nga whakawa ma te Tumuaki e te
Huinga Kotahitanga e tuku atu kite kawana kia whakamanatia nga karauna karati otu
Tiwhikete ranei.
7. Me tae mai nga tono whakahe, whakawa tuarua ranei i roto o nga marama e toru kite
Tumuuaki ote Huinga Kotahitanga me ata whakamarama mai hoki e nga kai tono nga putake
whakahe o ta ratou tono.
8. Mehemea ka kore e tae mai he tono whakahe i roto o nga marama e toru hei reira tuku
atu ai kia whakamanatia e te kawana te mahi o nga komiti e Te Tumuaki o Te kotahi-tanga
kaua hoki te Huinga Kotahitanga tona Tumuaki ranei e whaka raruraru i te whakataunga a
nga komiti Takiwa mehemea ka kore e tae mai he tono whakahe.
9. Kote mana hoko a nga maori kia rite tonu ki nga pakeha kia pera me nga tamariki
pono a Te Kuini.
10. A Te Takiwa e paahitia ai tenei pire i muri mai hoki e kore e whai mana Te Kooti
whenua Maori kite whakawa whenua haunga ia nga mahi kua whakaotia e te kooti whenua
Maori.
|
|
12 12 |
▲back to top |
Waipatu, Turei, Mei 23rd, 1893.
Kinga Rangatira mete Tumuaki me nga mema ote Runanga Nui kua
hui ki te Paremata.
He Pitihana Whakaiti onga tangata Maori i kowhiria e nga iwi
Maori ote huinga kotahitanga o Niu Tireni.
1. Ko o koutou kai inoi me nga tamariki me nga uri ote iwi Maori nui tonu i ata koropiko i ata rere
marie ki raro ite mana ote Karauna o Ingarangi i noho ai ite tau 1835 me te tau 1840 i runga i te Tiriti o
Waitangi ka whakaurua nga Maori o Niu Tireni ki roto ki te mana me te Rangatiratanga o Ingarangi o te
ao katoa.
2. Ko ra koutou kai inoi me a ratou matua i hiahia rawa i muri mai o taua wa kia ata noho pai ratou
ko nga pakeha e haere mai ana ki enei motu noho ai kia akona hoki ratou ki nga mahi whakawhai rawa
me nga mahi ote Rangimarie.
3. Note takiwa i tuturu ai ki nga iwi Maori te whakapono kia Te Karaiti ka noho ratou i runga i te
Rangimarietanga kua whakarerea hoki nga tikanga o mua ote iwi Maori ara note urunga o nga Rangatira
ki te whakapono kia Te Karaiti.
4. Muri iho i tena ka tukua e nga iwi Maori nga herehere i mau i nga whawhai i mua kia hoki ki o
ratou kainga me o ratou iwi ka puta hoki i reira i roto i te hinengaro ote tangata te hiahia ki nga mahi
rapu tikanga e puta ai te pai me te ora, me te hiahia ki nga mahi ahu whenua kia whiwhi kia ratou.
5. Note takiwa i whakarereketia ai te ahua ote kawanatanga ki Niu Tireni nei a whakaturia ana ko te
Paremata i te tau 1854, kaore hoki o koutou kai inoi me o matou kaumatua i marama ki taua tu
kawanatanga ahua hou. He tokomaha hoki i mahara hei tamaihatanga tena mo runga i nga iwi Maori ara
hei mea whakatina ena mo ratou.
6. Na runga i tenei whakaaro, ka mea etahi onga iwi kia whakaturia he kingi Maori mo ratou engari
kaore ratou i mea kia rere atu ratou ki waho ote mana ote Kuini. Engari he mea ma taua kingi, me tona
Kaunihera e hoatu he tikanga ki nga iwi ote motu, e whakarongo ai ratou ki te ture, a mate kawanatanga
ote kuini e whakamana taua mahi.
7. He nui nga tangata i ngakau pawera kei riro o ratou whenua i nga mahi ate kawanatanga hou no
reira ratou ka whakakotahi, hei whakakore i nga Ture katoa.
8. I puta i roto i aua whakahaerenga nga whawhai me nga raruraru i mate ai nga iwi Maori i roto i
nga tau maha.
9. I roto inga whawhai katoa a ta iwi Maori ratou ko nga pakeha i muri mai ote otinga ote Tiriti o
Waitangi tae noa mai ki tenei takiwa he nui nga Maori, api i ki nga kai inoi i uru ki te taha ote kuini
whawhai atu ai ki o matou whanaunga Maori ano.
10. Mehe mea kaore i whakaurua atu nga maori meo koutou kai inoi ki roto ki nga hoia ote kawana-
tanga penei kua mutu te mana ote karauna o Ingarangi ki Nui Tireni i taua takiwa, kua peia atu nga
pakeha kia haere.
11. Ite tau 1865 i whakaturia he kooti i huaina ko te kooti whenua maori, hei kimi i nga tangata
pono, tika, kinga whenua onga iwi me nga hapu ara i runga inga tikanga maori.
12. Ko te mahi a taua kooti i kino i i te tangatatanga mai rano, note mea i tukua e te
kooti nga whenua o nga iwi me nga hapu ki nga tangata kotahi tekau. Na i runga i te ture i mahia ete
kawanatanga hou, i whai mana taua kotahi tekau ki te boko atu i nga whenua ote iwi nui tonu. Ko nga
moni utu o aua whenua, puritia ana hei moni ma ratou, i whakapaua noatia ata ranei.
13. I runga i taua tikanga kua riro ko taua tekau tangata hei whakamate ite whenua me te iwi. Kua
tu ko ratou nga tino tangata, no ratou ake te whenua, ko te iwi hei pononga.
14. Note kitenga ote kawanatanga hou ara ote Paremata ite he o ta ratou mahi tuku i nga whenua
onga iwi ki te tekau tangata, a, kaore i kiia hei kai tiaki noa iho aua tangata tekau mo te iwi kotahi. Ka
mahia tetahi ture ke ite tau 1867. Ko taua Ture i mea me tuhi ki roto i nga pukapuka ote kooti nga
ingoa o nga tangata katoa, no ratou te whenua, me te tekau tangata ano. No reira kua kore e ahei taua
tekau tangata ki te hoko ki te mokete ranei i te whenua ote iwi.
15. Ki te whakaaro o a koutou kai inoi, ko taua Ture o te tau 1867 te Ture pai atu onga Ture katoa I
mahia e te Paremata mo nga whenua Maori.
16. Ite tau 1873 i mahia e te Paremata te tahi Ture rereke noa atu, I taua takiwa ka timata te nui
haere o nga raruraru, me nga mate ote iwi Maori. Ka a matou kawenga e waha ana i nui haere te
taumahatanga tae mai ki tenei ra.
|
|
13 13 |
▲back to top |
17. Kua nui haere i naianei te pouritanga mete kino ote mahi ate kooti whenua Maori, he mea
whakakino tangata i a, e hara i te mea whakapai tangata.
18. I runga i nga Ture i whakaturia i te tau 1873 i muri mai hoki he nui nga tangata Maori i kiia no
ratou ake nga whenua ote iwi katoa a, kua hoatu, te mana, kite tangata kotahi rua rua ranei hei take mai
ki runga kite whenua ote iwi nui tonu, I ngu kereme o nga pakeha hoko whenua riihi whenua ranei.
19. Ko tenet mana ote tangata kotahi hei homai raruraru ki runga kite whenua ote iwi, kaore i kitea i
roto i nga iwi Maori i mua. Note mea na te iwi katoa na te hapu ranei te whenua.
20. I runga i tenei tu mahi ate tangata kotahi kua whaka nohoia nei ki runga kia matou e nga Ture i
mahia i te Paremata, kahore i ahei i a matou te whakahaere ia matou whenua te hoko te aha ranei, e penei
ana matou me te kahui hipi kahore he hepara e atiati haeretia ana. piko atu, piko mai.
21. Kua whakaitia, kua whakakuaretia hoki matou nga Maori e nga Ture i mahia e te Paremata i te
whakahaeretanga hoki a nga kooti whenua Maori kote mana o nga Rangatira me nga Ariki kua whaka
ngaromia ko matou kote iwi nui ote motu nei kua pakarukaru, ko nga iwi kainga kua whakamatea.
22. Ko o koutou kai inoi e hiahia ana kia ata whakahaerea nga whenua e toe ana kia matou i runga i
te ara tika, me te whakaaro mohio hei oranga mo matou, me a matou tamariki. Te tahi kia ata tahuri ki
nga mahi ahu whenua, kia whai hoki ki ta te pakeha ki tana mahi i ana rawa.
23. E mohio ana o koutou kai inoi tera ano e taea nga iwi me nga hapu te whakahaere i a ratou
tikanga katoa me o matou rawa mehemea e tukua ana matou kia pera.
24. E kore rawa e taea te ata whakaatu i te katoa onga he, me nga mate e pa ana kia matou me o
matou iwi i runga ite whakahaeretanga o aua Ture, e korero nei matou kua nui nga tau i
whakaarahia ai e matou to matou reo kite whakahe ki aua Ture otira he maumau korero noa ia.
25. Kaore matou e mohio ki tenei tikanga ara ko nga tangata whaimatauranga e tukua ana e nga
tangata ote motu nei ki te Paremata hei kai hanga Ture tika, otira e waiho ana matou e aua tangata kia
I takahia kia whakamatea i a tau ina hoki e kiia ana he mahi i nga mahi pai mote iwi Maori tanga
I kawanatanga katoa e hiahia ana, kaore he mahi kino.
I 26. Hua noa he tika kia waiho to koutou Paremata Rangatira, ki nga he e korero nei matou. Otira
I kua rongo matou e iti ana te whakaaro ki te taha Maori. Ko nga karanga me nga inoi a matou e rite ana,
I ki te reo tangata e wawaro ana, ano he hau.
I Na konei matou ka inoi ki to koutou whare Rangatira kia tukua mai he mana kia matou e taea ai e
I nei mea ara.
I 1. He whakahoki mai ki nga iwi Maori te inana whakahaere i o matou whenua me o ratou rawa katoa
I me te mana whakahaere ito ratou tikanga hei oranga mo te iwi Maori me te Rangimarietanga mete pai mo
enei motu katoa.
I 2. Me tuku mai te mana kite Runanga e kiia ana hunga whakamana, kotahitanga Maori o Nui Tireni
hei kawana hei kawanatanga.
I 3. Kia rua nga Runanga, kia kotahi te Runanga Ariki. Ko aua Ariki he mea whiriwhiri i nga tino
Rangatira toto heke iho, he mea ata karanga ratou mo tana Runanga.
I 4. Kia kotahi Runanga he tangata Maori, he mea kowhiri ratou e nga iwi mo roto i tana whare
Runanga.
I 5. Ma taua Runanga kotahitanga e tuku he mana ki nga komiti Takiwa o i a Takiwa o i a Takiwa.
Co aua komiti he tangata Maori ko ta ratou mahi he rapu i nga take whenua me nga wehewehe nga mea
Katoa e mahia ana e ratou i runga i te pono me te tika.
I 6. Tenei ka apititia atu e matou ta matou Ture i whakatuturutia e matou i to matou Runanga Huinga
whakamana Maori o Niu Tireni i tu ki Te Waipatu ite 22 onga ra o Mei, 1893. Kei tana Ture nga take
katoa e hiahiatia ana e matou.
• E tuturu ana ta matou e tono atu nei kito koutou Whare Runanga whiriwhiri i runga ite whakaaro
•ui me te tika mo nga tono a o koutou kai inoi. A ka inoi tonu o koutou kai inoi.