|
loading...|
|
Huia Tangata Kotahi 1893-1895: Volume 1, Number 18. 02 September 1893 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
NAMA 18. HATAREI, HEPETEMA 2, 1893.
PANUI.
mahara, nga hoa ki tenei kia tohu tohu
Pohi Mahita, mo a koutou Pepa. Kei
noatia ki te He maha nga reta whaka.
ote ngaro o nga Pepa, kua, tae mai. Ho
raru raru i pamai kia ahau mo tenei
Heoi taku he Pohi atu inga Pepa i
i te Rarangi ingoa. E takoto nei i toku
,. Nate Etita. \_\_\_\_\_\_
i utu moto pepa nei ite tau, kotahi
, kite tuku mai to tangata i tana pauna,
iri, me Rehita rawa, ka tuku mai; kote
te penei.
a Ihaia Hutana, Etita o Huia,
Hehitingi Nepia.
WHAKAMAHARA KINGA HOA
TUHI MAI.
i tuhi reta mai nga hoa hei utanga ki to
nanu, me tuhi ki te taha kotahi anake o
a, kaua e tuhia, kinga taha e rua o te
ngi kotahi o to Popa. Ho tikanga tenei
monga kai whakanohonoho reta, he mea
ha kia ratou te pera.
te Taute raua ko te Miterehana,
kei te tautoko ite Pitihana anga
maori. He mea tino nui tenei
kia tahuri nga iwi maori ki te tuku
Pitihana, hei peehi i aua Pire e
hanga mat nei hei pehi ite iwi
maori. E hara i te mea pai kia
whakahe noa i nga marae kainga,
Engari me whakapiri ano ki te
taha, ara rae tuhi Pitihana ka
tuku kite whare. E kiia ana hoki
mei kore tera ahua, onga Ranga-
tira e noho mai nei i Poneke,
penei kua pukai noa i runga ite
ahi tahutahu. Ehara rawa ia ite
mea hei pehi mote wa roa, Engari
hei pumanawa noa pea ua, ratou
nei, ko enei ra noa kia horia mai
ki muri ka mahi ai te iwi koroke
i tana mahi he iwi kaha hoki
ki te tohe mo ana tikanga kia
Puta, Note mea kaore ite ngaro ia
koutou te mutunga o nga tohe i
runga inga tikanga tumahi pora,
ute iwi matau kinga tikanga e taea
ai tetahi nohanga whaimana
mete ingoa nui. Ina hoki i to
mea kaore he take nui o te he, e ahu
atu ana ia tatou, i hihiri nui ai
ratou ki te mahi ture hei pehi
rawa inga iwi maori, o Aotearoa
mete Waipounamu, I te mea ko
ratou anake kei te hanga ture mai
akonga mema maori, keite whare,
otira kaore a ratou kupu tika pono,
e whakarohia e te whare Heoi te
mea e whakarotia ana e te whare,
(he taua iti rawa ratou a kahore
ho kai e whara i te taua iti) He
tika hoki i runga i tenei ahua
keite kaute o te tokomahatanga
to toa, aru kei runga ite Noo,
mete ao.
E hoa ma kua kite hoki koutou
ite panganga ate komiti whiri-
whiri ite Piro ato kotahitanga ki
waho, i puta i to Namu 16 o Haia.
I muri o tera ka whakatakotoria
ano ki te whare o runga, ara ki te
kaunihera, I tu ate Kakakura ki te
whakamarama inga take o taua
Pire. E rua ona ra e korero ana,
kaore i pau ana kupu whaka-
marama ka whakanukuhia, kiia
ana e te Tiamana me tuku ki te
whare o raro, I kitea e matou kua
tonoa ano kia korerotia ano e te
kaunihera taua Pire.
He mea pai tenei kia kaha
koutou ki te Haina ia koutou
Pitihana hei tautoko i te komiti e
noho inainei i Poneke.
NO HERETAUNGA
Kua mau tetahi tangata kite herehere,
ko tona ingoa kaore i panuitia, ko te take
i hoatu ai ia kite herehere e maharatia
ana no tana mahi patu i tona wahine i
timata ai te mate a hemo noa.
Ite whareherehere i Marepana ka
hunangia e tetahi herehere, tona ingoa
ko Tare Parati etahi mea hei mahinga ki
mana, ka tapahia e ia he rua ki roto i te
tatau, ka hoatu he ki nana ano i mahi
ka hurihia te ruka ka tuhera te tatau, ka
puta atu ki waho e tu mai ana te Pirihi-
mana i ko tata atu, engari e huri ke ana
te kanohi, ka haere atu te herehere, kua
rongo mai te Pirihimana ka huri mai
te Pirihimana ka puhia nga waewae,
ka mau ano, e ki ana te Pirihi-
mana he tangata tino mohio ina hoki ka
tae: eia te mahi he ki, o taea ai te
tatau.
Kua pakuru te mate mitara nei ki
Waikato e kii ana te pepa o Akarana he
nui te kino o tenei mate ki nga maori,
he mea pai mehemea ka tukua ete
Kawanatanga he rongoa ki reira mo nga
maori.
Ite whare whakakitekite i Tikako Ame-
rika ka mau tetahi tangata e mea ana kia
tahu i te whare ki te ahi, mehemea i wera
tera he mano, te tangata e mate, he nui
hoki te moni e pau.
|
|
2 2 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
Kua tae mai te Reta a Poro Rakau, a
Poro Korau ranei, kaore i tino marama,
o whakatane, he Panui nana mo te tahi
Pakeha, kia tukua kite Huia, otira ko
tana reta i tukua mai mate Huia e utu
te Pohitanga kite meera.
E hoa ma he maha nga Reta Penei, Na
Huia i utu te Pohi tanga mai, a ko aua
Beta he Reta tikanga kore E hara i te
whakaro pa moto tatou taonga te
Penei, No te mea e rua ano kapa
mote Reta mei utua mai. No te taenga
mai ki konei utu ai kua wha kapa a he
tangata hoki kaore ano i tono Pepa
mana, me mutu te tuhi Reta Penei te
ahua ki to tatou manu. Nate Etita.
I te whare whakakitekite i Tikako,
Amerika ka kangaia ana e tetahi tangata
te Tumuaki o Ruhia he nui nga tangata
i roto ite rumu ka kakari, he naihi i etahi
te kau ma rua nga tangata i mate.
Kua Waipuke tia a Waikato, kua
pakaru katoa ngu rori, ko tetahi hiwi e
toru rau putu te teitei kua riro ite wai e
waru te kau putu te nekenga atu ite
wahi i tu ai, e kii ana nga pakeha ko te
whenua tonu i nuku, ko tenei te waipuke
nui i tae mai ai ki konei.
Kua whakawakia te Mete me te Tuari
ote Kaipuke, ko Te Piriti te ingoa, i te
kaipuke e rere atu ana i Is u katara ki Nu
Tautu Wera kakohuru tia ta Kapene E
maharatia ana he moni i te rumu ote
kapene ko te take tenei i kohurutia ai.
Kote Pitihana i mahia nei e te Pare-
mata maori i noho nei ki te Waipatu,
kei te aroaro o nga mema o te kaunihera
e takoto ano.
He nui nga Pitihana kua tae mai kite
whare a nga maori o nga wahi katoa o
Nui Tireni nei, kia kaua e paahitia te
Ture Hoko whenua maori mete Ture
whakawhiwhi.
I Parihi i nga Itariana e mahi ana
ka Haere atu nga tangata Wiwi ka kanga
atu ka riri ratou ka whawhai e rima te
kau tangata, i mate.
Ko nga tangata mahi o runga o nga
wapu i Ingarangi, kua puta ki waho,
kotahi mano te nui o aua tangata kote
take i puta ai ki waho mo te whakahinga
ite utu mo ratou engari ia ratou i puta ai
ki waho ka kitea mai ano he tangata
mahi, ko enei tangata no waho ite
uniana te rongonga o nga tangata i puta
nei ki waho, ka hoki maika riri ratou ko
nga tangata e mahi ana, kotahi rau e
wha te kau tangata i mate.
Kua Tu te kooti whenua maori Li
Waipawa ko taua kooti nate Tumuaki he
uiui mo te Poraka o Ngapairuru.
I whakawakia a Te Riihi e Erueti Kaa
kai whakahaere ote Pooti ote Riihi mote
moni e rima Pauna e rima hereni, kote
Riihi e kii ana kotahi tonu te pauna ma
Erueti Kaa, heoi whakataua ana ete
kaiwhakawa kei tika ate Riihi.
I Hawera i mua tata ake nei, ite
haerenga atu o tetahi tangata ki roto i
tana Patiki ara kite wahi e panuitia ana
e tona tamaiti, ka kite atu aia e takoto
keepa, kotahi onga None i hemo, i whati
te kaki ko tona hoa kaore i tino mate
engari e maharatia ana kaore e rou ka
hemo, kote Taraewa i whati te waewae.
Kua tae mai te Reta a te Tahuna
Herangi o Pukekawa Mercer Waikato, he
tono mai kia rere atu te manu nei kia ia.
Kua tae mai te Reta a Arapeta Teraroa
o Tikapa Waiapu he tono mai kia rere
atu te Manu nei kia ia.
Kua tae mai te Reta a Taituha Pera
Terangi, o Papatu Waitotara he tono mai
kia rere atu te manu kia ia.
I tae mai te rongo kia matou na te
tahi hoa o matou i Taupo, i tuhi mai
kua nui atu te wai a Taupo moana, i roto
i enei ra, kua ngaro e tahi kainga i te wai
E tae ana ki te rima tiini te nukunga
mai o te wai i tona ahau-tawhito o mua,
kua pakaru te rori ki Takaanu katahi
ano ka ki tea tera ahua o te wai, kaore i
mua iho, kongu wahi mahinga kai kua
ngaro katoa.
WHAKAMARAMATANGA
MO TE TURE HOKO, WHAKAWHIWHI
WHENUA MAORI 1893.
E Whakaatu ana te Matua Korero i te
nui rawa ote Whenna Maori kei Aotearoa
e whitu rau miriona eka kei te takoto
mangere, kei te takoto mahi kore, a note-
mea ko te tino mahi pono mo te whaka-
haere i nga whenua takoto kau o te koroni
he tango he tuku i aua whenua i runga i
tetahi tikanga e puta ai te pai ki nga iwi
e rua. Na reira e tika una kia hanga
etahi tikanga hou hei tango whenua, kia
taea ai te whakanohonoho, ta te mea ko
te whakahaere hoko whenua inaianei e
ahua ture kore ana, e kore ano e ngata te
hiahia me nga, tono whenua i raro i aua
tikanga tango whenua Maori, koia i tika
ai kia mahia he tikanga ke e tere ai te
tango, te whakahaere whenua Maori i
raro o nga ture Whenua o te Koroni.
Na mo nga mahi ritenga otenei. Ture
e meingatia e whai ake nei ara: —
Kia hanga tetahi Poari Whakahaere
kia tokorima nga tangata, ara: —
1. Te Tumuahi onga. Kai Ruri.
2. Te Komihana o nga Taake.
8. Te Komihana o nga Whenua Kara-
una o te takiwa e takoto ana te whenua e
meingatia ana kia tangohia.
4. Ko te Mema Maori o te Paremete.
Mo te Takiwa Pooti e takoto nei te
whenua ka tangohia ra i raro o tenei
Ture.
o. Kia kotahi te tangata Maori whai
paunga.
Ma tetahi Tiati o te Hupirimi Kooti e
whiriwhiri i roto o tetahi rarangi ingoa
tangata, he mea whakaingoa e nga mema
toko rua o te Kaunihera, o te Whare o
Roro ranei e tu ana hei mema mo te Ture
Maori. A ku kiia tana i whiriwhiria nei
he Komihana Maori.
Kia tokowha nga mema o te Pouri hei
koarama me te whai mama hoki ki te
whakahaere i nga mana katoa o te Poari.
Ma Te Kawana e whakaatu te wahi me
te wa e noho ai te Poari i raro i nga ture
whakahaere.
Ko te Tumuaki o nga Kai Ruri hei
Tumuaki mo te Poari hei upoko mo nga
huihuinga katoa, mehemea e ngaro ana
ia, heoi ma te Komihana o nga Wherua
karamui o taua takiwa e whakahaere. Koia
hei tiamana, erangi kia rua nga pooti ma
te Tiamana, ko te pooti huri me te pooti
whakatau.
Ka ahei te turaki te Komihana Maori
e te Kawana i roto o tona Kaunihera, a i
te mea ka whakakorea taua tangata. Ka
mate ranei ka whakamutu ranei i aia.
Ka taea e te Kawana te whakatu i tetahi
tangata maori whai paanga hei riwhi
mona.
Nga ture whakahaere mo te Poari, ma
te Kawana e hanga.
Heoi te moni e utua ki nga mema, o te
Poari, ko a ratou moni anake e pau ana i
runga i nga haereere tanga, haunga te
Komihana Maori, e ahei ana te utu ki
aia te moni kaua e nuku atu i te £100
mo te tau apiti atu ki tona, moni i pau i
nga haereeretanga.
Ko nga moni katoa mo enei tu mahi
me pooti e te Paremete.
Ka whai mana tenei Ture i roto anake
i nga takiwa whenua Maori e panuitia ra
e te Kawana, i roto o te Kaunihera ia wa
ia wa, me kahiti marire te nui o aua
takiwa, a ka ahei te Kawana ki te whaka-
kore, ki te whakatika ki te whakarereke
ia panui e maharatia - ia he tika.
I te mea ka panuitia nua takiwa
whenua ka whai mana te Kawana mo tu
taha kia Te Kuini ki te tango i ena atu
whenua Maori. Heretitameta ranei mo
runga mo nga mahi whakanohonoho
me te tuku hoki i aua whenua kua
tangohia, nei i raro i 'Te Ture Whenua.
1892"
I te mea ka kitea e te Kawana e tino
pai ana i runga i te mahi whakanohonoho
kiu tangohia tetahi whenua poraka, wahi
ranei ahakoa whenua Maori, heretitomata
Maori ranei kia whakahaerea kia tukua
1892, *' ka whakahaua e ia te Poari kia
tuku ripoata mui ki aia penei ara: —
(1. ) Mo te ahua o te whenua e hiahia-
tia ana kia tangohia.
(2. ) Mo te ahua paitanga mo te mahi
whakanohonoho, tuku hoki.
(3. ) Te utu e rite ana. ko taua utu he
mea whakarite e nga tangata watea toko-
toru. Kotahi he mea whakatu na nga
tangata Maori whai paanga ki te poraka
e tangohia ana. a ki te kore ratou e
whakatu i taua tangata ma tetahi Tititi o
|
|
3 3 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
(1. ) Hoko ki te tuku i taua whenua
kiu Te Kuini mo te utu kua whakataua e
te Poari.
(2. ) Me whakaae ranei kia riihitia i
raro i nga ritenga o " Te Ture Whenua
. 1892. "
Me tuku atu te whakaatu ki nga
tangata whai paanga ki te whenua, erangi
e kore e whakahuatia a ratou ingoa otiia,
ka whakahuatia te ingoa o te whenua me
tona ahua kia mohio ai nga tangata whai
paanga ko ta ratou whenua rawa te wahi
e tangohia.
Me whakahua te panui ra, (1) i te
ahua o te whenua, (2) ko te utu kua oti
te whiriwhiri, (3) te roa o te wa e waiho
ana hei whakaaronga. ma nga tangata
whai paanga mo te tuku whakarere
ranei, (4) te ingoa o te tangata hei
tukunga mai ki aia te kupu whaka-
mutunga a te hunga whai paanga me te
wahi me te wa e tu ai te pootitanga. Ma
te Kawana ano e whakarite te tangata me
te wahi e tu ai.
Me panui tonu i roto ite Gazette rae te
Kahiti taea noatia te ra e tu ui te pooti
tanga, me panui hoki ki te reo Ingarihi
me te reo Maori ki roto ki tetahi Nupepa
e perehitia anu i roto i te takiwa o taua
poraka ia marama, ia marama
Mehemea e mohiotia ana ngu ingoa
me nga kainga o nga tangata whai
paanga. Katukua atu kia ratou he kape
o te panui i roto i te reta, he mea rehita
marie, otira e kore e waiho te korenga e
tuku atu he panui hei take whakahe i
nga whakahaere mo taua whenua ra.
Me whakahaere te pootitanga i raro i te
ahua me nga ritenga ka whakaaturia e te
Kawana.
Ko taua whakaatu, me reo Pakeha me
reo Maori hoki, me haina nga tangata i
whai mana tonu hei kai titiro i aua
hainatanga. Ma ngu Kaiwhaka Maori e
whakamarama ki ia tangata e tuhi ana i
tona ingoa te ritenga o nga pukapuka me
tuhi tuhi hoki e, taua Kaiwhaka Maori
taua whakaatu i te pono o tana whaka-
maramatanga.
Ka manu tonu taua pootitanga ki
runga ki nga tangata katoa e whai
paanga ana ahakoa he tamariki he
porangi pewhea ratou, mehemea koa kua
uru te nuinga o nga tangata whai paanga
me te wahi nui o te whenua ki taua
pootitanga i nga keehi kua oti te whaka-
tau te rahi o nga hea, a ki te mea kaore
ano kia oti te wehewehe nga hea, heoi kei
te pooti o te tokomaha te tikanga.
Me uru nga kaitiaki mo nga tamariki
me nga porangi me era atu tangata ki nga
potitanga ahakoa pewhea te ritenga o ta
ratou mahi tiaki.
Mehemea ka pooti nga tangata whai
paanga ki te hoko kia Te Kuini heoi ka
ahei te Kawana i runga i te Ota o te
Kaunihera ki te whakaatu kua whakapu-
mautia tau taua whenua kia Te Kuini a
kua watea tonu taua whenua i nga here me
nga taumahatanga katoa a ka kiia he
whenua Karauna a ka taea hoki te tuku
tonu i raro i '' Te Ture Whenua, 1892. "
Ka ahei te rehita taua Ota o te Kauni-
hera penei, ara: —
(a. ) I roto i te Tari Rehita Tiiti o te
takiwa Karauna Karati e takoto nei taua
whenua.
(b. ) A i raro hoki i te Ture Tuku
Whenua mo nga whakahaere mo era atu
whenua kaore e rehitatia etahi atu
whakahaere mehemea e hura i te mahi o
te Karauna.
Mehemea ka tuturu te Kupu a nga
tangata whai paanga kia hokona kia
whakapumautia taua whenua kia Te
Kuini mo te utu kua oti te whiriwhiri e
te Poari, ka utua, taua moni ki taua
hunga i raro i nga ritenga o tenei Ture
mai ano i te ra o te Kaunihera me utu he
inatarete he paiheneti i te tau taea
noatia te ra e puta ai taua moni,
Mehemea ka tuturu te hunga whai
paanga, me riihi te whenua me panui
paanga e te Kawana i runga i te Ota o te
Kaunihera he whenua Karauna taua
whenua engari ka eke mai te tikanga
Tiaki mo te taha ki nga Maori whai
paanga tuku iho ki a ratou uri, a ka ahei
te tuku i taua whenua i runga i te riihi i
nga ritenga me nga whakahaere me nga
tikanga katoa o " Te Ture Whenua 1892, "
pona me nga whenua Karati e whaka-
haerea nei i raro o taua Ture.
1 Mehemea ka tuturu te kupu o te hangu
whai patinga kia riihitia taua whenua, ma
ie Pouri e whiriwhiri i tetahi wahi rahi o
te whenua hei whakaea i te moni tora e
pau mo te ruritanga o taua whenua, a ko
taita wahi Ua kowhiria nei ka tangohia i
roto i te nuinga o te poraka, ka whaka-
pumautia kia Te Kuini.
A ko te toenga katou o taua whenua
me riihi i raro i "Te Ture Whenua 1892. ''
pena me nga Whenua Karauna. Konga
Reiti me nga Taake ma te hunga e noho
ana i runga i aua whenua e utu a ko te
tino moni e puta mai ana me hoatu ki te
hunga whai paanga e kore e kowhakiria
tetahi wahi i raro i " Te Ture Taake Moni
1891. "
Mehemea he Wenua Maori te whenua,
ka ahei te Kawana ki te tohu ki te Kooti
Whenua Maori kiu kimihia te whaitake-
Nga Maori kaore kau he whenua hei
nohoanga hei oranga mo ratou a kua
hoko ratou i o ratou hea whui paanga kia
Te Kuini, ka ahei te Kawana ki te rahui
mo ratou etahi wahi e whakaarotia ana
e ia te tika hei oranga mo ratou engari
me kowhaki te utu o nga wahi ka rahuitia
nei i roto i te moni topu e utua ana mo
te hokonga o te whenua, me tanga ranei
e te Kawana tetahi wahi Whenua
Karauna. Ka kiia ko te whenua e rite
ana mo ia tangata, mo ia tangata kia
Ruatekau ma rima eka whenua pai rawa.
Kia Rimatekau whenua ahau tuarua,
ara he whenua ahua tupuhi. Kia Kotahi
rau eka whenua tuatoru ara whenua
tupuhi.
Ko nga whenua e rahuitia peneitia ana
ma nga Maori, ka ahei te whakatau ki
nga Maori i raro i nga here me nga
ritenga e maharatia ana e te Kawana.
Ma te Kawana ranei e whakatau aua
whenua ki tetahi ropu whai mana i raro
o te ture ki te whakahaere i nga Rahui
Maori.
I te mea kaore e riro tawa whenua kua
tukua kia riihitia i roto i nga marama e
ono i muri mai o te Ota o roto o te
Kaunihera ka ahei kia whakaputaina e
Te Kuini ki nga tangata whai paanga, te
inatareti i runga i te ritenga kia wha
pauna mo te rau i te tau i runga i te utu
o te whenua mo te wa katoa kaore e riro
taua whenua Ko taua utu me whiri-
whiri i runga i nga eka me te ahua o te
whenua mo tona utu kua oti te whaka-
tau e te Poari i te whiriwhiringa tuatahi.
Ko aua moni inatareti ka utua nei ki nga
tangata whai paanga, ka waiho hei punga
hei moni tuturu ki runga ki to whenua, a
me tango enei moni i roto i nga moni e
putu mai a te wa e riro ai te whenua i
muri i runga i te riihi i te hoko tonu atu
ranei.
Mehemea ka whakataua e te Poari te
utu e rite ana mo taua whenua i runga i
te ahua toputanga, a ka ara ake he tau-
tohetohe mo taua whiriwhiringa utu, heoi
ma te Tiati Tumuaki o Te Kooti Whenua
Maori e whakatu i tetahi kai whiriwhiri
ke, maha utu ranei i runga i te tono o te
Minita, i runga, ranei i te tono o tetahi
tangata whai paanga whai take ana ki taua
moni mehemea kua riihitia te whenua.
Ka nga panaia te Kawana i roto i tona
Kaunihera o nga punui e whakahuatia
ana i roto i te tekiona 7 o tenei e tono
ana i ngu Maori whai take kia pooti ka
pena ano te mana rae te mana e tukuna
ana ki tetahi panui a, te Kawana i roto i
te tekiona 16 o te Ture huihui otiia ka
timata tona mana i te panuitanga tuatahi
ki roto i te New Zealand Gazette.
Ko tetahi moni topu e tika ana kia
utua ki tetahi Maori ki tetahi tangata
ranei i raro i te Ture ka ahei mehemea e
whakaae anu te tangata e whai take ana
aua moni me utu ia ki te tipenetua
haunga te moni i whakaputaina i raro i
te Ture huihui.
Ko tetahi Maori whai take ka tekau ma
whitu ona tau ka kiia hei whakaritenga
mo nga tikanga o tenei Ture kua tino
kaumatua ia, a ka ahei e iu te mahi te
whakahaere i nga mea katou e tika ana
kia mahia e te tangata kua tino pakeke.
Ko te whakaaetanga e tetahi tangata
ehara nei i te Maori kahore e hiahiatia
hei whakamana i tetahi pootitanga ki
tetahi mea ranei i mahia notemea kihai i
turia tetahi pooti ki tetahi tukunga
whakarerenga atu ranei kia te Kuini i
raro i tenei Ture.
Otira ka tika ano kia utua ki taua,
tangata nga utu ona paanga a mehema '
kihai i rite te whiriwhiringa o nga utu ma
tetahi Tiati o te Kooti Hupirimi e whaka-
tau.
|
|
4 4 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
Ka ahei tetahi Ota i roto i te Kauni-
hera ahakoa etahi atu pukapuka e rihita
a ka mana taua Ota i runga i era atu
pukapuka ekore ano hoki tetahi kupu
mo te mana o taua Ota i roto i te Kauni-
hera i hanga i raro i taua Ture e ahei te
whakarereke.
Mehemea e turi ana tetahi tangata e
whai take ana ki tetahi moni e tika ana
kia utua ki aia i raro i te Ture, a kahore
ranei e tono kia utua aua moni ki:.: a i
roto i nga marama 12 i muri iho i te ra i
tika ai kia utua ki aia, mehemea ranei
kahore e mohiotia taua tangata kei te
ngaro atu ranei i te koroni ka ahei aua
moni te utu ki te Tari Tiaki o te Katoa,
a ka ahei ano hoki te Kaitiaki o te Katoa
te tuku atu i aua moni i runga i te hua-
rahi i whakamana, e te tikiona 10 o "Te
Ture Whakatikatika i te Ture Tari Tiaki
o te Katoa, 1891. " Ko aua moni, hua
ranei e puta mai ana i aua moni ka ahei
te utu ki tetahi tangata i ki ai tetahi
Tiati o te Kooti Whenua Maori e tika ana
kia riro i aia aua moni a ka mana tonu
taua whakamananga.
Kei a te Kuini tonu te mana tuatahi i
runga i nga tangata katoa ki te hoko i
tetahi whenua Maori i tetahi herititemate
ranei i waho o tetahi whenua i panuitia,
a mehemea e whakaae ana nga tangata
whai take ki aua whenua ki te hoko ki
to riihi ranei me whakamatau e ratou ki
te hoko ki te Poari me te ki mai ano e
ratou i nga utu mo te eka e hiahiatia ana
e ratou mo taua whenua tuku whakarere
atu, nga utu ranei e hiahiatia ana mo te
riihi i te tau, a mehemea kahore te Poari '
e whakaae ki nga utu e tono mai ana e
nga Maori i muri iho i te uiuinga o nga
utu o taua whenua ka ahei e nga Maori
whai take te tuku i te whenua i kiia mai.
kia hokona, kia riihitia ranei ki tetahi
tangata ke atu.
Mehema e whakaae ana ki nga utu i
tonoa mai ka pa katoa nga tikanga o to
Ture ki te whenua i uru ki aua whenua e
whakahaerea ra ano he whenua e takoto
ana i roto i tetahi wa e panuitia ana nga
whenua.
PAREMATA NUI
PONEKE.
Kei te aroaro ote komiti whiriwhiri i
naianei e takoto ana Te Pire whakatika-
tika Rahui Maori engari kua tono te
komiti kia whakarereketia etahi o nga
rarangi i runga ite tono a etahi o nga
maori, kia waiho noa te Ture kia hui
rano nga Rangatira maori me nga mema
ote whare kite korero kite Pirimia, e mea
tonu ana u Hone Timi Karu kia paahitia
te Pire, ko Te Taute raua ko Te Mitiri-
hana e mea ana kei te pai kia waiho i
runga ite tono a nga maori kia mutu
rano ta ratou korero kite Pirimia, ite
mea katahi ano ka mutu te whaka-
maori ite Pire a kaore ano i kite te nuinga
o nga tangata maori hoi paahitia una kia
penei tia te rarangi tuatahi o te Pire
Rahui maori e ki nei mate kai tiaki o te
katoa e whakahaere (1) Hei nga rahui
anake e takoto ana i roto ite ringa ota
kai tiaki ote katoa, haunga ia nga rahui o
Te Tai Hauauru, (2) Ko nga rahui i raro
i te ingoa ote Kuini, mo nga maori (3)
Ko nga rahui e hoatu ana ki roto ite
ringa ote Kaitiaki i runga ite whakaae-
tanga a nga maori, mehemea e whaka-
tikatika haeretia ana tenei Pire tera e
Paahi.
Kua whakaae te Pirimia kia haere atu
nga maori kite korero a tonoa ana e te
minita kia waiho noa ete komiti whiri-
whiri nga Pire e pa ana kite taha maori
kia mutu rano taua korero.
I Panuitia i roto ite whare te Pitihana
a Henare Tomoana me etahi atu, ko taua
Pitihana e mea ana kia kaua e paahitia e
nga mema ote whare te Ture Hoko
Whenua Maori mete Ture Rahui.
Ite Turei te Waru o nga ra o Akuhata
ka korerotia ano te Ture Pooti, ka tu a
Te Mete ki te korero, ka mea i au e whai-
korero haere ana, ka haere taku hoa
whakatete, ka mea utu ki nga maori i te
ra pooti ina te kaho Pia, ko te hawhe me
kui e koutou, ka pooti ki au, ko tetahi
hawhe, maku e hoatu kia koutou mehe-
mea ka tu ahau. Heoi whakaaetia ana kiu
Pooti mema nga wahine maori, heoi te
korero kaore ano i mutu, kote korero e
mea ana, me kati katoa nga whara rama
i te rangi pooti, engari kaore ano i mutu
noa.
. He nui nga maori kei Poneke i naianei,
ko te tino take o ta ratou haere ki Poneke,
he pakaru i nga Pire e mahia nei mote
taha maori, a ki te whakaputa hoki i o
ratou whakaaro ki te komiti whiriwhiri.
I tu a Taipua kite korero, i timata tona
korero mote Pire Rahui ote Tai Hauauru,
e kii ana ia ko enei rahui e tata ana kite
wha rau mano eka, a kaore ia e whakaae
ki tenei Pire, e kii ana ia i runga ite
whakaaetanga a nga komihana i noho nei
kote Pokiha tetahi, ka wahia atu etahi
rahui mo nga maori o Taranaki, u riihitia
ana e nga maori kite Pakeha mo nga tau
e rua te kau matahi, mete mahara o nga
maori, ka waiho tonu e nga pakeha a
ratou whakapaipainga ki runga ite
whenua ite mutunga ote riihi, heoi te
mutunga o nga tau e rua te kau ma tahi
ka rere mai ano te kawanatanga ka riihi
tia. atu ano ki ngu Pakeha ka whui tona
korero mo ngu whakaaetanga a te
kawanatanga mo enei whenua me tona
kupu ano, i maharatia a hei te Ture whaka-
haere rahui maori i pahitia i tera tau ka
mutu, mete whakae ano ote Paranihi kia
apititia mai: ano te ahi wahi whenua ki
enei heoi kaore hoki te kai tiaki ote
katoa i mahara kite whakaaetanga a te
Paranihi, riihitia ana ano aua whenua
kite Pakeha, me te mohio ano Kaore ngu
maori e pai ana kia riihitia, ko ngu
whenua i waiho nei mo nga rapu maori,
e heke tonu una ki u ratou uri, kua riihi-
tia ano ete Kaitiaki ote katoa, mo nga tau
maha, kaore nei e mohiotia tona mutunga
mai, heoi i naianei kua homai ano tenei
Pire tino whakamana hoki ite Kaitiaki
ote katoa kite whakahaere whenua i tana
huarahi e pai ana ki aia ano, a ko nga
whenua e homai apiti ana mo nga maori
kaore i rahi, a kaore hoki e ora te tangata.
E whakaae tonu ana nga maori kia whaka-
haerea o ratou whenua, engari me whaka-
haere i runga i tenei huarahi ara me
whakatu e nga maori he komiti, he maori
etahi, he tangata etahi note kawanatanga
uru he kai whakawa, me era tangata e hia,
hia ai te kawanatanga kite whakanoho
ki roto ite komiti, ina hoki kua takahia
nga kawenata tapu a o ratou Tipuna, ku
mutu i konei tona korero mo tenei Pire,
ka whai ia kite taha kite Pire hoko
whenua Maori, mete Pire whakawhiwhi
whenua Maori, e mea ana ia tera ka
penei ano me tenei Pire kua korerotia
ake nei. Ina hoki kua kite tonu o ratou
kanohi ite kino ote whakahaere i enei
Kahui, ka pewhea ai ratou te whakaae ki
enei tikanga a te kawanatanga ina hoki
kite whakaae ratou ka kaha tonu te
kawanatanga kite hoko i te wahi e
pirangi ai ratou, hei whakaea i a ratou
moni mote mahinga rori me era mea atu
mo enei whenua i raro hoki ite Ture
whakawhiwhi e kii ana kia rua tekau
ma rima eka mote tangata, kaore tenei i
nui, notemea ka moe tetahi taitamariki i
i tana wahine, ka nui a raua tamariki
kaore ratou e ora ku penei ke ratou me
nga tino pohara kaore nei he rawa, ko
tetahi hoki ka riihitia ete kawanatanga
te whenua mote moni iti, mo nga tau
maha kaore nei e mohiotia te mutunga
mai, I konei ka pataitia a Taipua mehemea
me pewhea, te whakahaere, ka whakaho-
kia e ia me whakatu he komiti re maori, ka
titiro ai ki ta ratou mahi, ka mutu tona
korero ka tu mui hoki a Kapa te mema <>
Ngapuhi, ka mea. ko etahi o nga nupepa
pakeha e kii ana, hei painga enei Ture
ute kawanatanga mo nga maori, kaore
tenei i tika, ina hoki i nga korero a nga
maori ki nga komiti kaore nga maori e
whakaae ki tenei Pire e takoto nei ito
aroaro ote whare; ko tenei Ture e whaka-
kaha ana ite Kawanatanga ki te whakaatu
ko tenei whenua me hoko ina hoki i roto
i nga tau kua hori nei. ite hoko tonu nga
maori i o ratou whenua, kaore rawa he
kai whakatete, heoi ano te huarahi i koro
ai e riro katoa nga whenua i te kawana-
tanga he kore moni, e hara i te men na
nga maori i whakakore, engari he koro
moni tonu, e hara rawa te kawanatanga
ite hoa no nga maori, 1 patai ate Taute
ki au mehemea e whakaae ana nga maori
ki tenei tikanga whakahokia ana e au,
" kore rawa. " Kaore rawa he Painga ote
moni kite maori, heoi ano to ratou hiahia
he whenua mo ratou hei mahinga kai.
ko te moni ka puta mai kia ratou, kaore
e roa kua pau, heoi ano ta ratou ho
whenua hei mahinga ma ratou, kei te
tika he nui rawa nga whenua maori
engari i raro i ngu Ture i naianei ka taea
noatiatu e ratou te whakahaere, e kii anu
Kapa ka tino mate nga maori mehemea
ka Paahitia tenei Pire.
Kua tonoa ano ete kawanatanga a Te
Karimana kia hoki ki tona tuuru minita
maori, engari kaore ano I whakaae a Te
Karimana, engari e maharatia ana ka
whakaae a Te Karimana.
WAEA MAI
O
NGA MOTU I WAHO ATU I
NUI TIRENI.
RANANA, AKUHATA 3.
Kotahi te whare nohoanga Hoia, mete,
Whare Karakia mete Tiata. me nga
whare moenga tangata, mera atu kotahi
rau e waru te kau aua whare, i wera ito
RANANA. AKUHATA 9.
He nui nga tangata i puta ki waho i a
ratou mahi i roto i nga maina waro te
take he whakaititanga na nga rangatira
i te utu mo ratou, ko te nui o nga tangata
i puta ki waho e wha te kau mano.
ahi i Riihiti kote take i wera ai nate
Hiko.
RANANA, AKUHATA 8.
Ite takiwa e noho: ana te Paremata o
Ingarani ka tu tetahi o nga mema ki te
whaikorero ko te Ingoa o taua tangata ko
Pororika, ka mea ia he Tongike a Karati-
tana, te Pirimia ote Whare a heoi ano ta
tatou he pana i aia ki waho hoi riri ana
etahi o nga mema ka rere atu kia mekea
a Pororika na tona tere ki te oma i puta.
ai.
|
|
5 5 |
▲back to top |
RANANA, AKUHATA 8.
I hui nga kui whakahaere me ngu
Rangatira o nga manuao o Ingarani ite
Mane nei, kote Putake o taua Hui kia
kohi, ia tangata o ia manuao i tetahi
wahi moni, hei urn mote Pouaru o Ati-
mira Tirana ote Wikitoria i mate i mua
tata ake nei, heoi no te haerenga utu kite
hoatu kite Pouaru, kaore ia i whakaae
kote take i kure ui e whakaae kaore i
mohiotia.
RANANA, AKUHATA 10.
Kua puta te mate korera ki nga wahi
kotoa o konei, e maharatia ana i riro mai
tenei mate i nga kui puke, he rau nga
tangata e mate ana i te ru.
INIA, AKUHATA 10.
Kua whawhai ngu iwi o konei ko nga
maori ki tetaha kawanatanga, henui nga
tangata kua mate.
RANANA, AKUHATA 10.
Ite tahi Hararei i konei he nui nga
tangata i haere kite purei Hoiho i
kamokenahia, ma runga tereina, ku
tahuri te tereina e rima ta kau tangata i
mute, ku etahi kotahi rau kaore i tino
mate.
AMERIKA. AKUHATA 10.
K ono peeke moni kua kati i konei, ko
te take na etahi tangata i korero kaore e
roa ka pakaru nua peeke, ka rongo ngu
tangata he moni a ratou i aua peeke ka
haere kin homai a ratou moni, heoi katia
ana nga Peeke he mano, he mano nga
tangata kei te men kia pakarutia nga
peeke. kua karangatia nga Pirihi-
mana hei tiaki.
I tetahi purei Putuporo i konei, ku riri
nga tangata whiriwhiria ana e nga
tangata oia taha kia waiho ma nga
kapene o ia taha e whakamutu te riri,
heoi meke una e tetahi tona hoa hemo
tonu atu kua mau taua tangata kite
herehere.
AMERIKA AKUHATA 15.
Kua wera ite uhi tetahi o nga tino
Hotera o konei he nui nga tangata i
mute, ko te nui nga o nga tangata e noho
ana. i roto i te whare, he tangata i haere
mai kite mataki tuki i te whare whakaki-
tekite, e mahara tia ana e waru te kau
tangata i mate ki rotu i taua whare.
HAWAIKI, AKUHATA.
Kua Pitihana nga Tiapanii kite
kawanatanga o Hawaiki kia Pahitia kia
rite te Ture mo nga Pakeha me nga
Tiapanii e noho ana i reira i Hawaiki.
RANANA, AKUHATA 18.
Kote nui o nga muni kei roto ite Peeke
o Ingarani e takoto ana i naianei, te kau
tuarima, miriona, e whitu te kau mano
pauna.
ITARI, AKUHATA 18.
Ko te nui o nga tangata e male ana i
konei i te ra kotahi rau e rima ko te mate
he karero.
WAEA
NIU TIRENI.
TAHEKE, AKUHATA 8.
He nui te Waipuke o konei iti tonu ka.
mute tetahi kuia maori, e noho ana ite
taha ote awa, i mahara noa tetahi tangata
haere una kite titiro i taua kuia, ka
tatu atu te tangata ka titiro atu kua tu
ke mai te whare i ro wai ka haere atu ia
ka wahaia mai ki uta, ko taua kuia he
pohe.
RONGO KORERO,
WHAWHAI I HAMOA.
I te unga mai ote Uporu Tima ki
Akarana ka kitea nga korero ote
raruraru o Tamoa, ite Hatarei te waru o
ngu ra o Hurae ka haere te taua ote taha
kite kawanatanga ara Muritoa kite Pua
rakau ite taha kite whare o Titimana,
kote nui o nga tangata o te taha kite
kawanatanga e wha rau pera ano te nui
o nga tangata o Matawha, i roto ite
Tokiari kau, ku puhia atu ete taha o
Matawha te pu mate ana tetahi tangata
o Muritoa i konei ka timata te whawhai
a oma ana te taha o Matawha ki muri i
te taiepa kohatu i tetahi taha o te puia
MATENGA O TETAHI WAHINE
MAORI.
Kua tae mai te rongo ote whakawa o
tetahi wahine Maori i mate i tu ki
Taheke ite whitu o nga ra ote marama
nei, kote ingoa o taua wahine ko Kiri
Kauwere, wahine a Moku Kauwere, ko
te Tane ko Moka te tangata kua whaka-
paea nana te take i mate ai tana wahine,
ko Ani Taneha te kai korero tuatahi i
karangatia, ka mea ia, e mohio ana ahau
ki te Tupapaku te I rongo au kei te
mate ia haere una ahau kia kite, ka
patai ahau mehemea he uha tonu mate.
ka mea mai i ai putua ahau e taku Tune.
ka patai au he aha te take i patua ai koe
a i patua koe ki te aha, katahi ka tohu
tona ringa ki te rakau e iri ana ite tahu
ote whare, ko taua rakau e rua inihi
te matotoru, i whiua te rakau ki muri o
tana Kaki, me te tahu katau o tona
tinana ka whiua ano hoki te rakau ki
ona kaokao, ka hamama tona waha kite
tangi ka hinga iu, ia ia e takoto ana i
raro ka whanaia aia ko tenei patunga i
aia note takiwa i noho ai te Hui Maori
ki Waipawa. He mea mau ia e tona
tane ki ro-Ngahere, ka patua nei aia.
kaore au ite hui engari he mea rongo
naku ite mate aia ite whare o ona matua
i te whenua mahi Kapia a haere ana
maua ko tuku whanaunga ko Waata
Moka kite tiki, mauria mai ana ki taku
whare noho tonuiho a hemo noa i au i
haere ai kite tiki ka men mai te tupapaku
ki au ka nui te mate o ana kaokao ka
tirohia e au kua pupuhi katou Pera ano
hoki te Kaki, ka mea mai ano te
tupapaku i aia e takoto ana i muri mai
ote patunga ka karangu mai tona tane
kia tu au ku haere ka hoki ki tona
whare ka haere tahi raua ku tata kite
whare e noho ana ka mea atu te tane
HAERENGA I RUNGA PAIHIKARA
I HAINA.
I kitea i roto i te Wikiri perehi, ko
tetahi tangata ko Renei te ingoa kei te
haere i runga i tona paitikara i nga
whenua nunui katoa o te ao. I tuhingia
mai e ia tona taenga ki Haina koia enei
ko ona korero. ''I au ka whakata haere
atu ki tetahi taone i Haina ko Tahai te
ingoa ka kite utu ahau i tetahi ope
haina e haere ana mai ki au; ka mea
kara, kaore hoki e whakawatea ake,
engari katahi ka tino rere mai ki runga i
au. I taku kitenga ake kua kaha rawa
mai te rere mai. katahi ka tangohia: ake
e ahau taku pitara, ka puhia e ahau ki
runga ake i o ratou mahunga, na tenei
katahi ka mataku aua haina, u ka oma
hoki ki tahaki. Te watea tanga ano,
katahi ano ahau ka haere ki te taha
whaka te parae, ku tere atu hoki taku
hoere i runga i tuku paihikara. Te ope
Haina nei kua whai katoa mai i au, me
te karanga haere, 'Whakarukea ! whaka-
rukea ! patua! patua !' Kua rongo au
i ngu taha katoa o te rori e karanga ana
kia patua ahau; ko etahi i haere mai ki
te ara me a ratou rakau, a te whiunga
iho kaore hoki ahau i pa; ko tuku mea
whakaahua i runga i taku tuara e waha
haere ana kua pakaru i te mahi a te
rakau ki te patuki ki taku tuara. I te
mea kua tino kaha rawa taku haere, kua
kite atu ahau i mua i taku ara tetahi
wara, kua kite atu hoki ahau kua mui
katoa mai nga Hainamana ki reira me a
ratou nikau; kua mahara ahau kua mate
tonu: atu ahau i a ratou. Taku tatanga
atu ku rere mai tetahi ka whiua iho te
patu ki taku mahunga, ka karohia e
ahau, ka tuha; tu ke ki taku pakihiwi,
wahi iti kua motu taku taringa. J te
|
|
6 6 |
▲back to top |
kaha o taku haere atu, tu rawa ake taku,
paitikara, kua tae ki waenganui o ratou;
i konei tetahi hainamana pai, te kitenga
mai i au ka kiia atu etahi kia mutu te
patu i au. Katahi ia ka korero mai ki
au kia mahia e au etahi mahi hei whaka-
kata i ona hoa kia ora ai ahau, kaore
hoki i roa kua eke ahau ki runga i taku
waka, ka whakakore, ka taka au ki
raro, ka tahuri ki te tinihanga noa iho,
na wai a kua timata te kata a te iwi nei
ki au; ka whaka ekea e au etahi ki runga
ka taka, ka kata ano ratou, na wai a kua
kore e riri ki au engari kua kata; mahue
atu i au e kata ana ka wehe hoki au i
te rekareka, tino whakatika mai ai ki
etahi taone pai, ka ora ahau. He wahi
tauhou te wahi nei ki te paitikara, ko
ahau ki a ratou he kehua rere rangi.
WHAKAPUARETANGA ITE
REREWE RAINA I AMERIKA.
Ko taua raina kei runga hiwi ite
whakapuaretanga, ka haere te Rerewe, he
nui nga tangata i runga. Kote Tumuaki
ano tetahi o Amerika, i Pai ano ite piki-
tanga ote rerewe, no te Heketanga, ka
kaha te haere ote Tereina, whakamatau
noa te kaari ki nga Pahi inga wiira.
kaore rawa i kaha, kua kaha tonu te
haere, i konei ka timata te whio haere ote
tereina, kua kitea mai hoki e nga tangata
ote Teihana i ko tata atu na ite Teihana
ano te tahi tereina e tarari ana mai, mea
rawa ake kia hoki kua tata tonu mai te
tereina e rere atu nei, ka rere nga tangata
ki raro, ka tutuki pakaru katoa nga
tereina e rua kotahi tonu te tangata i
mate kote Taraewa ote Tereina i rere atu
nei, kua korero te Tumuaki o Amerika,
me mutu te haere, ara me pakaru atu te
raena.
RETA TUKU MAI KITE
ETITA.
E kore e tau ki te Etita te he o nga
korero e tukua ana mai kia tula
ki te pepa nei.
ETITA o HUIA.
Omahu, Puriri,
Hurae 15, 1893.
Tena ra koe. Tenei te mihi atu nei
kia korua ko to manu mo to korua kahu
ki te whakarongo haere i nga rongo
korero o te Ao, ki nga ruruhi ki nga koro-
heke me te iwi katoa i nga marae o
Aotearoa mete Waipounamu, nga korero
ekore nei e rangona, mei kore korua ko to
manu, ko tenei e te Etita ekore e taea te
whakaatu ake e ahau te nui o taku koa
mo ta korua mahi ko to manu e rere
haere nei hei hari korero, 1 rangona
ai nga Aituatanga o era waahi o to tatou
Ao: — I kitea ai te nui rawa o te whiu ki
era iwi atu ehara nei i a tatou, mehemea
pea ko tatou tera e whiua mai ra, penei
kua ngaro noa atu.
Kati me apiti ake ki konei he whakautu
maku mo te reta i tukua mai nei e " Peni
te Ua Kapai " mo te huinga o nga ranga-
tira o Ngati kahungunu, ki te Pakipaki
mo tetunga ano o Hamiora Mangakahia
hei whakahaere i nga mahi kooti whenua
mo te pakarutanga hoki o te kotahitanga
o nga iwi maori i raro i nga mana o te
Tiriti o Waitangi, rae te Paremata hoki o
te iwi maori, o Aotearoa mete Waipou-
namu, I raruraru ai ra na te mea ko nga
tangata tonu o roto i te kotahitanga kua
puta nei hei hapai i nga mahi kua tino
whakariharihangia nei e te kotahitanga
o nga iwi maori i raro i nga mana o te
Tiriti o Waitangi: —Heoti, •' Te Pae. kia
maraehara e: —Me, pewhea atu koutou e
nga rangatira i tae nei ki te Pakipaki, i a
Tawhiri Matea ?" Kanui taku aroha kia
koutou penei te nui me tenei e mohiotia
iho nei kanui hoki te maha o aku whaka-
ngatanga, mo te rangonatanga atu, ko
tena ahua putake i tae ai nga rangatira
na ki te Pakipaki, mo te aranga ake hoki
i roto tonu i te hunga ko ratou nei nga
kai hapai tonu o te Tikanga: —kua
tahuri tonu mai hei whakararuraru i nga
mahi, e taunutia mai ai e nga hoariri.
No reira ka mahara ahau ki te korero i
roto i to maua whare i Waitangi Pewhai-
rangi i te tau 1892, i te kitenga ai i te
kahiti panui i te tokomaha o nga Ateha i
whakaturia e te kawanatanga mo te kooti
whenua maori, me te uru ano taku ingoa
i roto i taua rarangi ingoa Ateha.
No reira ka ki mai a Timi Kara, M. H. R.
(Minita mo nga mea maori). Ara i ki
mai ia, kanui ngu reta tono a nga maori
kua tae atu ki te kawanatanga he tono
kia whakaturia ratou hei Ateha, ehara i
te mea whakatu noa iho.
Ka whakamarama atu ahau. Ara,
kaore ahau, i tuhi reta kia tu ahau hei
Ateha, "kore rawa atu, '' he aroha pea he
manaaki mu ianei no nga hoa kawana-
tanga i uru ai taku ingoa ki tena rarangi
ingoa Ateha, mehemea hoki e rite una te
tu minita o Timi Kara ki tote"Minita
maori Native Minister. " Penei ka kite
tonu ia i taku reta whakamutu i taku
Ateha tanga me te whakarongo mai
ano a Timi Kara, me nga tangata i tae
nei ki taua hui: —Heoti kua Panuitia
taku tono whakamutu i taku Atehatanga
ki to kahiti maori nama 15 o te 14 o nga
ra a Aperira 1892. Wharangi 136.
Ka apaititia e ahau ki konei te Takiwa
pooti o te Taihauauru kua tae mai hoki
te
ia. Heoti i te pootitanga i mahue ake nei
i tae mai ano he re a ma Meiha Keepa
Taitoko kin pooti ano kia Hoani Taipua,
e pooti tonu nei hoki ma ia ki to maua
mema: —Me taku whai tonu ano i u ia.
No taua reta a ana i tae mai nei ka
mahara: a Marutuahu, kua tino kitea
rawatia e Meiha Keepa Taitoko te tika o
Hoani Taipua mei te mea ka tino tonoa
rawatia kia pooti atu. Tuhia tonutia atu
te reta a Reha Aperahama ratou ko
" Haora T. T. Ngakuti, " hei patai atu kia
whakina mai e ia, ka puta tonu ranei te
iwi maori i ana mate tautini e tautetia
nei i te tini o te tau: —Heoti kaore ano i
whakaaturia mai e Meiha, Keepa Taitoko,
kaoae ono hoki i whakautua mai e ia taua
patai nei. kote patai a Reha Aperahama
koia tena e mau ake na, He Waiata
na Ngati Raukawa i Putikiwharanui
Wanganui i taua 1887. " Ara ": —
(Whakarongo ra, Whakarongo ra te
teringa.
Ki te hau taua e haere mai kei te
tonga
Ko te mahi a Hoani Taipua ka tauaki
ki runga
Tena e te iwi hapainga ki runga ki te
Torona
Hei whakahaere mote motu nei mo Nui
Tireni
To rongo e Hoani Taipua e tipi ra i te
whenua
Tau atu ana ko nga mutu.
Ko te Waipounamu e rangona nei
Whaia ki lagarangi ka rongo mai te
kuini
Ka hoki mai o rongo ka rauna haere i
te motu nei
Kei Waikato "Manga'' e korea nei e
te ngakau
E whiti mu e kia ata whakarongo mai
te taringa
Tenei te riri kei te tonga
Etu nei te puhi a motai tangata rau
Perea ki Taura ga kia Hori Ngatai
E pa neke hia kia tiketiki ake
Kia mihi ni te wairua
Kia koa ai te ngakau
Pakipaki te ringa kite ringaringa e au.
E muri ahiahi takoto ki te moenga
He aha tenei e haruru nei he Tereina
K ahu ana ki Whanganui
Ko meiha Taitoko nana i hapahapai ka
moiri kei runga
Haere ake Tawera te whetu marama o
te ata
Ko te rite i a Hoani Taipua e tu nei ko
Uenuku,
E kore nei e taea te nene mai. )
Ko nga waiata i runga nei i tuhia atu
nei hei patai ma Reta Aperahama ma, kia
Meiha kepa kaore nei ano i whakautua
mai e ia o reira mai rano a tae noa mai
ki tenei ra, kaore ano i utua mai. i
whakaatu mai ranei kua mahuetia e ia a
Hoani Taipua.
Heoti, kua tae mai nei te panui n te
komiti whakahaere pooti he mea tuku
mai na Takarangi mete kingi Tiamana <>
taua komiti, e tono mai nei kia whaka-
haerea nga pooti katoa o te taihauauru
mo Meiha Keepa Taitoko.
Otira i te mea kahore ia i whakaatu
mai kua whakarerea e ia a Hoani Taipua
No reira ka. whakatika ahau a Hoani
Nahe a tenei pootitanga, kia pootitia
tahitia maua ko taku teina ko Meiha
Keepa Rangihiwinui nga uri whakatupu
nei o Maru tuahu raua ko tana teina ko
maumahara nui.
Kahore ra hoki he ruaruatanga ma
koutou e te komiti a Meiha Keepa, ko au
ko Meiha Keepa kei te rite ta maua
haere pera tonu me ta Meiha Keepa i kite
ni i a au i te Paremata i haere tonu ahau
i roto i ona ringaringa.
Heoti no taku kitenga i te Reta a te
hoa mema tawhito a Wiremu katene i
tukua nei kia " Huia Tangata Kotahi. "
nama 15, o te 22 o nga ra o Hurae, 1898.
e kauhau nei ia i te tikanga ma te
kotahitanga., na reira ka whakamutua e
ahau taku whakaaro; ka tautoko ahau i
te panui; a wiremu katene he mema he
rangatira, ano hoki no Ngapuhi, e whaka-
puta nei i tana whakaaro rangatira.
Ehara ano hoki i te mea he whakaari)
noku kia meinga ni ahau he rangatira i
tautoko ni ahau i tenei whakahaere
rangatira u wiremu katene, e panui nei ki
nga takiwa pooti e wha o Aotearoa mete
Waipounamu, "kahore engari he tino
pono rawa no tenei whakaaro kua wha-
kina nei e te hou e wiremu katene. " Hei
tirotiro iho ma koutou ma nga hoa kua
uru nei ki roto i te kotahitanga, kua
haina ki nga pukapuka ki nga kirihipi
ano hoki kia kaua e tautohe i roto i e
pootitanga ka tu nei; kia pera ai me
ta kingi Horomona, te kingi matau nui,
kahore nei i rongona he toki he hama
ranei i a ia e whakaara ana i te ''Teme-
para i Hiruharama ''
|
|
7 7 |
▲back to top |
Engari pea me tono me taunaha ranei,
penei rae taku ka tono nei ki te komiti
whakahaere o Taitoko maku te pooti-
tanga o te taihauauru a tera atu pooti-
tanga, Ara kei te tunga o ngu mema ka
pootitia nei te titiro.
Heoti i runga i nga kupu a Wiremu
Katene e mea nei, ki te tautohetia te
pootitanga nei, ka hinga te kotahitanga,
Na reira e Tuarua ana ahau a Hoani
Nahe i te motini a Wiremu Katene. Ara
ka tono nei ahau ki taku komiti kia
turakina tu ratou whakahaere kia tahuri
ratou ki te tautoko i nga pooti '' mo
Meiha Keepa Rangihiwinui, " ka apiti
tonu hoki taku tono ki nga tokomaha-
tanga, o nga rangatira o te tairawhiti kua
whakatika nei hei tautohe ki te pooti-
tanga, mea ake nei tu. Ara ata tirohia
nga kupu a Wiremu Katene, me pera ano
to titiro me totitiro i kitea nei e koe te
whakakotahitanga e mahi nei inaianei.
Ara, me Tikiti o koutou ingoa, o te
hunga ku tu. nui ki te pootitanga, ka
whakarite ai ma tou Ariki Maori mai
rano i ou tupuna i o te Tairawhiti mana
e tango te Tikiti kotahi, a ko te ingoa e
mau ana ki taua Tikiti, ko ia hei mema,
Penei ekore e rangona he pokarekare-
tanga ite moana u te tairawhiti.
Na kei pouri kei puta mai tenei kupu
na, ma korua rawa e tohutohu mui,
Ehara ra i a maua enei tohutohu, engari
na tatou katoa ano, ara na te Tikanga, na
te kotahitanga o nga iwi i te Tiriti o
Waitangi.
Na, ki te tu ake he tautohe i te Taihau-
auru, ehara he huka tikokai; ka rite ki
te haupapa i te atapo, ka puta te ra ka
rewa ka Mimiti. Ta te mea ekore e taea
te whawhati nga pooti mo Meiha Keepa
Rangihiwinui.
Heoi ano
Na Hoani Nahe.
Ki te Etita o te Huia.
Waiapu, Akuhata 18, 1893.
Tena koe
Tukua atu enei kupu kia rongo nga
iwi katoa o roto o te Rohe Pooti mema o
te Tui Rawhiti ara, ko ahau ka uru ki
roto o te whakahuatanga Ingoa Mema o
te Tai Rawhiti mo te Paremata nui o Nui
Tireni, kei te tangata te tikanga o taua
Pooti moku, mo era atu ranei me whaka-
marama anu au moku no roto au i te
kotahitanga i mua ake nei. Engari no
runga i nga tikanga kua mahia e nga
Hui o te kotahitanga, ka puta mai au ki
waho titiro atu ai Otira no naianei, kua
tu katou nga Minita o te kotahitanga ki
te tautohe Pooti, mo tera Paremete, kauti
ekore e matauria ko tewhea te tuuru e
hiahiatia ana e ratou o enei e rua Ehoa
ma, whiriwhiria a koutou Pooti, ka hoatu
mo te tangata e mohiotia ai, tera e pai
tera e puta ake he hua rahi ora mo
tatou.
Ki taku whakaaro ma nga iwi e toe
ana nga whenua i naianei e tu to tatou
turanga, mema, na ko ahau, ka hapai au
i te kotahitanga o te iwi maori, mo nga
mate, me nga tikanga e tukua ai ki te
Paremete o Nui Tireni. E kore au e hapai
i nga tikanga e mohio ana au he mate he
raruraru nui mo tatou kei roto. He
tangata au e mohio ana ki nga tikanga
Pakeha me ngu tikanga maori me nga
Ture o te Paremata o mua a tae mai ki
naianei.
He tangata ma, o kuringaringa ki nga
mahi he. K pa nei ki nga whenua maori
kaore ano he hapu, he iwi, i pa ai he mate
o aku matahi kia ratou.
Kia ora koutou nga hoa aroha i
tawhiti. E tautoko mai ru i to koutou
hoa.
Na Paratene Ngata
o Ngatiporou.
Whangara,
Akuhata 10, 1893.
Kia te Etita o te Huia tena koe tukua
atu e koe e nei kupu kia hoari atu kinga
wahi katoa o Aotearoa me te waipou
namu He arohatanga ake note ngakau
kinga korero ote panui a Wikatene i
unu whakaaro monga mema ote Pare-
mata nui e tu ruai nei i paneke e tika
ana i oti tena Whakaaro i nga mema ka
toa ite Waipatu whakae katoa ngu mema
o ngapuhi ko tieke hei mema i na hoki
kaore a nga puhi i Whakatu tangata Hei
mema mote takiwa poti o ngapuhi
kaore au i rongo kaore au i kite ko au
hoki tetahi onga mema ote Whare Ariki.
Ina Hoki ko taku Hou ko karena para-
pararori kaore au i rongo e Whakahua
tia ana i reira kotahi tonu te tangata i
Whakahuatia ko Hone Heke Whakaae
katoa nga mema ote tairawhiti mete tai
Hauauru e mea atu; ana au ekore pea
taku hoa pono a Mangakahia kei te
Wairoa, Mangonui.
Akuhata 9, 1893.
Kite Etita o Huia Tangata Kotahi.
Tena koe, me o kai mahi ite taonga a
te kotahitanga, mu te Runga Rawa
koutou e tiaki. E hoa tenei ka tukua atu
he kawenga ma to manu kopia iho ki
raro i ona wae, a ka whakamarere ai ki
ona wahi e haere ai ia. He kupu i kitea
iho kite nama 15 o Huia Tangata Kotahi
E penei ana he komiti kua tu ki
Akarana hei hanga ite ahua ote Tiriti o
Waitangi rae tona roa me tona whanui
kua kohi nga pakeha rangatira katoa,
koia e hoatu ana i tana kini ka riro mai
te tahi ahua pukapuka maana, a kua
kohi nga maori mo taua mea. E penei
atu ana au, he mea tika ranei kia waiho
te Karauna ote iwi maori hei utu moni
ma te pakeha ? Kowai ra o tatou hoa
kua hoko nei i taua ahua o to tatou
karauna. Ana ki taku mohio he tino
whakaiti rawa tenei ite kara, ote mana
ote Iwi maori otenei motu, konga tangata
e kohi moni ana mo te ra mea, me heke
iho kite Tii Waitangi Pewhairangi, kia
kite ia ite ahua ote Kohatu menga korere
ka hoki atu ai. Ki taku mohio hoki kite
pokanoa te tahi tangata maori kite
hangu ite Karauna ote Kuini, hei hoko
moni ma ana kotona maunga ia kite
whare herehere. Tirohia e tatou te
whakahoki a te Minita mote taha maori
ara ate Karimana, mote pire ate kotahi-
tanga ite nama 14 o Huia ite S onga ra o
Hurae nei, kino ana a na kupu whaka-
hoki mai ki nga rangatira i tae kite kawe
i tanu pire Taua pire kote Tiriti tonu o
Waitangi i raro te rurangi 71. E taupo-
kina ana kia ngaro e te kawanatanga.
erangi kote parani o taua karauna, kia
paranitia ki runga inga whenua o te iwi
maori kahore nei i mohiotia te take titi
tonu ngau atu ngau utu ngau mai ngau
tonu.
Koia te whakatauki nei mote kawana-
tanga pakeha, kote kawe rau te tangata,
kote kawe ke te ngakau.
Hoi nei e Huia nga kupu, kei kapi noa
nga takotoranga mo nga korero anga
rangatira.
Atama Te Haraa.
Kinga hoa tuhi mai he moni kua
tukua mai hei utu mote Nupepa i te
au—
£ s d
Kawhena Hupata.... 100
Paora Kaiwhata.... 100
Ngatimo Hohepa.... 100
P. Ngata...... 100
Timoti Towhare.... 100
Muera Te Urupu.... 100
Harawira Taipiha.... 100
Rupuha Te Ngaero.... 200
Mangai Uhuuhu.... 100
Aporo Matana.... 100
PANUI.
TARIANA.
E hoa ma whakamuta te mau ia koutou uha
ki nga Tariana Pakeha, engari kawea mai tenei
Tariana kia puta he hoiko kaha te mahi mo
koutou, ko tenei Tariana he tamaiti na te
Tariana ote Makarini, kei wareware koutou ki
to koutou hoa, ko nga tangata e hiahia ana mo
mau mai e ratou wha, kite kore me tuhi
pukapuka mai maku e tiki atu, kote utu mote
wha Ki nga maori e rua pauna te kau hereni
£2 10s, ki nga pakeha o £ toru pauna £3.
Na to koutou hoa
NA TE WHATU RENATA,
PATANGATA.
PANUI HOIHO NGARO
He hoiho Pane, he whero pouri he rahopoka,
he ma roroa te rae kaore he Parani, kite Ki te
te tangata me whakatu mai kia au ka hoatu e
au to Pauna kia ia
ROPOAMA HUARERE
Onepu Te Aute.
|
|
8 8 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
PANUITANGA
Kinga Iwi katoa ote iwi Maori. E noho
maira i Aoteaaroa mete Waipounamu.
Kua oti ite Komiti o Huia Tangata Kotahi
Nupepa te whakatuturu nga take e mau i raro
iho nei.
1. Ko tenei Nupepa, he Nupepa Maori i raro
ite kotahitanga o te Tiriti o Waitangi. E tu
ke ana tenei Nupepa i nga mana Kawanata-
nga Pakeha, me era atu tangata e hua ina
nei he Pakeha.
2. E taia ana nga korero o nga hui ina
tukua mai. Menga rongo korero, menga
whanautanga tamariki, marenatanga, menga
tangata mate, mera atu korero e tika ana.
3. E kore e taia e tenei, Perehi nga korero
whaka kino ingoa mote tahi tangata. He
mea tino kino hoki tena kinga Perehi katoa ite
ao.
4. Me whakaaro nga iwi onga motu nei ki te
oranga mo tenei Nupepa. Ara kia rite te
whakaro ki te ngaki oranga kia whai kaha ai
nga kaimahi o tenei Nupepa.
5. Ko tenei Nupepa e timata atu-ana inaianei.
Ko reira ka whakarohia ki tenei e rua putanga
ite marama ki te tangata e tono ana, kia tukua
atu te Nupepa kia ia.
6. Ko te utu mo tenei Nupepa, ite tau,
Kotahi Pauna. Ka tukua tonutia ki te tangata
e tuku mai ana ite Pauna mote Nupepa ite
tau. Ko tenei moni be moni iti rawa ara te
pauna kotahi inga moni e ruke-a noa tia ana
e te tangata ite tau kotahi.
7. Kia kaha nga Rangatira nga hapu ia wahi
ia wahi o Aotearoa mete Waipounamu ki to
awhina i to tatou Nupepa. Hei Keo hei taringa
mo tatou hei whakaatu hoki kia tatou inga mahi
o to tatou kotahitanga.
8. Kia marama te tuhi mai ate tangata i
tona ingoa mete ingoa oto kainga mete
Poutapeta hei tukunga atu ite Nupepa.
9. Me tiaki te tangata i tana Nupepa. Kaua
e rukea noatia ko to tatou kuare hoki tenei ki
a tatou Nupepa ka mutu te korero ka riro atu
i tetahi tangata ngaro atu.
PANUITANGA.
Whare Rongoa i ruuri ake o te Teihana o te
Reriwe.
Ko Hohepa Paana, he Takuta, kua whakapuare
tetahi whare Rongoa ki Hehitingi nei. Ko
ona tau e mahi ana ki Turanga 14. Nui atu
tona whakapaitia i reira. Hei tohu mo tona
pai, kei a ia nga kupu whakapai a nga tangata
mona. Ka kore koe e ora i etahi atu tangata,
kaua hei pouri, me haere mai ki te tarai i a
Paama, a tera koe e ora. Te piwa te ngau
puku, niho tunga, me era atu mato ka ora i
ana rongoa. Kaore he rongoa pena i etahi
atu takuta. Nga mate wahine katoa e ora anu
i a ia. Ko nga mea e pangia ana e te mate mo
haere kia ia a ka ora ratou.
HAMUERA HEMI.
E hoa ma kua hokona e au te mahi.
Hu meka a Kaata i te taha o te Tari
Nupepa Maori. Haeremai Haeremai ina-
ianei ki to koutou hoa kia Hamuera
Hemi. Tango Huai Ranui toku mohio kia
koutou.
J. MAKITEI.
NONA TE WHARE
ite taha o
PAAMA, TAKUTA.
i rawahi mai ote
REREWE TEIHANA.
E whakaae tuturu aua ahau kei toku
whare nga taonga iti te utu, kei au hoki
te whare mahi kahu wahine, Tamariki.
HAEREMAI HAEREMAI
Ki au ki te whare iti te utu
NA
J. MAKITEI
HEHITINGI.
PANUI.
Monga kahu me era me atu iti te utu haere
ki te whare O'RAIRE i te taha o te Tari
Nupepa
Maori, Hehitingi.
PANUI.
HEHITINGI TOA..
Te whare ite ake te utu mo nga mea katoa.
W. C. MATIHANA.
PANUI.
W. HAIMONA., tangata ote hare
mahi kati, Wakena, Hehitingi, kei au e takoto
ana te tini, paki me era mea e pirangitia ana
e te tangata, mehemea ka pakaru o koutou
paki, haeremai homai kia mahia, ina ano hoki
nga Wakena Wuru, kei to koutou hoa kei a
W. HAIMONA, HEHITINGI.
KI NGA TANGATA O HERETAUNGA.
HE
PANUITANGA TENEI KIA.
Mohio ai koutou kua whakatuheratia e
au takuwhare Putu e tata ana kite
whare Tiata Hehitingi. Me haere mai
koutou kia au kite tangata nona te whare
iti ake te utu i Haki Pei.
NA HONE TATARANA.
PANUI.
REREWE WHARE KAI.
HEHITINGI.
Kai, i nga haora katoa, He Hapa, Tio He
Ika, Tikaokao, kei konei, katoa nga kui, e
pirangitia ana, Haere mai ki to koutou, hoa
kia.
HONE TEERA.,
Rangatira o tenei whare.
AE. AE. AE.
KEI KONEI NGA
Huka iti te utu Kei a
Ti iti te utu PITI ME ONA.
Hopi iti te utu hoa Toa
Kanara iti te utu moni takoto i te taha o
Tiamu iti te utu • te
Raihi iti te utu WHARE O
Karani iti to utu PARAIHA
Pararau iti te utu e hoko nei i a ratou mea
Tini Riihi iti utu katoa mo te moni iti
Haere mai kin tere ka kite koutou i te iti o te
utu o nga meae hokona ana i konei.
PANUI KI NGA MAORI.
HAEREMAI, HAEREMAI,
Katoa koutou tangohia. He Tera he
Pararie mo koutou me a koutou Tamariki.
Wahine. Hanihi mo o koutou Paki ia
TEOTI RANA HEITINGI.
Whare ite te utu i Haki Pei rawahi
mai i te
HOTERA O KARATANA.
PANUI KII NGA MAORI.
AREKA TUARI.
E hoa ma kei au te Whare iti te utu
haere mahi homai ta koutou. Ota kia
mahia e kahu pai mo koutou, kei au
nga mea katoa e piritianga ana e te
tangata, ko toku whare kei rawahi mai
o te
HOTERA O KARATANA, HEHITINGI.
PANUI.
TE AIRA HIKO MOTE MATE RUMATIKI.
Ara ho te Rogoa e mutu wawe ai te
mamae onga mate katoa.
He rangoa tenei e emutu wawe, hohore ai
nga mamae o Te Rumatiki mate pera ano te
anna Mate Hukiki ara Matare-kereke. Tuituki
Takoki. Te ataunga ranei a te katipo a te
aim atu ranei. Ara mo nga mamae ka pa ki
te tuara ki whea ranei o te tangata. He
whakamohiotanga tenei mo te whaka-maeinga
o tenei Rongoa. Ukuia tenei aira me te miri
kauaranei e miria ka te ahua o te tangata mate
te tangata mate te tikanga
Whare Tumuaki Na Peteriki me Co
Tikahou Amerika Kai a ratou anake kei
Poneki
2s 6d mo te patara Hei pani anake mo
waho o te tinana
Ko to ratou Eihana ko
W, J. TAEAMANA
PANUI.
KOREROTIA TENEI.
• Mehemea ka kino te haere o te wati mauria
mai kia A. MAKAKINITERA e mahi nei i te
whare i te taha o te Tari o te Huia, Nupepa
Maori i rawahi mai o te rerewe teihana ka
toru nei to kau tau e mahi ana i tenei mahi
Wati Meke, mahi Riingi Poroti me era atu
mahi ko nga mea e mahia ana e kore e kore te
pai, he iti noa hoki te utu, kei a A. MaKakinitera
ngu Wati, karaka pounamu pai me era tini
mea atu. Mohiti Kanohi, puru aha atu ku
nga karaihe tonu e pai ana mo nga konohi he
iti rawa te utu o nga mea katoa haere mai
Haeremai tirohia koutou te whare o
A, MAKAINITERA,
I te taha o te Tari o
TE HUIA, NUPEPA MAORl,
REREWE TIRITI.
PANUI.
NO WHITAKA.
Me una hoa te toa pai ki te tango pukupuku
Nupepa tuhituhi, Pene koriana me
era mea atu.
HEHITINGI, HAKII PEI NUI TITENI.
He mea Perehi e TEOTI me IANGA u he
mea panui e IHAIA HUTANA me TIMOTI WHIUA,
" i raro i te Komiti o te kotahitanga.
HATAREI, 22 o HURAE, 1893.