|
loading...|
|
Huia Tangata Kotahi 1893-1895: Volume 1, Number 21. 14 October 1893 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI. NAMA 21.HATAREI, OKETOPA 14, 1893. PANUI. Kia mahara nga hoa ki tenei kia tohu tonu ki nga Pohi Mahita, mo a koutou Pepa. Kei tukua noatia ki te He maha nga reta whaka atu mote ngaro o nga Pepa kua tae mai. He nui te raru raru i pamai kia ahau mo tenei ahua. Heoi taku he Pohi atu i nga Pepa i runga i te Rarangi ingoa. E takoto nei i toku ringa. Na te Etita
|
|
2 2 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
roto i nga tau maha kua hori, a
he toenga koutou e ora nei, inaia
nei, ko te nuinga kua moe, ara ote
hunga hapai tikanga whakakotahi
o era nga wa, e toitu ana te
tangata, me nga tikanga, No reira
kua Aata marama kia tatou, te
uaua mete pakeke, o runga o te
whakakotahi a kupu, i runga i te
ahua tonu, o tatou i tenei wa, i te
mea, kua mohio tonu to tangata
iti, ki te whakatete ki tona
tangata rahi, i roto i tona hapu,
iwi ranei, a tenei ranei kei te
whakarongo te iwi kia Tawhiao ?
A ko tona reo ranei, kei te he,
kahore, e ngari ko te ngakau o te
tangata kua whakawhirinaki kinga
tikanga o tenei wa, hei tautoko i
te whakatete ki nga tangata nui
nui, mu o ratou kai whakahaere
tikanga, Otira kaore i te ngaro ia
koutou, te ua ua mete pakeke,
No reira e hoa ma, i tirohia ki
runga i tenei ahua, ka whakarotia
nei e te kotahitanga, i noho nei
ki te Waipatu, i te tau 1892, kia
hanga tetahi tikanga whaka-
pumau, i runga i te pukapuka
kirihipi, hei mea mo ia tangata,
mo ia wahine, Tama ti i runga i
te whakae pono, whakakotahi, o
nga motu e rua o Aotearoa mete
Waipounamu, ko tenei tikanga,
E whai ana, e tautoko ana, i raro
i te whakakotahitanga kua wha-
kahaerea nei ki te kauwhaunga-
nui, i mua atu i te tau 1892, No
temea i whakahaua i reira, kia
purua nga whakaro me nga mahi
katoa, kihai rawa i taea, Haere
ana tena tangata, i tona ara i
tona ara, Ano ko nga wai e
whakaeke ana i te whakapuni,
maringi noatu maringi noa ake,
Otira e te iwi, e hara te haina ki
te kirihipi, i te tikanga takahi, i
nga kupu whakakotahi o nga ra
kua hori, a taea noatia tenei ra,
Engari hei tautoko kia pumau ai
te kotahitanga, (Tuarua) kia
pumau ai te Unu, i nga mema
ki waho o te Paremata, me nga
Ateha me ra atu tini mea, e wha-
kararu nei i nga tikanga nunui
mo te iwi, (Tuatoru) kia pumau
ai te ahu ki waho ki te moana, ki
nga Paremata, o tawhiti menga
Hupirimi Kooti, mo nga take e
paana ki te iwi maori, Ina hoki,
I haere a Taiwhanga ki te kawe i
o tatou aue tanga, ki te Paremata
o te Kuini Ingarangi, aha koa te
kaha o nga Take, i whakatakotoria
e ia i reira, whaia mai ana, ko te Pumau-
tanga o te tokomaha o nga iwi o nga
motu e rua nei, Heoi kihai rawa i taea e
Taiwhanga, i te mea ra kaore be Puka-
puka Rarangi ingoa, i haere i roto i
tona ringa, hei whakapumau i te Pono,
(Ae koi ano no nga iwi katoa o Nui
Tireni tenei hia hia). I muri i tenei ko
Tawhiao me ona hoa, ka tomokia ano
taua Paremata, a koaua take ano nga take
me nga pa. tai kia ratou, Otira i whaka-
hokia e ratou ki tenei, (ko te Rohe o nga
iwi, i raro i te mea kotahi o matou,
Timata i mea, a karingi ano ki reira).
Pera tonu i raro i tenei i tenei o ratou,
(Tuarua) o nga kupu mo te taha kia
ratou, i ahu ke ki waho, ara ko te kupu a
Rore Tapere, ki te kawana, o Nui Tireni,
I penei tetahi wahi o ana kupu.
Ko te Paremata te mana o te kawana-
tanga, waihoki, waiho inga maori e tahi
o nga tikanga o te Paremata, ara nga
mema o te Paremata, No reira i kore ai
te kuini, e tino pa ki aua tikanga. E
whakapai ana aia ki te kupu e kiia mai
nei, kia nukuhia ake ano he mema
maori ki te Paremata, hei hoa mo nga
mema o reira, Ahakoa, e kore koe e taea
te ako atu e te kawanatanga o te Kuini,
ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi.
I muri kote Pitihana ate Arawa, ko te
whakahoki a te Hekeretari, o te Pare-
mata o Inga rangi. I penei, He mema maori
ano kei te Paremata o Nui Tireni, ma
ratou ano e whakarite.
Kati kua marama tatou kua eke pu, ki
runga ki te wahi o te kupu e metia nei e
te iwi, kia unuhia mai o tatou mema ki
waho o te whare. No reira ki te whakaro,
e takoto oti ana, tenei take i nga iwi, kia
penei tin. Otira kote tino mea e whaia
nei. ko tetahi tikanga kia oti i te iwi, a
ko taua tikanga, hei te tikanga e kore ai,
e uakina te tatau, E kore ai ano hoki, e
taea te kuhu atu ki roto, a kia kaua e
waiho i tenei e metia nei, me puta noa
mai nga mema, ki waho o te whare, E
hoa ma. ki te penei tia me tenei, ki taku
whakaro, kino atu i te timatanga, te
whakamutunga mo tatou, E kiia ake nei
hoki, kua kore e whakarangona nga kupu
anga tangata nunui i tenei wa, kua wha-
kaputa tonu te tangata iti ia ia, kua, kore
e pera i te ahua o -e tau 1840, i hanga ai
te Tiriti o Waitangi, i waenga o nga
Rangatira, e mau nei o ratou ingoa i taua
pukapuka, i noho noa atu nga tekau
mano tangata, i o ratou kainga, E taea
hoki te aha e nga tangata nunui i nga
tikanga nunui o tenei wa, kua waiho hei
whakaruru mo te tangata iti kei akina e
te Tupuhi, Narunga i tenei ahua ete iwi,
i tino whakarotia ai, te tikanga haina ki
te kirihipi, hei mea mo ia tangata iti, mo
ia tangata rahi, wahine tamaiti, i runga
i te whakaae pono, whakapumau rawa ki
tenei kotahitanga, kua whakahaerea i raro
ite Tiriti o Waitangi, I kiia ra e Rori
Tapere, i roto i te Paremata o Ingarangi,
(kaore he Tiriti i takoto ki toku aroaro i
muatu, hei rite mo tenei te nui me te whai-
mana) Tena pea e tino marama kia tatou,
he pono kaore ano tenei ahua whakakotahi
i whakahaerea, i o koutou ra kua hori.
No reira kua taea tenei te wa, e ahei ai
kia whakamatauria, mehemea ranei e
kore e ahua mama ki o koutou whakaro,
kia taea ai te whakahohoro te haina o
te kirihipi, kia we, te mohiotia i roto
i te iwi, te tohu, o te hunga e tu maiana
hei whakatete ki tene; tikanga, E hara
nei i te tika kia pera tatou, a kia we ano
hoki te rite te mea e whakarotia nei. e te
iwi, me unu nga mema ki waho o te
whare, mete tumanako atu mo te mea e
tohea nei.
NO HERETAUNGA
Kua tae mai te rongo o Tauhoa, e toru
te kau maori kua tae mai ki reira, mahi
kapia ai, e ki ana nga pakeha kanui to
ratou kaha ki te mahi a ka nui ano hoki
to ratou wini.
Kua kite matou kite Nupepa pakeha,
kua pai te mute ote Kaumatua nei o Ta
Hori Kerei, a i runga ite tono a ona kai
pooti, kua whakaae ano aia ki te tu mu
Panera, Akarana, i tenei pooti tanga e
haere mai, nei, J tenei nohoanga ote
Paremata, kaore ia i tae mai, ite nui o
tona mate.
. Kua karangatia kia tu he hui a nga
wahine ki Nepia, he wahine katoa nga
kai korero, ko te putake ote korero kote
Ture i paahi tia nei kia Pooti nga wahine
hei konei pea kitea ai te pai o te Ture kua
paahitia nei.
Kua timata noa te haina o nga wahine
kite Roro pooti o Akarana, kotahi mano
kua haina, engari e mahara ana, tera te
nui nga o nga wahine o reira e haina ite
Horo.
I Nu Paremata e toru tonu nga
wahine kua haina ite Roro, kaore hoki
te nuinga e whakaae ana kite Pire.
I tu he hui a nga wahine ki Tanitini
Waipounamu, ka nui te whakapai o nga
wahine o reira ki nga mema, me nga
tangata i mahi ki paahi te Ture pooti
mo ratou, kua timata ta ratou Haina ite
Koro, Ite Hui ano a te Uniana wahine i
reira, he nui to ratou whakatakariri ki
tenei Pire.
Ite Taite nei te rua te kau matahi o
o nga ra o Hepetema, ka tahuri te kooti
o Kuri papanga ki roto ite Awa o Tutae-
kuri e wha tangata i runga ite kooti, ko
tahi he maori ko Kingi Topia, e ki ana
te taraewa mehemea i kore a kiingi kua
mate tetahi wahine.
Kua timata nga Pakeha o Hehitingi
nei kite haina i tetahi pukapuka, tono
ia Te Karimana kia tu hei mema mo
Haaki Pei.
He wiki ngahau tenei mo Haaki Pei
ina hoki ko nga purei Hoiho i te rua me
te toru o nga ra o Oketopa, ko te purei
Toi ite wha, ko te whakakite kite ite rima
me te ono onga ra.
Kotahi te Maori ko Poharama te Ingoa
i taka i runga Hoiho ki Te Aute hemo
tonu atu, i whati te kaki.
Kaore ano kin tuturu noa te mutunga
ote Paremata, ko etahi e mahara ana kia
tae ki nga ra tuatahi o Oketopa ka mutu
ko etahi e mea ana kia tae rano ki
waenganui ote marama, engari kua hoki
hoki etahi o nga mema kite whakahaere
io ratou pooti.
Kotahi tetahi wahine i ngaro i Inga-
rani, ka kimihia e nga piri Irimana kitea
ana i raro ote Timara ote whare, kua
mau te Tane kite herehere, engari kaore
ano i whakawakia.
|
|
3 3 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAMI.
Ko tetahi Pirihimana ko Hamiora
Kuku te ingoa, kua tarewatia i Ingarani,
mote kohurutanga i tetahi wahine, ko te
take i kohurutia ai taua wahine he
pirangi note wahine ki aia. ka whai
haere i aia, i tetahi po ka haere atu taua
wahine haere ana raua ka tae ki tetahi
puia rakau ka kohurutia, heoi tarewatia
una.
Ite Paamu o tetahi tangata i Akarana.
ka whanau tetahi o anu kau, ko nga kuao
he hawhe Hoiho, he hawhe kau, ko nga
wahi i rite kite kau ko nga Hono rae
nga waewae, ko era wahi atu i rite katoa
kite hoiho, Pera ano hoki tetahi hipi ko
te kuao i whanau mai e toru waha, e wha
kanohi, engari kua mate.
Kua tae mai te Reta a Hoani Maka,
he mea mai kia rere atu te manu kia ia.
Kua tae mai te Beta a Haeata Pehi-
mana, o te Reinga, he mea mai kia rere
atu te manu kia ia, he Patai mai hoki
mo te tikanga o te Panui, ina tukua ki
te Pepa.
Ko te tikanga mo nga Panui e utua
ana mo te rua herengi ite Inihi kotuhi,
mehemea e wha inihi o te pepa e kapi i
taua Panui. E waru herengi te utu, ia
putanga, kei te tangata te whakaro
mehemea kia kotahi putanga o te Panui.
e waru herengi te utu. —Nate Etita.
Kua tae mai te Reta a Hori Tohungia
o Anaura he tuku mai i te tuhi wahi
oranga mo te Pepa.
Kua tae mai te Reta a Hakaria Tang -
aika me tetahi wahi o ranga mo te manu
nei.
No te ata ote Taite te 5 o nga ra o te
marama nei ka pupuhi te tahi pakeha ia
ia, i konei ko te tangata, o te Toa Rino i
tua mai o te whare kooti i Hehitingi,
kaore i mohio tia te take i pupuhi ai ia
ia.
WAEA MAI.
O
NGA MOTU I WAHO ATU I
NUI TIRENI.
AMERIKA.
HEPETEMA, 20.
Kei te whawhai tonu a Amerika, ara
te taha whakahe ite Kawanatanga me te
taha kite kawanatanga e rua pa ote
kawanatanga kua riro, kua tae atu hoki
ta ratou kupu ki te kawanatanga, ki te
kore e homai te taone kia ratou, ka
tahuna kite uhi, kua oma oma katoa nga
tangata o nga Toa nunui, ki waho ote
Taone.
WAHINGITANA, HEPETEMA 20
Kua wera ite ahi te whare Tiata o
konei, te kau nga tangata i mate ki roto
ite ahi, e rua te kau ma wha tangata tata
tonu ka hemo, kua pahore katoa o ratou
kiri.
POIHAKENA, HEPETEMA 20.
He waea mai no reira, mote Pire Pooti
Wahine kua paahitia nei, ara he patai ki
nga wahine o Nui Tireni mehemea he
aha te painga o tenei Pire kia ratou.
POIHAKENA. HEPETEMA 22.
I nga Pirihimana e mau ana i tetahi
tangata kite herehere mote kohuru tanga
i tonu hoa, ka tata kite whareherehere
ka oma, ka whaia e ngu pirihimana, he
mea pupuhi rano nga waewae i mau ai.
HOPATA. TAHIMENIA, HEPETEMA 22
Ite Paraire nei, ka pakarutia e nga
pahua te Raina ote Rerewe o Hopata, he
mea na ratou kia Pakaru te Ekiperehi
Tereina, ka patupatu i nga tangata, ka
mau i nga moni, heoi i nga tangata mahi
ote Raina e hoki ana kite Teihana, ka
kite kua pakarutia te raina, ka tahi ka
kaha te haere o nga tangata nei kia
tutaki ite Tereina, heoi mei kore, kua
pakaru te Tereina kei te kimi nga pirihi-
mana i nga tangata Pahua, engari kaore
ano i kitea.
WAHINGITANA, HEPETEMA 21.
I puta he whawhai i konei, i waenganui
i nga Herehere, me nga kai tiaki, puhipuhi
ana nga herehere, te kau ma tahi i mate,
te kau ma iwa i Taotu.
PIRIHIPANE. HEPETEMA 22.
Kua hemo tetahi tangata katikati hipi
ite, Teri ka Teihana tata tonu ka
hemo, ite tirohanga ate Takuta kitea ana
he Paitini te Take, i tirohia ki nga
paraoa, e kui ana ratou, he Paitini i
roto.
RANANA, HEPETEMA 22.
I te Takiwa e purei ana te Tiata i
konei ka puhia e tetahi tangata te tahi o
nga wahine purei, me tonu whaiaipo, ko
taua tangata he whaiaipo ano na taua
wahine i mua, i muri i tuna pupuhi
tanga, i a raua ka, pupuhi ano i aia.
Nu TAUTU WEKA, HEPETEMA 24.
I uru tetahi tangata Pahua kite Peeke
moni o konei kohurutia ana te Rangatira
ote Peeke, me tetahi wahine, ko te wahine
ate Rangatira me tana tamaiti i puta,
kaore ano i mau te tangata kohuru.
TIKAHO AMERIKA, HEPETEMA 23.
E rua Tereina i tutuki i konei, te kau
ma rua tangata i mate.
WAEA
NIU TIRENI.
AKARANA, HEPETEMA 22.
Kua tono nga tangata o Waikato, kia
tu ate Karimana hei mema mo Waikato,
kote whakahoki ate Karimana, kaore ano
uia i tuturu noa, Ua tu ia hei mema mote
Paremata.
PONEKE. HEPETEMA 23.
Te kau marima Rangatira maori i
haere kia kite iu Te Make, Tiuti ote kooti
whenua maori, ko ta ratou haere, he mea
kia whakamaramatia mai ete Make nga
Rarangi ote Pire Hoko whakawhiwhi
whenua maori, i muri ka mea ratou, kia
whakamaoritia taua Pire ka tukutuku
ai ki nga Iwi Maori, kiu ahei ai ratou
kite whakapuaki i o ratou whakaaro mo
taua Pire.
AKARANA, HEPETEMA 27.
Kua whakaae a Te Karimana kia tu ia
hei mema mo Waikato.
PONEKE, HEPETEMA 27.
Kei te tono nga tangata kia tu a te
Taute hei mema mo reira, kaore a Te
Taute i whakaae, e mea ke ana ia, kia tu
mo Nerehana, whakatu, Te Waipou-
namu.
PONEKE, OKETOPA o.
Kua pahi te Pire Hoko. Whakawhiwhi
whenua maori ite whare o runga, engari
kaore e mana noa, mote tahi rano onga
ra o Hanuere 1894.
PONEKE, OKETOPA 7.
Kua mutu te Paremata i tenei ra, kua
hoki katoa te nuinga o nga mema, ko
nga Minita anake kei Poneke e whakaoti
oti ana ia ratou mahi.
TE HE, KI NGA MAORI
HE KORERO I KITEA
KITE
OTAKOU TAIMA.
He Korera Tuhi Nate Kai Tuku Korero,
He nui te korero i roto ite Whare
Paremata mo nga he e pa ana kite Iwi
Maori i tenei tau, a ka nui te pouri o nga
maori, mehemea i nui ratou, kua wha-
whai tonu kite koroni, He nui atu nga
he e Pouri nei nga maori, i nga Ture
Whenua e mahia nei. Ina hoki ko tetahi
pouri ano onga maori kote moni i kiia nei,
i roto ite Ture Nui mo Nui Tireni 1852.
rae whakapau ki runga ki nga maori,
kua korero mai tetahi tangata ki au, ko
taua tangata e tino whakaaro nui anu.
mo runga i nga mahi he, e patu nei ite
iwi maori, I runga i toku whakaaro, he
mea tino tika kia tirohia e nga Iwi ana
korero, tenei ka, perehitia e au. Ite wha-
kaaetanga mai ate Paremata, nui o
Ingarani ite kawanatanga mo konei, No
reira ka homai noa e ratou he whenua
he whare me etahi mea atu, e tae ana
kite toru mirirona pauna te nui ote moni
mo aua mea, a I roto ite rarangi 64, o te
Ture nui mo Nui Tireni tau 1852. I roto
i taua Ture e mea ana me hoatu ete
kawanatanga, ki nga whakahaeretanga
maori te moni e whitu mono pauna, mo
nga Takuta, rongoa, kai, kahu, mo nga
maori puhura, Penihana me etahi moni
ma ngu maori noho, pai, I muri iho ka
homai ano tetahi wahi moni hei apiti ki
taua whitu mano pauna, heoi ko taua
whitu mano pauna i whakahaerea ia tau,
a ko nga pukapuka whakaatu ite wha-
paunga o taua moni, i whakatakotoria
ki runga ite Tepu ote whare, Timata mai
ite tau 1889, 1890, kihai rawa i whaka-
paua ki nga mea i kiia ai e te kawana-
tanga ote Paremata nui o Ingarani,
engari i whakapauatu mo etahi mea ke
atu, Ina hoki ite tau 1891, 1892, ko nga
moni i whakapaua ki runga ite taha
maori e £3964 19s 4d, Mote utu o nga
mahinga ite Tari maori, me era atu mea
e £2450. kote, moni e £586 8d, e rite ai
te whitu mano, kaore e mohiotia i wha-
kapaua ranei ki whea ete kawanatanga,
Ite tau 1892-1893, i whakapaua mote taha
maori e £3095 2s 2d, mo etahi atu mea e
£2450 ka huia ka toe te moni e £1454
17s 10d, o roto i te whitu mano pauna
kaore i mohiotia taua whitu mano
puma, kaore e mohiotia ana e whaka-
paua ana ranei ki te aha ia tau ia tau,
kaore rawa tenei kawanatanga e pupuri
ana ite kupu ite kawanatanga ote Pare-
mata nui o Ingarani, a kote mahi tenei a
nga mema maori he tono kite kawana-
tanga kia whakaaturia te whakapaunga
o taua moni, I tenei tau i utua ki nga kai
mahi ote Tari maori e £1400 pauna kite
tangata whakahaere ate kawanatanga i e
Kooti whenua Maori o Akarana £150 o
roto i taua whitu mano pauna, heoi kua
korero nga mema maori i roto i te whare
ite 13 o nga ra o Hepetema nei, a tukua
|
|
4 4 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
ana e Hoani Taipua tetahi menemana
Penei, kote whakaaro o tenei whare,
kaore tenei kawanatanga e hapai ana ite
kupu a te kawanatanga ote Paremata
Nui o Ingarani, e mea nei, me whakapau
anake te Whitu mano pauna mo te Iwi
maori, kaua mo etahi atu take, penei me
ta te kawanatanga e mahi nei i naianei,
i kiia hoki e te Paremata o Ingarani, me
whakahaere anake e te kawanatanga taua
moni, mo te painga ote Iwi maori, e ki
ana a Taipua, Ite tau 1871 ka haere raua
ko Ta Tonare Makarini ki Hauraki, i
reira ka whakaaturia ki aia ko taua moni
me whakapau hei painga mote Iwi maori
a whakaatu ana ano a Te Makarini, koia
tonu tenei te ahua hei whakapaunga ite
moni, hei painga anake mo te maori, ara
mo nga maori pohara, Takuta. Hohipera,
. kura, me era atu mea e pa ana kite maori,
e tono ana aia i naianei kia whakaae
te kawanatanga ki tenei menemana ana,
a kia whakapaua e te kawanatanga taua
moni, ki runga ite whakaaro ote Paremata
o Ingarani, I tenei ahua, kaore rawa
matou, me nga Iwi o te Koroni nei e
mohio una, kei te haere pewhea tenei
moni, engari i naianei me hoatu ete
kawanatanga taua moni ki runga i nga,
tohutohu ate Paremata o Ingarani,
mehemea kaore i kitea e matou tenei
take kua kore rawa e puta he painga mo
nga maori, pena kua whakahaere noa
tenei kawanatanga i taua moni i tana
huarahi e pai ai, I konei ka korerotia e
ia te korero a KAPA i te whare B
mahara ana ahau he whakaritenga ranga-
tira tenei moni na nga kawanatanga e
rua, a ko taua moni me whakapau anake
ki runga i nga mate maori, ki toku
whakaaro nate kawanatanga, kua hinga
nei, i timata te mahi i tenei kawanatanga,
I tenei Takiwa kaore rawa tenei kawana-
tanga e kaha ki te mea mai, I whakapaua
tenei moni mo te Tari maori. Kuti kia
whakaatu au kite whare ite ahua ote
tangata e mate ana ite kai, ka mohio te
maori e mate ana ia ite kai, ka tuhi atu
pea kite Minita mote taha maori kia
Awhina tia aia, ka hoatu ete minita te
pukapuka kite Hekeretari, ka mea atu.
tuhi atu ki te tangata e mate nei ite kai,
kaore he moni, hei awhina i a koe, a e
pouri ana toku ngakau mou, ka mutu
ka hoatu ki tetahi o nga karaka, ka tuhia
e ia te pukapuka, ka mutu, ka hoatu kite
kai whakamaori, ka mutu te whaka-
maori ite pukapuka, ka hoatu ki te
tamaiti kia kuhua ki roto ite whare, ka
tuhia te ingoa, ka Pahitia, na kote
tangata nana nei te tono, kei te whanga
tonu kite whakahoki mo tanu pukapuka,
ku tae utu, ka kou tona ngakau, me tona
mahara, ka awhinatia aia ete kawana-
tanga, ka pakaru aia te whare o taua
pukapuka, ka korero, ite pouri ote nga
kau o te Minita heoi, me pewhea hoki,
kua hoatu ke ra ete kawanatanga te
moni ma nga tangata penei, mo etahi
mea kaore ru he take e hoatu ai, Na
kaore au e tohutohu atu ana kite kawana-
tanga, me penei te moni, kaore hoki au e
mea atu, me hoatu ki te maori mana e
kai i tana huarahi e pai ana, engari me
titiro tonu kite rarangi ono tekau ma
wha ote Ture Nui o Nui Tireni 1852 rae
tetahi Ture ano ote tau 18598, e mea nei
me apiti mai ano he moni, kia £19, 000
ite tau, Ite tau 1873 ka apiti tia mai ano.
tetahi £7000 hei painga mo nga maori,
a me utu hoki ki nga maori Tokorua e
whakahaere ana i taua Ture te moni e
£800 pauna ite tau, mehemea na te
Paremata b Ingarani te kupu mai kia
whakamutua tenei moni katahi ano ka
tika I mua tata ake nei ka mate etahi
maori o Waikato ite kai, na te Waipuke
i patu tono ana kite kawanatanga kia
awhinatia ratou, whakahokia ana ete
kawanatanga kia hokona o ratou whenua
kia riihi tia ranei, kaore rawa tenei i
tika ite mea kei te raka tonu ite kawana-
tanga o ratou whenua, kaore rawa he
take i kore ai te kawanatanga e awhina i
aua maori, e hara hoki ite mea he
mangere no aua maori i puta ai tera mate
kia ratou, na te Atua i homai te mate, a
mate kawanatanga e awhina, kua rongo
au he paraoa i tukua ma aua maori.
mehemea nate kawanatanga i tuku, e pai
una, heoi nga korero i puta i taua pepa.
TAREWATANGA
IA.
MEKINI
No Akuhata te 16. ka tarewatia a
Mekini mote Kohurutanga ite tamaiti a
tetahi wahine ko Amupa te ingoa ko taua
tamaiti i aia e whangai ana ite ahiahi imua
o te ra i whakataua ai hei tarewatanga i
aia, ko tonu mahi he tuhi pukapuka, heinoi
kite atua, a taea noatia te atu, ka haere
atu te minita ka patapatai mehemea nana
ano i kohuru, ki ana ia kaore, katahi ka
inoi rana, ka tae mai hoki te kai tarewa
ka herengia nga ringa ka haria ki runga
i te paka tarewatanga, ka. tarewatia,
kaore i hamumu te waha, kaore hoki i
pouri tona ahua kite titiro atu, ko tetahi
o ana pukapuka mo tana kotiro he mea
atu nana kia pai te tiaki i ona taina me
ona tungane me tonu whaea, ka mea atu
ano kia korero atu ki tona whaea kia
kaha te whakapono taihoa ka lute
ano raua ia raua i tera kainga, ko tetahi
o ana pukapuka he men tuhi ki tona
taina, penei ana kupu, ko ahau ko Hone
Mekini e kii tuturu ana kote tamaiti i
kitea nei te tinana, a e whakapaea nei
naku i kohuru e hara ite tamaiti a
Amupa Mare, a ko nga kahu i oati nei te
wahine a Patariki i roto ite kooti no
Amupa Mare, i kitea e mau ana ite
tamaiti e haru i aia, engari no tetahi
tangata ke, heoi kei te oru ano te tamaiti
e tarewatia nei au mona, na te kaha noa
ote wahine a Patariki ki te huna, me
tona korero kite Tiati, ko te tamaiti ano
tena a Mare, kua kohurutia na, ko tetahi
onga tamariki e mea nei a Mekini ko
taua tamaiti he tamaiti ke, na tetahi atu
tangata heoi.
TETAHI KOHURU
E
MAHARATIA ANA NA
TIAKI TE RIPA
TE MAUNGA O TETAHI HERA-
MANA ITARIANA.
Ite mane te wha o nga ra o Hepetema
nei ka kitea e nga pirihimana tetahi
wahine, e takoto ana, he mea kohuru, ko
te kiri anake ote kaki e pupuri ana ite
mahunga, ite whakawa uiui, ka korero a
Ani Rarene i kite aia ite tupapaku e
haere tahi ana ratou ko tetahi tangata
me tetahi wahine, i runga i nga patai ki
aia, ka mea ia tera aia e mohio kite
tangata mehemea ka kite in, heoi mauria
ana ia e nga pirihimana, ki te wapu ki
te wahi e mahi ana nga Heramana, ka
karanga atu te wahine, i nana te tangata
i kite ai ahau e haere tahi ana ratou kote
Tupapaku, ka haere atu nga pirihimana
ku mau kite tangata ka mauria kite
whareherehere, i te whakawatanga kitea
ana na taua tangata i kohuru, whaka
taua ana kia tarewatia, heoi he nui nga
tangata e ki ana ko Tiaki te Ripa taua
tangata, ko te nui nga ia e mea ana
kaore, mehemea koia kua rereke noatu
tana patu.
PUTANGA O NGA TANGATA
OTE UNIANA
Ki Waho ia Ratou Mahi
TE WHAKAKAPITANGA
KI TE
MANGUMANGU.
TA RATOU WHAWHAI.
I Tikako Amerika e toru mano tangata i
putu ki waho i ta ratou mahi, ko te mahi he
kari i te tahi awa nui hei haereerenga
ite ahiahi o tetahi ra i to mutunga o ta ratou
mahi ku karangatia he hui, paahitia ana e taua
hui, kia tono ratou ki o ratou rangatira kin
whakanuia ake te utu mo ratou, heoi to ratou
haerenga ki o ratou rangatira, kia whakanuia
ake te utu mo ratou, kaore hohi whakaaetia
mutu ana ratou, i ta ratou mahi, karangatia.
anu e nga rangatira he mangumangu hei mahi,
te timatanga o nga mangumangu kite mahi, ka
haere mui nga pakeha kite whakararuraru,
heoi riri ana ratou, whawhai ana, puhipuhi
tia ana e nga mangumangu nga pakeha, e
iwa te kau i mate, u kaore i mohiotia e whia
i taotu, engari o maharatia ana, he nui, ite mea
he pu Hota a etahi.
AWHIOWHIO
KOTAHI TE TAONE I PAKARU
E
WHITU TE KAU TANGATA
I
MATE-
Kua pakaru a Pomoroi, tutahi taone i Amerika
ite Awhiowhio i te ra i muri iho ote putunga
o te Awhiowhio, heoi ano te mea i kitea ko nga
tunga whare me nga rakau e takoto haere ana,
me nga tangata kua hemo, me nga tangata ano
e tata ana kite hemo he nui nga takuta, me nga,
tangata o etahi utu wahi i haere ki reira, ko
nga Takuta ki te hoatu rongoa mo nga tangata
e mate ana, ko etahi ki te kari rua hei tanu i
ngu tupapaku, he tanu hoki i nga. hoiho, kau,
me era atu mea, ko etahi ki te tanu ite toto e
takoto ana i runga ito whenua, ko etahi ki te
whakatu whare hei takotoranga mo nga tupa-
paku, I roto i taua whare e takoto ana ngu
tangata kaore he mahunga, ko etahi kaore he
|
|
5 5 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
waewae, ko etahi kaore e mohiotia ko wai, kua
penu penu katoa te kanohi, ko tetahi kuia e
takoto ana ko tetahi taha anake ote mahunga,
ko nga tamariki pakupaku kua kore he waewae,
e kii ana tetahi tangata i kite atu ano aia e
haere mai ana taua Awhiowhio oma ana ia ki
ona whanaunga me etahi atu, haere ana ki
roto inga Ana e rua, e rua te kau ma rima i roto
i tetahi, tekau ma rima i roto i tetahi, kore
rawa i puta ora tetahi tangata i mau i taua
Awhiowhio, ko tena be waewae whati ko tenei
he ringa, whati, ko tetahi atu kua whati ana
kaokao, kore rawa tetahi tangata i puta, kaore
i whati he iwi o tona tinana, e wha tamariki e
kai ana ano ite U i kitea kaore he mate, kimi
noa i nga matua kaore rawa i kitea, he nui hoki
nga tangata e takoto ana kahore rawa i mohio-
tia ko wai, ko etahi tinana i kitea mai he hawhe
maero te tawhiti atu ite Taone, ko nga tangata
i hemo e whitu te kau, ko nga mea i taotu e
rima rau, heoi kei te kohi moni katoa nga iwi,
o Amerika, ma nga tangata o reira.
HE RETA I TUKUA
E
TETAHI PAKEHA KITE PEPA
O
AKARANA..
Kua korero mai a Mikaire Heretaunga me
etahi maori o te hapu o Ngatirangitihi ki au,
ite haerenga penei tanga mai ote Karimana,
minita maori, ka whakaaetia e ia ka homai mo
te hapu o Ngatirangitihi, tu rua mano eka kua
wahia mai nei ki waho ote Teihana o Tamati
me Maningi, ko taua whenua koi waenganui o
nga awa o Hauani me Pikowai, E ki ana taua
pakeha e hara tenei ite mahi tika, mehemea i
mahara ate Karimana ka hoatu i tetahi whenua
e takoto noaiho ana, kaore e mahi ana kaore
ia e whakahe, kote tahi hoki kei te nui ano te
whenua o enei maori, ina hoki no ratou a
Rerewhakaitu, a Tarawera me Pokohu, ko te
nui o nga eka o enei poraka, e wha tekau ma
rima mano eka, a he whenua ano hoki i hoatu
e te kawanatanga mo ratou ite tau waru te kau
ma iwa, ko te nui o taua whenua, kotahi rau
eka kei te takoto noaiho kaore ano nga maori i
mahi noa ki runga, mehemea i wawahia ete
kawanatanga te rua mano eka nei, hokohokona
ai, kua pai ko tenei mehemea ka hoatu mo nga
maori kaore rawa e mahia, heoi ana korero
kaore hoki ia i whakaatu i tana ingoa.
NGA RA TUATAHI
O
AKARANA,
He nui nga korero i puta i nga Nupepa
mo etahi wahi o Niu Tireni, tenei ka
whakaatu ahau ite ahua o Akarana i nga
ra o raua ko tenei korero no mua, hote
taenga mai ano ote Pakeha tuatahi ki
Akarana, ko Waitemata te wahi tuatahi
i maharatia ai hei Taone mo Niu Tireni,
he Tinihanga te korero i kiia nei, na
Kapene Kuka, i kite a Niu Tireni ite
Tuatahi, engari e tika ana nana, i hanga
haere te ahua o Niu Tireni, He Wiwi ke
te Tangata tuatahi nana i kite, i te
marama o Hune tau 1503, ara e rua rau
tau i mua ia Kapene Kuka, ko te
Tangata Tuarua i tae mai ai ki Nui
Tireni, ko Whananate ite Tau 1576. Kote
Tuatoru ko Tahimana ite tau 1642,
whakahuatia ana, e ia te Ingoa ko
Teatene, note Tau 1769 i tae mai ai a
Kapene Kuka ia Noema te toru o nga ra
ka tu tona kaipuke ki Makere Pei ku
haere ia me etahi atu ki Hauraki moe
tonu atu i uta i taua Takiwa ano kua
tae mai hoki tetahi Kaipuke Wiwi, ki
Mangonui, i muri tata iho ka tae mai
ano e rua Kaipuke Wiwi, i reira ka
patua te Kapene o tetahi o aua kaipuke
me etahi o nga Heramana e nga maori, i
tenei Takiwa kua hoki mai ano a Kapene
Kuka ki Wairau, i muri iho ka tae mai
ano etahi kaipuke me nga Mihinare ka
timata te karakia haere a Hamuera
Mahitene ki Rangihou ite tau 1814, i
muri ka haere ia ki Te Puna, ka mahia
ano tetahi teihana Karakia ki Kerikeri
ka Timata te Karakia, na i konei tetahi
minita e kauwhau ana, ka tu ake
tetahi maori ka karanga, He Tito katoa
enei korero e puta tatou ki waho, i muri
iho ka karakia ano ka kauwhau te
minita, ka kii kite kore te tangata e huri
kite whakapono ka mate ka tahuna tona
Wairua ki te ahi, ka tu ake ano te maori
ka men, kaore matou e tahuna kite ahi,
ko koutou anake, kote Iwi pakeha e
patua, penatia ana, i naianei kua roa
rawa matou e whakarongo ana, ki to
korero Homai he Paraikete mo matou heoi
tenei ake te Roanga.
RETA TUKU MAI KITE
ETITA.
E kore e tau ki te Etita te he o nga
korero e tukua ana mai kia taia
ki te pepa nei.
ETITA o HUIA,
Hehitingi,
Hepetema 26, 1893.
Ete Etita, tukua ata e koe taku Reta kite
Huia, Ki nga Rangatira o Heretaunga.
Tena koutou. I temea kaore e taea e au te
noho, kite whakarite i ta koutou huihuinga
whakapumau io tatou whakaaro, mote whakatu
ia Henare Tomoana, hei mema mo tatou kite
whare Paremata otu Koroni. Ko tenei e aku
hoa, e tino toitu ana, toku whakaaro, my te
whakaaro a oku Iwi me oku Hapu, kia tu a
Henare Tomoana hei mema mo tatou, i runga
i te kotahitanga. Hei konei koutou, mahia iho
i raro ite pai mete Rangimarie.
Ka mutu,
Na to koutou Hoa
Na Hiraka te Rango.
Pukepoto, Hepetema 18th, 1893.
Kia Ihaia Hutana, Etita o Huia—E
hoa tena koe
He reta atu tenei naku kia tukua mai te
Huia kiu Rere mai ki ahau nao roto ano
ite nei tau ka tukua atu E au Te
Kotahi Pauna E hoa kia Pono kaua koe
E ruarua i tena tono aku kotaku ingoa
kei roto ite rarangi ingoa onga mema
ote kotahitanga otira me penei tetahi iho
o waho ote Peeke.
Kite Etita o Huia Tangata Kotahi.
E hoa utaina atu aka kupu ruarua
nei kia huia he. Titiro Manga iwi katoa
onga motu E rua nei o Aotearoa mete
Waipounamu E hoa ma tena koutou
katoa itu tetahi hui ki Ahipara ite 7
onga ra o Hepetema nei 1893. kote
Putake o taua hui koia tenei kia unu-
unuhia nga mema Maori katoa i roto ite
Paremete Nui o Niu Tireni, a whakahaerea
ana a whakaaetia ana e taua hui ara ete
Rarawa mete Aupouri ara e nga mea ote
Aupouri i tae mai ki taua hui i tino
tuturu rawa me kaua enei iwi E pooti
mema mote Paremete nui o Niu Tireni a
i tino whakatuturutia te komiti hei
whakahaere i tenei tikanga i roto ite
rohe pooti mema i raro o Akarana konga
Rangatira i haina kite pukapuka o tenei
tikanga ara nga Rangatira o te Rarawa
koia enei katuhia iho nei E au o ratou
ingoa—
Timoti Puhipi, Pukepoto
Kihirini Temorenga, Ahipara
Peri Tehuhu, Whangape
Aperahama Pukeroa, Herekino
Pene Korako, Ahipara
Hamihana Paaka, Ahipara
Moa Topia, Whangape
Eriha Waata, Ahipara
Menga Hapu katoa i raro ia ratou
otira E 250 pea nga tangata o taua hui a
i kotahi katoa te kupu me kaua E pooti
mema, Hoi ko roto pea i nga ra o Oketopa
e haere ake nei te komiti kawe i tenei
Tikanga Haere atu ai puta noa inga rohe
ote Takiwa pooti mema i raro o Akarana
konga ingoa onga mema ote komiti i wha-
kamana nei e tenei hui hei kawe atu i
tenei tikanga.
Ko 1. Herepete Rapihana, Pukepoto
2. Patana Karaparapa, Ahipara
3. Tamati Wi, Te Awanui
„ 4. Karena Hetaraka, Muriwhenua
5. Murupaenga Rewiri,
6. Karaihe Mare, Whangape
7. Te Kowha Ruia,
Hoi ano he kupu atu tenei kia koutou
enga iwi onga Takiwa Pooti mema
tatou ka tango i tenei tikanga kia kaua
tatou e Pooti mema mo tatou kite Pare-
mata nui o Nui Tireni o tatou Takiwa
Pooti mema katoa aru nga takiwa e toru
o tenei motu mete mema hoki o tera motu
me unuunu katoa me whakaaro hoki
tatou kote Matau i hanga ai ete Pakeha
he patu ngohi, oti ra kite panga te matau
anake kite wai kore rawa he ngohi e
mate waihoki me tatou kite kore o
tatou mema kua kore tatou e mau ite
matau ate kawanatanga e huti nei i o
tatou whenua ara nga ture koia te tikanga
o tenei putake kia unuunuhia nga mema
he mea whakahaere ano I runga ito
tatou kotahitanga kei penei mai hoki
koutou kua pakaru to tatou kotahitanga
inga iwi kua mau nei ki tenei tikanga
kahore kote kotahitanga kei te tuturu
tunu ano i enei iwi E rangi ko tenei
take a matou he mea whakaputa atu ano
i roto ito tatou kotahitanga kati nei nga
kupu o tenei hui.
Na to koutou hoa
Na Herepete Rapihana,
Kaituhi ote Hui.
Papawai, Wairarapa,
Hepetema 13th, 1893.
He kupu tua tahi atu: —Tena koutou
ete Iwi. Tenei ahau tetahi onga minita
ote kawanatanga ote kotahitanga ote Iwi
maaori te tu atu nei i waenganui i a
koutou, i runga i tenei mahi nui, kua
karangatia nei matou ko oku hoa, hei
|
|
6 6 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
upoko whakahaere mo nga hiahia. DIP
nga whakaaro a nga Rangatira. me nga
tangata mohio, me o ratou Hapu ute Iwi
Maori, onga motu e rua, o tenei kotahi-
tanga, kua huaina nei matou, ko (Te
Kawanatanga Maori). E nui ana toku,
pouri, tera ranei ka taea e matou ko oku
hoa minita (Tohowhitu) nga whakaaro
anga Hapu, me o ratou Rangatiratanga,
kua homai nei ki runga kia matou pikau
ai, kotahi anake e te Iwi i ahua mama
ake ai oku whakaaro, kua oti te whiri-
whiri mai e koutou, e nga Iwi onga motu
e rua nei, o tatou Rangatira, me o tatou
tangata mohio, hei mema mo te Pare-
mata Maori, na ratou, me matou hoki,
ko "Te Kaunihera ote Kotahitanga, " I
runga i tenei ka mohio mai koutou, e te
Iwi, kua pau mai nga Rangatira tanga,
me nga matauranga te whakatopu ki
runga ki te whakaaro kotahi, koia tenei
ingoa ku huaina nei ki runga ki a koutou,
" Te Kotahitanga ote Iwi maori. " Na, ka
kite mai koutou e te Iwi, koia te mama
tanga o toku whakaaro, ki te hinga tenei
mahi, e hara i te mea na matou ko aku
hoa anake, engari, na matou tahi ko era
kua kiia ake nei e ahau, a ki te whiwhi
koutou ki te painga i roto i tenei mahi,
e hara i a matou anake i kite tona pai
mo koutou, engari na matou tahi ko nga
Rangatira kua kiia ake nei e ahau,
kotahi anake e te Iwi, mehemea tenei
whakaaro i whakatupuria mai e koutou
i te ra i tuhi ai o koutou maatua, me o
koutou Tupuna ki te Kawenata i tukua
ai e ratou o ratou tinana, rae te Iwi nui,
me to ratou Rangatiratanga, me o ratou
mana, ki raro ki te mana ote Kuini o
Ingarangi, ara e kiia nei, ko, " Te Tiriti
o Waitangi. " penei ka kaha ahau ki te
kii atu ki a koutou e kore roa e patuki ana,
kua homai e te Kuini o Ingarangi tu
koutou e hiahia nei, ki a riro mai i a
koutou, ko tenei e te Iwi, kua takoto te
tupapaku nei, ko nga wheua anake,
no konei e kore ahau e kaha ki te kii
atu ki a koutou, tera koutou, e ora. Heoi,
taku kupu ki a koutou, i te mea kua roa
tenei mate e pa ana ki a koutou, me ta
koutou rapu tona rapu tonu i te ora;
ote timatanga, a tae noa mai ki
naianei, kahore ano koutou i whi-
whi, kua mate atu o koutou ma-
atua, o koutou Tupuna, na ratou
tenei taonga i waiho hei whakararuraru i
a tatou, Whaihoki. e te Iwi, kua eke nei
koutou ki runga ki te whakaaro kotahi,
me o koutou Rangatiratanga, me o
koutou mana e kiia nei koutou he Iwi
kotahi i runga i te whakaaro kotahi, ki
te kimi i te ora mo te tangata, mo te
whenua. Na, ki a manawanui koutou e
te Iwi ki te pupuri i ta koutou whakaaro
ki a taea ai e matou te titiro te huarahi
mo koutou, me nga toenga o o koutou
whenua taku kupu tuarua ki a koutou,
e taea ai tenei oranga iti e koutou, ma te
whakarongo anake o koutou, ara o tatou
katoa ki nga tohutohu, me nga whakahau
a to koutou kaunihera, kua huaina nei
ko ratou nga mema o te Iwi nui ote
kotahitanga onga motu e rua. Na, e te
Iwi, e hara i te mea tika, ki a inoi atu
ahau ki a koutou, i tenei take ka tono
atu nei ahau ki a koutou, engari i runga
i te nui o taku koa, mo koutou i kaha ki
te tango i tenei ingoa i" Te Kotahitanga "
ki runga i a koutou, a i roto i taua mana
kua karaunatia matou e koutou hei
Kaunihera, hei kawanatanga mo nga
motu e rua nei, i runga i to koutou
mana koia ahau ka inoi atu ai, ki a
koutou ki nga Rangatira, ki nga tangata
mohio, ki nga tangata whai whenua, me
nga wahine me nga Tamariki o "Te
ki te tuku mai ki a matou ki o koutou
kaunihera te whakahaere nao koutou, me
nga toenga o koutou whenua, mo nga tau
e toru, ara kaua te hoko whenua ki te
Pakeha, kaati te ruri i o koutou whenua.
kaati te tuku kereeme hei kooti i o koutou
whenua. ahakoa papatupu, aha koa
wehe wehe, aha koa kooti riiwhi tupa-
paku; ko enei taku e tono nei ki a
koutou, ki te taea enei e koutou, ka taea
hoki e matou tetahi oki okinga TOO tatou.
Heoi, ki a ora koutou e te Iwi, nga Taane,
Wahine, menga Tamariki. He kupu ke
tenei naku ki aku hoa mema katoa ote
Paremata Maori, i runga i te mana
kaunihera kua homai ki a tatou e te Iwi,
me te mana kawanatanga, kua huaina
nei ko ahau tetahi onga minita o taua
kawanatanga, tenei ahau te tu nei i
runga i aua mana ki o koutou aroaro, ka
inoi atu ki a koutou, ki a whakaurua atu
ki roto ki ta koutou hui nga take me ake
nei ahau tuku atu ki a koutou, he i tiro-
tiro ma tatou, i nga mea tika i nga mea
he, ki a riro mai hoki i ahau me oku hoa
nga mea o aua take e kiia ana e tatou he
tika.
Take Tuatahi: Ko nga Pire, me nga
Pitihana, me nga Motini, i pa. hitia i
tenei tunga Paremata kua hori ake nei,
ara kia whakaatu mai koutou ki a matou,
ki nga minita ote kawanatanga kei konei
i nga mea o aua tuke (tuatahi) e tika ana
ki a tukua ki te Perehi.
Tuaru: Ko nga (Ruuri) mo te whare
Paremata Maori, ki a riro mai i a matou
ta koutou whakatika mo nga mea tika o
aua (Ruuri).
Tuatoru: Ki n rongo hoki koutou i to
matou ahua i to nga minita o tenei
kawanatanga, ki a rongo hoki koutou ki
nga take e whakaarotia ana e tenei
kawanatanga, ki a hangaia hei Pire ma
ratou mo tenei Paremata e haere ake nei,
heoi ka mutu taku mihi, me taku whaka-
marama, me taku inoi atu ki a koutou, e
nga Rangatira, e te Iwi.
Raniera Wharerau.
Pakipaki, Oketopa 4th, 1893.
Ki te Etita o Huia—Tena koe.
Me tuku e nei korero aku, ki nga Iwi
katoa aha koa i roto i waho ranei o te
kotahitanga Tane, Wahine, Tamariki,
hei titiro ma ratou i nga tikanga o nga
kupu i raro ihonei,
E hoa ma e nga Rangatiratanga katoa
oia hapu oia hapu o te Iwi Maori,
Tenara koutou whakarongo mai, ka
korero atu ahau, kia koutou, ia ku
mahara mo runga i te tikanga kua
mahia nei ara mo te whakakotahitanga
o te Iwi Maori. He tikanga nui tenei he
ritenga tuturu no muaiho note wa ano
io tatou Tupuna tae iho kio tatou
matua.
Whakahuihui rawa ai ratou ia ratou,
i te tuatahi katopu katahi ano ratou
katahuri ki te mahi i te take i whaka-
topu ai ratou i o ratou tinana me o
ratou whakaaro, konga take i mahia
peneitia iriro ia ratou ta ratou i hiahia
ai.
Mehemea he mahi na etahi o tatou
Tipuna, ki etahi o tatou Tipuna, mo
tetahi take i waenga nui ia ratou, whaka-
huihui ana tetahi taha ia ratou nei
whakahuihui ana hoki tetahi taha
katopu ratou katahi ano kamahi kia riro
ia wai o raua taraua take.
Ko te ahua tenei o te whakahaere an
tatou Tipuna ao tatau matua monga
mahi nunui i te wa ia ratou i te ao nei.
na enei whakahaere a ratou i tupu ai to
ratou kaha i whiwhi ai ratou ki te ara i
puta ai tatou o ratou uri ki te ao e ora
nei.
Kati i konei taku whakaatu i te ahua
o nga whakahaere no tatou Tipuna kei te
mohio tonu hoki koutou.
Ka hoki mai taku korero mo enei ra
tonu ia tatou nei.
Kei te mohio tonu, o tatou ngakau he
mahi tino tika te whakakotahi io tatou
tinana te whakatopu i o tatou whakaaro
kia kotahi ai tatou kia kotahi a tatou
kupu.
E ngari tenei ano e tahi tikanga kei
waenga nui ia tangata ia Rangatira-
tanga ia Rangatiratanga nana i whaka-
rereke o tatou whakaaro i kore ai tatou e
haere mai i runga i te kaha ki te hapai
ki te tautoko i to tatou tikanga.
Ko nga tangata e whiwhi ana i te poi
i roto i nga tikanga ate Pakeha aha koa
e kiia ana ano ia he mate mo tatou enei
e mahia mai nei e kore ia e haere mai ki
te tautoko i nga tikanga e tu ai te
kotahitanga kei ngaro to ratou ora.
Ko te tikanga mote taha ki ngu
Rangatiratanga hemea tino unua ano
tenei no mua iho no nga ra i o tatou
Tipuna i o tatou matua kaore hoki e pai
etehi Rangatiratanga kia riro ratou
kiraro, i te whakahaere, a tetahi Ranga-
tiratanga ma ia Rangatiratanga e mahi, he
tikanga mona, koa ratou whakaaro enei
kia mate ake ana ratou, na ratou ano, i
whakahaere nga tikanga.
Kati e aku Rangatiratanga, kua
marama mai koutou, kite ahua onga
tikanga.
Na reira ka ki penei atu ahau, kia
koutou, tahuri mai mahia te tikanga nei
he mea whakatuturu na o koutou matua
to koutou Rangatira tanga, me o koutou
mana, ki runga i n koutou, me o koutou
whenua, i te ono 6 o nga ra o Pepuere,
1840.
No taua ru te 6 o Pepuere 1840 I hui
hui ai nga Rangitiratanga wehewehe o
mua, whakakotahi ana ratou i, taua ra,
na to ratou kotahitanga, i oti ai ta ratou
mahi, koia te take, o te Tiriti o Waitangi
i whai mana ai, mato ratou topu tanga,
ki te whakaae.
E korero atu ana ahau, kia koutou, e
aku Ariki, kia titiro mai koutou, kite
ahua, onga mahi, i mahia, Huihui tin,
ete nui, ote tangata, a oti ana. Penei
tonu aku whakaaro mo to tatou kotahi-
tanga, mehemea katopu tatou ki te iwi
i te mana motuhake, kia homai mo tatou
kore ana e taea, ete Kuini, te Kaiponu,
taua mana, kia tatou.
No te men kua oti ke tana mana, te
homai, mote iwi maori, i te tau 1852,
heoi ano te mea, kaore ano tatou i inoi
noa. kia homai.
Kua tae tenei ki te wa tino tika, hei
i noi tanga mo tatou, i taua mana kia
homai, note mea, kua kite tatou te iwi
maori, ite nui onga he, aru i te mahinga,
ate Paremata ote Koroni nei, i nga Ture,
monga whenua maori, kua rangona hoki,
te aue nui, ate iwi maori, i nga tau katoa,
i te nui, o to ratou Taimaha, ite pehanga,
anga ture, tera e kitea nga Pitihana ate
Iwi Maori koia tena nga kai whakaatu i
te nui ote aue ate Iwi Maori.
He whakaaro naku kua huamatoke
haere nga korero menga tikanga, o to
tatou kotahitanga e whakaoho atu ana
|
|
7 7 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI.
ahau i a tatou kia maranga kia takatu te
tinana menga mahara kei oho rere o
koutou nga kau ki nga korero e panui tia
na e Huia mote taha ki au he tino
korero parau aua korero ko au te tangata
kei te tino tu i runga i to tatou kotahi-
tanga i nga tikanga kua panuitia ki
roto i te pukapuka whero ka taea e au te
tu ki te aroaro onga mano tangata
whakaatu ai i nga tuke katoa me o
ratou nei tikanga onga mahi i mahia ete
Hui i tu ki te Waipatu, i te 11 onga ra o
Aperira, 1893, i ma roto mai i nga mahi
i mahia e taua Hui aua kupu e rongo
inainei koutou e ngari e nga Iwi kei
Pouri, ki enei raruraru tanga, ko taku
tino hiahia nui me tino whakahoki nga
whakahaere o to tatou kotahitanga ki nga
ritenga kua oti te panui ki te pukapuka
whero mehemea kapena tatou kakaha
ano to tatou tikanga ka, rite ano ki te
timatanga e ngari ko au ano hei arahi,
ko koutou hei mana Hei Ariki, hei
Rangatira moku he kore hoki noku e kite
anu i tetehi tangata, te kiia ake ai au ko
mea hei arahi he nui ano nga tangata
matau kei nga motu erua nei engari
mo te ata arahi kaore au e kite ana.
Kati aku kupu Hei konara, koutou
noho mai ai.
Nata koutou mokai,
H. P. R. Mangakahia.
Pakipaki. Oketopa 4, 1893.
Ki te Etita o Huia—Tena koe.
He kupu ke enei naku mo runga i
etehi Panui kua tukua kia Huia e ki
una aua Panui, ko H. Mangakahia
naku ano ahau i karanga hei mema i te
hui i te Waipatu i te 11 onga ra o
Aperira, 1893, ko Tunuiarangi te mema
ate kotahitanga i whakatu ai. E ki atu
ana ahau ki nga tangata mahi pena kati
koutou te whakahua i taku i ngoa i roto
i nga korero parau.
Ka tono atu nei ahau kia koe e taku
tuakana whanaunga e Hone Paerata kia
tuku mai koe i to korero kia Huia mo
runga i te kupu e ki nei te tangata naka
ano ahau i ki ite Hui i te Waipatu ko au
hei mema me koe hoki e taku whanaunga e
Hira Paea me tuku mai koe i tau kupu
kia Huia mo tenei tuke note mea tenei
ano te mau nei te warawara o korua reo
i roto i aku taringa. Tenara korua mea
tatou whanaunga i kona nato korua Hoa
iti rawa.
H. P. E. Mangakahia.
Manakau,
Takiwa o Otaki.
I te Wenerei, 20 o Hepetema, i tu tetahi
hui ki Waikawa, ko te take nei ko te
whakatuwheratanga ote whare whakairo
o Ngatiterangi, hapu o Ngatiraukawa,
kote ingoa o taua whare nei, ko Te Ua-a-
Whaki, koia tenei tetahi o nga tupuna o
Ngatiraukawa nei, ko nga pou o tenei
whare, he mea whakairo katoa, kua wha-
kaahuatia hoki mo nga tupuna o mua,
Nui atu te pai o nga mea whakapaipai o
roto o taua whare, he terepa, he kowhai
ngututahi he kowhai nguturua, he aha,
Ko te ingoa o te tangata nana i hanga
nga mea whakairo, ko Patuako Tauehe,
koia tenei. Kua tae mai nga pakeha o
Manakau, o Otaki, o whea ra, o whea ra,
ki te matakitaki i tenei whare, a kua
whakamanuhiritia ratou katoa e Ngati-
terangi. He tokomaha o nga" tangata i
uru ki roto ki te whare, kai ai. Nui atu
te pai o nga kai, nui atu hoki te ata whai
o Ngaiterangi ki a ratou hoa.
Kati, ka mutu taku,
Na Te Kotuku Rerenga tahi
Aru Na Te Pehi.
TAMARIKI MATE.
Ko Tipene Kaperiera ka ono ona tau
i mate ki te Waipatu i te 6 o nga ra o
Hepetema 1893, ko Te Arai Kaperiera,
ka tekau ona marama i mate i te 18 o
nga ra o taua marama ano. he nui te
tangi o mua matua i runga i te ahua
mate penei, E taea hoki te aha nate Atua
i homai, nate Atua ano i tango atu.
Ko Maata wharemata. i mate ki
korongata, he uri na Pahu nana ko
Hinerae, kote Whakaterewai ko Tamaia
kina, ko Takotoroa, ko Maata, No te 28 o
Akuhata 1893. i mate ai, he mea tuku
mai e Tamati Maire Uia taia ki te Pepa
kia kite ona whanaunga i roto i te Ariki
Kinga hoa tuhi mai he moni kua
tukua mai hei utu mote Nupepa, i te
tau—
£ s d
Reweti Mokena.... 100
Toi Natanahira.... 200
Ko te whika rua pauna e mau i te
ingoa o Kahukaka Nuiomanaia i runga
ite rarangi moni, o te Nama 20 o Huia, E
he una, ko te tikanga Na Toi Natanahira
taua rua pauna.
PANUITANGA.
Kupu whakamarama ki nga hoa ki te tuku
moni mai koutou, mote Pepa nei, me tuku mai
i nga moni ota o nga Poutapeta, kaua i nga
Pane Kuini, he mea ua ua te homai moni mo
nga Pane kuini i konei.
AMARA.
TARIANA MOMO.
Me haere katoa mai nga uha Momo Purei ki
ta mauti Tariana he Tariana pai kaha he toa
kite whai manuka no na Tipuna mai tona toa
tae mai ki aia ka nui nga Purei e riro ana ite
Toa nei,
IA AMARA.
Enga Hoa Maori Pakeha, kawea mai a koutou
uha whaka matau tia, ko tona whakapapa ko
ia tenei, ko tona tamaiti tua tahi ko kimiri ia
te korana o mangatarata he toa ano kite whai
manuka otira kai te rongo koutou.
Kote utu mote uha kotahi e £5 OB, e rua uha
nui atu ranei me whakarite te atu.
Na Rupuha Te Hianga
Me te Oti makene toohi
Porangahau.
Hepetema 21, 1893
PANUI HOIHO NGARO.
He hoiho Pane, he whero pouri he rahopoka,
he ma roroa te rae kaore he Parani, kite ki te
te tangata me whakatu mai kia au ka hoatu e
au te Pauna kia ia
ROPOAMA HUARERE
Onepu Te Aute.
PANUI.
W. HAIMONA, tangata ote whare
mahi kate, Wakena, Hehitingi, kei au e takoto
ana te tini, paki me era mea e pirangitia ana
e te tangata, mehemea ka pakaru o koutou
paki, haeremai homai kia mahia, ina ano hoki
nga Wakena Wuru, kei to koutou hoa kei u
W. HAIMONA, HEHITINGI.
PORONOTII (BRONTE).
He Tariana momo Purei, he taina no
Nerihana (Nelson) tetahi hoiho tere kite purei
o Akarana, kote utu e £3 10s mote uha kotahi,
me kawe mai a koutou uha momo purei, kia.
puta ai he Kuao purei ma koutou, nga aha
papai hoki mote haereere, kite kore e hapu me
kawe mai ano i tetahi tau, ko taua utu ano kite
aitua te uha, kite mate i roto ite patiki, kaore
he ritenga he Aitua, kite mute te kuao ka pera
UHO, he pai rawa atu te patiki, hei tunga mo
nga uha, ka pai rawa te tiaki i nga uha, me
kawe mai a koutou ia koutou, uha, kite Paki-
paki nei ka.
MOHI ATAHIKOIA,
Pakipaki.
PANUI.
TARIANA.
E hou ma whakamata te mau ia koutou uha
ki nga Tariana Pakeha, engari kawea mai tenei
Tariana kia puta he hoiko kaha te mahi mo
koutou, ko tenei Tariana he tamaiti na te
Tariana ote Makarini, ko tona papa ko
koparanga kirihi KO tona koka he tama-
iti na Riri tione Tariana a Henare Rata,
kei wareware koutou ki to koutou hoa
ko nga tangata e hiahia ana me mau
mai e ratou wha, kite kore me tuhi puka-
puka mai maku e tiki atu, kote utu mote
wha ki nga maori e rua pauna te kau hereni
£2 10s, ki nga pakeha e £ toru pauna £3.
Na to koutou hoa
NA TE WHATU RENATA,
PATATANGA
|
|
8 8 |
▲back to top |
HUIA TANGATA KOTAHI
PANUI.
REREWE WHARE KAI,
HEHITINGI.
Kai, i nga haora katoa, He Hapa, Tio Ke
Ika, Tikaokao, kei konei, katoa nga kai, e
pirangitia ana, Haere mai ki tokoutou, hoa
kia.
HONE TEERA.,
Rangatira o tenei whare.
J. MAKITEI.
NONA TE WHARE
ite taha o
PAAMA TAKUTA;
i rawahi mai ote
REREWE TEIHANA.
E whakaae tuturu ana ahau kei toku
whare nga taonga iti te utu, kei au hoki
te whare mahi kahu wahine, Tamariki.
HAEREMAI HAEREMAI
Ki au ki te whare iti te utu
NA
J. MAKITEI.
HEHITINGI.
PANUI.
Monga kahu me era me atu iti te utu haere
ki te whare O'RAIRE. i te taha o te Tari
Nupepa'
Maori, Hehiting.
PANUI.
HEHITINGI TOA.
Te whare ite ake te utu mo nga mea katoa.
W. C. MATIHANA.
AE. AE. AE.
KEI KONEI NGA
Huka iti te utu ' Kei a
Ti iti te utu PITI ME ONA.
Kopi iti te utu. ' hoa Ton
Kanara iti te utu moni takoto i te taha o
Tiamu iti te utu te
Raihi iti te utu WHARE O
Karani iti te utu. PARAI HA
Paramu iti te utu e hoko nei i a ratou mea
Tini Riihi iti utu. katou mo te moni iti
Haere. mai kia tere ka kite koutou i te iti o te
utu o nga meae hokona ana i konei.
PANUITANGA.
Whare rongoa i muri ake o te Teihana
o te Reriwe.
Ko Hohepa Paana, he Takuta, kua
whakapuare tetahi wharo Rongoa ki
Hehitingi nei. Ko ona tau o mahi ana
ki Turanga 14. Nui atu tona whakapai-
tia i reira. Hei toha mo tona pai. kei a
ia nga kupu whakapai a nga tangata
mona. Ka kore koe e ora i etahi atu
tangata, kana hei poari, me haere mai
ki te tarai i a Paama, a tera koe e ora.
Te piwa ta ngau puku, niho tunga, me
era atu mate ka ora i ana rongoa.
Kaore ho rongoa pena i etahi ata takuta.
Nga mate wahine katoa e ora ana i a ia.
Ko nga mea e pangia ana e te mate mo
Haere kia ia a ka ora ratou.
KI NGA TANGATA O HERETAUNGA.
HE
KANUITANGA TENEI KIA
Hoho ai koutou kua whakatuherata e
au takuwhare Puta e tata ana kite
whare Tiata Hekitingi. Me haere ma
koutou kia au kite tangata nona te whare
iti ake te utu i Haki Pei.
NA HONE TATARANA.
PANUI KI NGA MAORI.
HAERAMAI, HAEREMAI,
Katoa koutou tangoha. He Tera he
Pararie mo koutou me a koutou Tamariki,
Wahine. Hanihi mo okoutou Paki ia •
TEOTI RANA., HEITINGI,
Whare ite te utu i Haki Pei rawahi
mai i te
HOTERA O KARATANA.
PANUI KII NGA MAORI.
AREKA TUARI.
E hoa ma kei au te Whare iti te atu
haere mahi homai ta koutou. Ota kia
mahia o kahu pai mo koutou, kei au
nga mea katoa e piritianga ana e te
tangata, ko toku whare kei rawahi mai
o to
HOTERA O KARATANA. HEHITINGI.
PANUI.
TE AIRA HIKO MOTE MATE RUMATIKI.
Ara ko te Rogoa o mutu wawe ai te
mamae onga mate katoa.
He rangoa tenei e emutu wawe, hohere
ai nga namae o Te Rumatiki mate pera
ano te ahua Mate Hukiki ara Matare-
kereke, Tuituki Takoki. Te ataunga
ranei a te katipo a te aha atu ranei. Ara
mo nga mamae ka pa ki te tuara ki whea
ranei o te tangata. Ho whakamohiotanga
tenei mo te whakamaeinga o tenei
Rongoa. Ukura tenei aira me te miri
kauaranei e miria ka te ahua o te tangata
mate te tangata mate te tikanga
Whare Tumaki Na Peteriki me Co
Tikahou Amarika Kai a ratou anake kei
Poneki
2s 6d mo te patara Hei pani anake mo
Waho o te tinana
Ko to ratou Eihana ko
W. J. TAEAMANA, HEHITINGI.
PANUI
KOREROTIA TENEI.
Mehemea ka kino te haere o te wati
mauria mai kia A. MAKAKINITERA e mahi
nei i te whare i te taha o te Tari o te
Huia, Nupepa Maori i rawahi mai o te
rerewe teihana ka toru nei te kau tau e
mahi ana i tenei mahi Wati Meke, mahi
Riingi Poroti rae ora atu mahi ko nga
mea e mahia ana e kore e kore te pai, he '
iti noa hoki te utu, kera A. Makakinitera
nga Wati, karaka pounamu pai me era
tini mea atu. Mohiti kanohi, pura aha
atu ko nga karaihe tona e pai ana mo
nga konohi he iti rawa te uta nga mea
katoa haere mai Haeremai tirohia koutou
ta whare o
A. MAKAINITERA..
I te taha o te Tari o
TE HUIA, NUPEPA MAORI,
REREWA TIRITI.
HAMUERA HEMI,
E hoa ma kua hokona e au te mahi.
Hu meka a kaata i te taha o te Tari
Nupepa Maori. Haeremai Haeremai ina-
ianei ki to koutou hoa kia Hamuera
Hemi Tango Huai Ranui toku mohio kia
koutou".
PANUI
NO WHITAKA.
Me ona hoa te toa pai ki te tango pukapuka
Nupepa tuhituhi. Pene koriana me
era mea atu.
HEHITINGI, HAKII PEI NUI TITENI
He mea Perehi e TEOTI me IANGA a he
mea panui e IHAIA HUTANA me TIMOTI WHIA.
i raro i te Komiti o te kotahitanga.
HATAREI HEPETEMA 20, 1893.