—————————————————
      [NAMA.  22.]\_\_\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA.\_\_\_\_\_\_\_\_HANUERI        TUREI 10th 1899.  \_\_\_\_\_\_\_   [Wharangi No. 1]
    PANUITANGA.
             ———
   Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga huihui-
 nga tangata, e noho mai na koutou inga pito
 e wha, o tatau motu, e hoa raa tena ra koutou
 e nga Taane, nga Wahine, me nga Tamariki
 kia  ora, koutou, i raro i te maru o to tatau
 Ariki Amene.
   He whaka-marama   atu tenei kia koutou
 kia noho mohio ai koutou, ko Hanuere tenei
 Marama   ko te  tau o to tatau Ariki 1899,
 kua  whakamututia te tango a te tangata ia
 "Te Puke Ki Hikurangi," mo te toru mara-
 ma, me te ono marama, ka waiho i te tau, te
 tango a te tangata, kaore e hoki iho i te tau.
   Heoi e nga hoa aroha, me nga kai-tautoko
 i to tatou taonga, kei ahua pouri mote penei-
 tanga i to tatau taonga, kia tau te rangimarie
 kia koutou.
          Heoi ano kia ora koutou.
           Na T. P  K.  H.

 Kia pau tenei Marama ka mutu ai te puta o
 tenei Panui, ka noho mohio hoki  koutou.


    Ko te toenga tenei o nga patai kia Parate-
 ne Ngata, me nga  whahokihoki a Paratene
 Ngata.

   Q.  Ko te No 2, me te No 3, engari pea te
 whakatu Komiti mo era Whenua hei whaka-
 haere tikanga?
   A.  Ae.
   Q.  Kaore he hiahia oku  ki a tonoa ki a
 korerotia te Mana  Motuhake,  me te tono
 Kaunihera  a Waikato, e  rereke ana hoki te
 whakaaro o nga  Maori  engari pea ma te
 whakatu ropu rawa pea e mutu  ai e pai ai
 nga whakahaere e mutu rawa atu ai te hoko
 Whenua?
   A.  Ae.
   Q.  Mehemea  ki te kore e pai etahi Iwi
 ka whakaae ranei koe mo tou takiwa tena
 tikanga?
   A.  Ae, Koi ana taku e hiahia nei mo to-
 ku takiwa, te hunga e Tautoko nei i te Pire.
   Q.  E whakaae ana koe kia mahi tuatahi-
 tia tenei Pire ki tou takiwa hei tauira ki etahi
 Iwi?
   A  Ae.
   Q.  Kaore ranei koe e mahara ana ki te-
 tahi tikanga pai atu  i tenei e ora ai nga
Whenua  Maori?
   A. Kaore, timata mai i te taenga mai o
 te Pakeha tae noa ki naianei e rapu ana aku
whakaaro  i nga tikanga pai e ora ai te Iwi
 Maori, kaore i kitea e au tetahi atu tikanga
i pai atu i tenei, ko tenei anake i kitea e au
ara me ata haere me whai haere i runga i te
Matauranga  o te Pakeha.
  Q.   Kaore koe i te mahara ake i naianei
kaore ano i tae noa ki te wa e mahue ai i te
Maori o ratou tikanga e tika ai te hopu tonu
ki to te Pakeha?
  A.   Ae, kaore ano te Maori i eke noa ki te
tikanga Pakeha.
  Q.  Engari e tumanako ana koe ka ueke
atu te Pakeha, ka neke, atu hoki te Maori?
  A.  Ae, ko nga matauranga kino ote Pa-
keha me patu atu era, ko nga Roia  kaua
 rawa e uru ki enei mahi, engari kote ahu
 Whenua  taku e  pai ai hei whainga ma te
 Maori.
   Q.  Me  hanga pea he tikanga e mau • ai
 nga  Whenua   e  tae atu  ai te Maori ki te
 mutunga mai ote matauranga ote  Pakeha?
   A.   Ae.
    Q.  Kia tae ra ano pea kite Pakehatanga
 ote Maori, katahi pea koe ka whakaae kia
 penei ano he Ture mo te Maori, me to te
 Pakeha?
   A.   Ae.
    Q.  Iki koe i nanahi mo te Kai-Waipiro
 kua iti haere i nga Maori?
   A.   Ae, tetahi pea kua pau  hoki  nga
 Whenua  hei hoko moni
   Q.  Kua  kite te Maori i te he o era mahi?
    A.  Ac, no reira ka tahuri te Maori kite
 hanga Ture mo ratou pa, kaore e uru mai te
 haurangi ki roto, e hamenetia, ana nga ta-
 ngata e takahi ana i tana tikanga, a e tahuri
 ana te Maori kite peehi i nga tikanga kino i
 waenganui i a ratou.
   Q.  Kua  Whakatututia e nga Maori he
 Komiti pera nao ratou takiwa, me te whaka-
 tautau utu mo nga hara?
   A.  Ae, mehemea  kaore e utu te tangata
 i whainatia ka kawea ki te Kai-Whakawa
 mana e whakatau te utu.
   Q.  Kanui pea nga painga e puta ana i
 runga lie mahi a ena Komiti?
   A.  Ae.
   Q.  Ka  tu tetahi hui ka kaha pea nga
 Rangatira kite arai i nga haurangi kei tae ki
 reira?
   A.   Ae, pera hoki te tikanga ite hui i Pa-
 pawai mo te takiwa anake ote tina ite taenga
 ote Kawana ote Pirimia mete Atimara, me
 nga Rangatira Pakeha, ka kitea tena kai, hei
 whakarite i te ahua ote tina i taua wa anake
 ka mutu, hei manaaki mo te manuhiri.
   Q.  He tangata koe kua whakaako pai i o
 tamariki, na tou mahara ake tena, na nga
 moni e puta mai ana i o Whenua?
   A.  Ae, naku tonu ehara i nga Whenua.
   Q.  Mehemea i wehewehea o Whenua ka-
 tahi pea koe ka whangai ki nga hua o Whe-
 nua i o tamariki?
   A.  Ae.
   Q. Mehemea ka wehewehea o Whenua e
 ki nei koe 10 eka ka tika ranei koe ki te wha-
 kanohonoho i o tamariki ki ena Whenua?
   A.  Ae, engari he Pakupaku.
   Q.  Kaati ina pea tetahi ahua o te mate
 ka mohio ki te matauranga nga tamariki i
 hoki mai i te Kura kaore he Whenua  hei
mahi?
   A.  Ae.
   Q.  He kore pea kaore ano he tikanga i
takoto hei wehe i etahi painga mo ana tama-
 riki?
  A.   Ae.
  Q.   Kaore koe e whakaaro kia ata rahuitia
etahi waahi mo nga tamariki mo nga wa e
haere mai nei?
  A.  E tika ana, e pena ana hoki ta matou
whakaaro, kia ruhuitia etahi waahi mo ma-
tou, me a matou tamariki hei Whenua tuturu
mo matou. Ko nga Whenua hoki e tukua atu
ana kite riihi ka riro tonu atu era i raro i te
tikanga riihi, a tera ano hoki e tonoa atu nga
 Whenua   i riro ra i te Pakeha a tona wa ki a
 whakahokia mai hei Whenua mahi.
    Q,  Me rahui ano hoki pea, etahi waahi
 hei tuunga Kura hei ako i nga tamariki mo
 nga mahi a ringa?
    A.  Ae.          '
   Q.  Me nga Whenua  papai pea hei mahi
 paamu ma aua tamariki?
   A.   Ae.
    Q.  Me pehea tena whakahaere e oti ai?
   A.  Ma te Komiti o ia Iwi o ia Iwi e wehe
 etahi wahi hei oranga mo nga tamariki e a-
 ko ana ki te mahi.
   Q.  Mehemea  ka whakahangaitia nga ti-
 kanga  ote Pire nei kio hiahia ua,  ka  pai
 ranei ki ou Iwi?
    A.  Ae, kaore he mate i roto i tena tika-
 nga, engari kei nga whakahaerenga pea e
 kitea ai ona raruraru, e mohio ana hoki au
 ki etahi Pire i marama tonu te whakaaro iho
 ite mahinga ai hei Ture no te tukunga ki
 waho whakahaere ai ka uru mai etahi raru-
 raru ko nga Roia te Iwi mohio hei hopu i
 etahi painga i roto i te Ture.
   Q. . Ko koe ko tou taha e penei ana kia
 rahuitia nga toenga Whenua ki nga Maori?
    A.   Ae
            
   Q.  Kite tau tenei Ture mo tou takiwa ka
 whakaae koe kite wehe i etahi Whenua hei
 whangai i nga Tamariki Kura?
   A.  Ae.
   Q.  Ko nga Whenua i waho atu me tuku
 ki te riihi?
   A.  Ae.
   Q.  Ko  nga Whenua papai nui iti nga
 tangata ki roto me wehewehe ena?
   A.  Ae, engari kaore i tooku takiwa ena
 tu Whenua; Engari kei etahi atu takiwa.
   Wi Pere:—
 I te mea kua poto te taima ote Paremata e
 tu ana, ko ehea wahi ote Pire e pai ana koe
 kia paahitia i tenei Paremata?
   A.  Me  whakatakoto e tenei Komiti ki to
 Whare  te "Pire Poto" ara, Rahui i nga toe-
 nga Whenua, tuarua me whakaotioti i nga
 hoko o mua, mehemea ra e poto ana te tai-
 ma  koi nei hoki taku korero i nanahi, ko
 nga Whenua he mokete kei runga e tarewa
 ana me kati, kaua e hokoa me hoatu ano he
 rarangi whakatu Poari ko nga mahi ma taua
 Poari hei hoa mo te Kooti hei whakatautau
 haere i nga hoko i etahi mea hoki e tarewa
 ana kia tere ai te oti.
   Q.  E pena ana to whakaaro mo tera tau
 ka homai ai nga whakahaerenga ma te Poari
mo nga whenua?
   A.  Ae mehemea kaore e paahi tenei Pire
i tenei tau, me homai ko tenei e tono nei aa
me   te Poari hoki hei hoa mahi tahi mo te
Kooti.
  Q.  Kaore ranei e pai ko te Komiti Poraka
tetahi e mahi i tenei tau?
  A.  Pai noa atu mo te paahi rawa ake o te
Pire kua mama mai nga mahi ia ratou, hei
hoa mahi mo te Poari me te Kooti.
  Q.  Ko te mana mo te Rahui me whairohe
me aha ranei?
  A.  Ko tenei Rahui mo ake tonu atu, ma
te ngaro tonu o te Maori ka mutu.
  Q.  Ki to mohio me pehea te tuku mai a
te tangata i tona whenua ki raro o te Poari?

      [NAMA 22.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE  PUKE  KI HIKURANGI HANUERI TUREI 10th 1899.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2]\_\_
     A.  Ma o ratou Komiti e whakarite ka tu-
   ku mai ai ki te Poari.
     Q.  E whakahe ana koe ki tenei me muru
   noa e te Poari nga whenua?
    A.  Ae mehemea hoki ka pena ka tu wehi
   nga Maori, ahakoa pea he painga mo ratou
   kei taua tikanga.
     Q.  Mehemea  ka penei te ahua o te Pire
   me to hiahia, me tau ranei ki tou takiwa ana-
   ke ki te Tai-rawhiti, ki te katoa ranei?
     A.  Toku hiahia mo te motu katoa kaati i
  runga i nga whakahe ka mea au nae tau ki to-
  ku takiwa, maku e whakamatau, ara me tau
   kia au ki te Tai-rawhiti, me etahi o te Tai-
   hauauru e tautoko nei i tenei Pire, ki te kite
   etahi Iwi i te pai kei a ratou te tikanga kite
  uru mai ki roto kaati kite peke etahi Iwi ki waho
  ka ki au mo toku takiwa anake tenei Pire mo
  te Tai-rawhiti, he Iwi nui toku he nui hoki
  o ratou whenua.
    Q.   Kaore e tika te Poari, ki te mahi noa i
  taua mahi engari me haere i runga i nga to-
  hutohu a te Komiti Poraka ka tika?
    A.  Ae.
   Q. Ko nga mahi a te Komiti Poraka me haere i
  runga i nga tohutohu a te Iwi. me nga mahi
  a to Poari me haere i runga i nga tohutohu
 •a te Komiti?
  A.  Ae kite kore hoki te Poari o whakarongo
  Ui ta te Komiti Poraka ka he.
   Tiamana:—
    Ka nekehia i naianei mo apopo 11. a. m.
                  21/10/98.
                          i1.  a. 111.
    Wi Pere:—
  Kaore aku patai e toe ana.
    H. Kaihau:—
  Kua tino korero pea koe i nga tikanga ote
  Pire a te Pirimia?
    A.  Ae.
    Q.  Ki to mahara e rite ana nga tikanga
 i roto o taua Pire ki nga mahara o nga Iwi o
  Niu Tireni hei ora mo ratou?
   A,  Tetahi wahi ara te Kahui ko te wahi
  tera o te Pire i rite atu kito whakaaro  oto
  lwi Maori, ko etahi take mo te Mana Motu-
  hake, mo te kaunihera Maori  kaore i uru
 mai  ki roto i te Pire
   Q.  Ko  te hea wahi ote Pire o kore ana o
 rite kite hiahia ote Iwi Maori?
   A.  He maha ona wahi he Pire hou hoki
 tenei me ona tikanga engari he pai-ano eta-
 hi wahi kei ona whakahaerenga pea e kitea
 ai ona kino a ka tono mai kia whakatikatika
  ia.
   Q.   I mea mai koe kote tino wahi e rito
 ana kito hiahia ote lwi Maori  kote kati  ite
 hoko?
   A.  Ae me  to ratou whakaaro kia Puihitia
 nga Whenua.
   Q.  Ko ngu kupu pea i roto o te Pire i tua
 atu i tena e kore rawa e rite kite hiahia o te-
 Iwi Maori?
   A.  Ae, o whakaatu penei ana au katahi
 ano tenei Pire ku mahia mo te Iwi Maori.
 kite paahitia tenei Pire tera pea e kitea ona
 painga.
   Kaihau-—
 Hei whakaatu noa maku kite Komiti kote
 korero kia Rahuitia, ko te hoko hoki kia ka-
 tia te wahi i roto i tenei Pire.
   A.  Ac, koi ana nga wahi i roto i tenei
 Pire me etahi atu tikanga me nga tikanga
 mo te Kooti, me te tikanga mo nga moni
 nama me te whakamutu ite hoko me te tika-
 nga mo te riihi i nga Whenua mete whaka-
 haere moni mo runga i nga ruuri i roto i
 tenei Pire, e pa katoa ana tena kite Iwi Maori.
   Q. . Kaore koe i whakaatu i tena i te tua-
 tahi, engari i ki koe i te tuatahi e rua ano
 ko te kati ite hoko me te tikanga mo te riihi?
   A.  E  tika ana, engari kaore pea koe i
 rongo i aku korero  ote ra tuatahi nae te ra
 tuarua kei reira e takoto ana aku korero; e-
 ngari mo te whakaaro onga Iwi katoa ote
 Motu nei i ki ai au mo te kati ite hoko rue te 
 riihi i rite ki o ratou-hiahia.
  H.  Kaihau:—                            
 Ite mea kua raruraru tena patai a maua me
whakarere  tena patai.
   Q.  Ite Hui ki Papawai, i tae koe ki reira?
  A.   Ae.                                 
  Q.   I penei pea koe i nanahi i tae etahi o 
Waikato  ki reira me nga lwi o era wahi atu 
ote Motu nei?
  A.   Kaore au i pena, engari i penei ke au i
ko tetahi wahanga o taua Hui i tu ki te taha i
tono Kaunihera Maori.
  Q.  I whea tetahi wehenga?
• A.  I. tono tetahi wehenga i te mana mo- r
tuhake (Home Rule) ko totahi wehenga i tu
   ki te whakatikatika.
     Q.  Kaati ko korero enei i runga ake nei
   mo nga wahanga nei?
     A.  Ae.
     Q.  I tehe taha koe o enei taha e toru?
     A.  I te taha au mo te whakatikatika mo
   te Pire, i haere au i runga i oku whakaaio
   ake me nga whakaaro o toku Iwi.
     Q. I tonoa mai koe e to Iwi mo te whaka-
   tikatika, kaore ranei koe i tonoa mai mo te
  Mana  Motuhake me te tono Kaunihera?
     A.  Kaore,  kore rawa atu, ko te take ko
  toku Iwi i piri pono ki raro o te mana o te
  Kuini me ona Ture o mua iho tae noa ki na-
  ianei, he hoia tuturu no te Kuini, me au hoki
  he hoia.
    Q.  Pena tuturu te whakaaro a to Iwi me
  tau?
    A.   Ae e korero pono ana au e hara au i te
  mema  no te Kotahitanga, kaore au i haere
  mai mo ena tikanga Mana Motuhake, tono
  Kaunihera tae noa mai ki au e noho nei.
    Q.  Mehemea  i pena tau take a e rereke ta
  te Pirimia i te whakatikatika ka whakahe koe
  ki ta te Pirimia?
    A.  Ahakoa te Pirimia kore e whakaae ki
  te whakatikatika, ma te Whare  e titiro, ki te
  kore te Whare e whakaae, ma te Whare e pa-
  ahi ki tana i kite ai hei ora mo te Iwi Maori.
    Q.  Mehemea  ki te riro ma tetahi tangata
  e mahi he Pire, kia kore e riro nga Whenua
  ki te Poari mana e whakahaere, a ka paahitia
  e te Whare, ma tetahi ropu e rite ana 1d te
  Poari e whakahaere ka whakaae koe?
    A.  Kaore au e utu noa i tena patai kia ki
  te rawa au i te Pire me ona tikanga ka mohio
  au.
      (I tautohe noa iho i tena takiwa.)
   Tiamana:—
    I penei a Paratene ko tona hiahia kia wha-
 kauruhia nga Menemana i penei hoki ana
 kupu.
          (Ponuitia ana aua korero.
   A.   Ae.
 . Q.  Mawai  e whakatikatika?
    A.  Ki te kitea ona mate i roto i tenei Pi-
 re a tona wa ma te Paremata o whakatikati-
 ka.
   Q.  Mehemea  kaore te Paremata e wha-
 kae ka pehea?
   A.  Kei tera wa te tikanga mo nga mahi
 o reira.
   Q.  Kaati kua  ki  mai koe  ki te kore te
 Pire e rite, a kaore e rite ki ta tou Iwi i hia-
 hia ai a kaore hoki e tirohia e te whare ka pa
 he mate ki to Iwi?
   A.  Kaua koe e hanga noa ake i tetahi
 kupu maku; Maku ano e kororo a ku kupu,
 Ko tenei Ture me waiho mo tooku takiwa
 ake o nga Iwi e Tautoko ana i te Pire, me
 wehe atu ou waahi ki waho, i ki au ko nga
 Iwi e whakahe ana me wehe o ratou takiwa ki
 waho.
   Q.  Ka paahi noa iho koe i tenei Pire e
 hara nei i tou Iwi i ki mai kia pera?
  A.  Kua  takoto katoa aku korero, ki te
 kore te whakatikatika e uru me paahi te Pire
 ma tooku takiwa, notemea kaore he ora mo
 tooku Iwi i tua atu, i etahi atu tikanga ranei,
 ko tooku takiwa kei te puare noa atu, kaore
ho Ture rahui aha ranei hei arai atu, he nui
nga Whenua  kei reira, Papatipu, Karauna
Karaati, kaore aua Whenua e puta he painga
kite kore he Ture hei tiaki hei whakahaere
koi nei tooku kaha e noho nei au mo tooku
Iwi, me te hunga Tautoko i te Pire, kaati ki
a rite ai te hiahia o taku hoa e patai nei, me
wehe atu ona takiwa ki waho, e mea ana au
kaore pea he take e patai ai ia kia au, note-
mea kua wehe atu ona takiwa ki waho.
  Q.   E mea ana au  mo te 3,000 tangata
mehemea, he reta ta ratou kei a koe, ki mai
kia paahi koe i tenei Pire?
  A.  Ko au he mea whakahau mai aa na
toku Iwi hei tiaki mo te taha kia matou, ko
au tonu te mangai o tooku Iwi i roto i nga
tikanga nunui o mua tae mai ki naianei kao-
re he painga o to patai kia koe.
 • Tiamana:—
Ko nga  kai korero katoa ite aroaro o tenei
Komiti he mea whakamana mai e o ratou
Iwi.  I runga i nga tautohetohe mo runga i
tenei patai ka. tono a Kaihau kia whakarerea
tana patai.
  Q.  I rongo au e ki ana koe he tangata koe
kua mohio ki nga tikanga katoa, kua whaka-
haere i nga mahi Whenua?
  A.  Ae i pena.
  Q.  E mohio  ana koe kite whakahaere i
nga Whenua ou Iwi?
  A.  Ae ko aa tonu te tangata e whakaha-
    ere ana i nga Whenua i roto i nga Komiti i
i  waho  i te Kooti ka hoatu kite Kooti mana e
   whakamana  oti tonu atu, kei te mohio nga
    Tiati ote Kooti e tae ana ki tooku takiwa.
     Q.  E  ki ana koe he tangata mohio koe na
  kite riro mai ma te Kotahitanga, mate Komi-
  hana ranei e whakaturia ana e whakahaere
   nga Whenua Maori  kaua ma te Poari, a ka
   whakamana ete. Whare, ara ma koutou ma
  nga mea matau e whakahaere ka whakaae koe.
     A.   Mehemea e rite ana ki taku nei ka
  Pai au, mehemea ka tu te Poari me te Ko-
  miti me waiho kote Komihana ote Karauna
   hei Tiamana ka pai au, engari me Maori
   anake kaore au e pai, ko tetahi Pakeha atu
   ranei e whakaritea ana hei hoa mo taua Po-
  ari ka pai au.
     Q.   Kei te kuare koia koe?
     A.  He  mohio au *e ta, kaati e kore e puta
   tooku mohio i oku hoa, engari e kore e puta.
  he moni mehemea he Maori anake; ma te
   Komihana ote Karauna e tika ai e whakapo-
   notia ai hoki nga tono moni.
    Q.  Ka whakaae ranei koe mehemea nou
  ake nga Whenua ma taua Komihana e wha-
   kahaere?
    A.  Ae, naku taua tono na, mo matou
  Whenua.
     Q.  E hara ranei tena i te mea he kuare
  nou i riro ke ai ma te tangata ke e whakaha-
   ere?
    A.   Kaore na te nui o toku mohio ki te
  huarahi tika, e hara i te pena me tau.
     Q.  Kote  Sex 7, ote Pire e takoto nei ite
  aroaro ote Komiti, mehemea e 5 nga Mema,
  kia hia nga Mema Maori, a, me Maori anake I
  ranei, me aha ranei kia rite ai kite hiahia o  I
  to lwi?
    A.  Ko  te whakatikatika ate Iwi e wha
  nga, Maori kotahi te Pakeha ko te Komihana J
  ote Karauna.                               I
    Q.   Kite koro e whakaaetia?              I
    A.  Kua waiho e au ma te Whare tena e
  titiro.                                                   I
    Q.  Mote Sex 19, e pehea ana to whaka- I
  aro mo tera, mote rarangi rua?             I
   Tiamana:—                           I
  Kaore i pena.                             i
   Q.  Mote Sex 13:—                    I
   A.  Kotahi tonu taku whakautu ahakoa  I
  patai mai mo nga Tekiona katoa  ote Pire  1
  kua takoto a matou whakatikatika mo  te  I
 Pire nei ma te Komiti mete Whare e whiri-  I
 whiri, i korero au ko matou taitara Whenua I
 me  waiho ano kia matou, kua takoto enei  I
 korero aku ki te Komiti kaore ano matou i I
 kite noa i nga mate o te Pire kia mahi pea e J
 kitea  ai  te mate  te ora ranei kite kitea he
 mate me whakatikatika ano, koi na taku utu
 mo  enei patai katoa.
   Q.   I rongo au e ki ano koe tera koe e
 marama  ki te whakahaere i nga Whenua
 Maori, he mana ake ranei nga mahi ate Po- I
 ari i nga Ture e haere nei i naianei?       I
   A.  Ae, mo nga Whenua  o tooku takiwa,
 ki te tu he Poari ka mana, nga mahi katoa.
   Q.  Engari e mohio ana pea koe ko tetahi
 taimaha ko te Poari ko te Kooti ko nga ruuri
 ko nga utu mote Poari me nga raruraru mo
 nga riihi me te mahinga rori, he mama ra- I
 nei tena mo nga Whenua Maori, he nui nei
 enei taimaha?,
   A.  Ki te tu te Poari ka mama, ka mutu
 te Kooti ka riro raa nga Komiti Maori te
 nuinga  o nga mahi kei roto enei mea katoa
 i ta matou whakatikatika. Na rao nga rori
 ko te mate nui tena o tooku takiwa he kore
 rori.
   T. K:—
   Q.  He  aha te utu  mo  te eka ote riihi
 mou Whenua?
   A.  He  1; 1/3; he kore rori te mate i iti
 ai nga utu, mehemea mate tahi ropu i wha-
 kamanaia, e haina nga Tiiti Riihi whakaha-
 ere mo aua Whenua ka piki nga utu.
   Q.  Ka tae. nga utu o nga Whenua rakau
 puihi kite 10/ kite putaputa nga rori?
   A.  Kaore engari ko nga  Whenua   pai I
 anake.
  T.  K:—
   Q.  Ko nga Whenua  kua  whakapaingia
 kua puta he rori ka tae kite 10/ te utu mo
te eka?
   A.  Ae.
  Q.   Ae, mo nga Whenua pai ano he Nga-
here etahi-wahi he rarauhe etahi wahi kota-
hi hereni te utu?
  A.   Ae.
  H. Kahau:—
Mehemea, kite whakamahia taua kotahi oka
ka pehea te utu?

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         
     [NAMA 22.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE  PUKE  KI HIKURANGI HANUERI TUREI 10th 1899. •   [Wharangi No. 4j
  he hua i roto;— Kanui  te  raruraru i tenei
  wa o H.  Kaihau.
     Q.  kaore pea te kai-korero i te mohio ki
  ana korero e korero nei, engari e hanga noa
  iho ana.
    A.   Kaua koe e tawai mai me titiro e koe
   i roto ite Pire Sex 19, tirohia e koe i kona.
    —Ka   raruraru ano a H. K. i konei.
    Q.  Kaati mehemea i hokona tena, kaati
  ka he rapea tena korero au e ki na ko te Pire
  nei i hanga mo te kati ite hoko?
    T. Kara:—
  Kua  hoki ano i a ia tena patai.
    Q.  Ki to mohio he maha ake ranei nga
  painga e pa ki to takiwa i runga i tenei Ture?
    A.  Ae, ko te Kooti Whenua  Maori ka
  riro ma nga Komiti Maori  e whakahaere
  ma te Poari e whakamana kei te 500000
  mano   eka tae atu kite 1,000,000 pea nga
  Whenua  papatipu o toku takiwa, tetahi ko
  nga Whenua  watea ka tukua ki nga tikanga
  riihi e puta ai he painga, tetahi ko nga rori,
  kote mate hoki tena o tooku takiwa, kote
  kore rori, tetahi kote tutaki ite hoko, kote
  mea nui rawa tena e ora ai tooku Iwi kaore
  hoki he  Ture o  nga  Whenua  o  tooku
  takiwa e mau ai, me tahi atu tikanga.
    Q.  Kei  roto i te Pire nga korero mo te
  Komiti?
    A.  Kaore, engari kei  roto i ta matou
  Menemana  kua korerotia hoki e au kite Ko-
  miti.
    Q.  Ki te kore te Pirimia e whakaae ki te
 whakauru i a koutou Menemana ka whaka-
  ae koe ki te Pire?
   Tiamana:—
  Kua oti ena patai i a au te patai kite kai ko-
  rero kaore e tika kia patai ano.
   Q.   I roto i nga tau maha e haere mai
 nei mehemea 10 mano eka te Whenua 100
 tangata nona, te putanga ake o nga uri aua
 tangata i roto ite 70 tau 1000 kei whea he
 Whenua  mo  nga uri kua riro ke na hoki ite
  Poari?
    A.  Ko  te Pire nei e whakarite ana kia
 wehea etahi waahi Whenua hei waahi tutu-
  ru hei kainga, hei pa, a, kite kitea kua nui
 ake te Iwi Maori, ka tae ki tona wa e watea
 ai etahi o nga Whenua i te riihi, me whaka-
 hoki mai i etahi o aua Whenua mo nga Ma-
 ori, ite mea kua kitea kua nui haere nga uri.

       Ka  hiki te Komiti mo Apopo.
             26/10/98 11 a. m.

                26/10/98.
                    11 a. m.
    U   Kaihau- \_
           
   Q.   E mohio  ana koe i roto i te Pire nei
 e ahei ana nga Whenua riihi te whakahoki
 mai ano?
   A.   Kaore i roto i te Pire, kaore ano hoki
 aua tangata e karero nei koe i whanau noa
 ki te ao kia tae atu pea ki era wa e mohio ai
 kua nui te Iwi Maori e taea ano te whakaaro
 etahi Whenua ina tae ki te mutunga ote riihi
 me whakahoki hei oranga mo ratou.
   Q.  Me pehea e hoki mai ai aua Whenua
 kua riro atu ra hoki ki te Poari?
   A.  Kote Pire nei mo te rahui ite hoko
 ko te Poari hei whakahaere i nga Whenua
 mo te riihi, kaati kei te takoto mai te wa mo
 ena tu mea e whiriwhiria ai ena mea.
   Q.  Taku mohio kaore i te marama to
 utu mai, no te mea kaore he rahui i roto i
 tenei Pire, engari kote tuku atu anake i nga
 Whenua  mo te Poari kaore he take e patai
 ai ano au kaore hoki e hoki ana ia ia aku patai?
   Tiwini:—
 Ki taku mohio ko te tikanga ote Pire nei
 e ki ana me rahui te 5,000,000 eka e toe nei
 ki te Maori.
       Ka  raruraru i konei a Kaihau.
  P. Ngata:—
Kua  utua e au o patai katoa, engari ko enei
patai au e patai ana ki runga ki te Pire e ku-
mea atu ana e koe mo nga mea kahore ano
i puta noa ki te ao.
  H.  Kaihau;—
E  tika ana, engari mo nga whakapaparanga
e toe mai nei, me whakaaro atu ano era i
naianei.
  P. Ngata:—
Kei te takoto mai te wa mo era, engari ma
tenei Pire e hanga he tikanga hei pupuri i
nga Whenua   e tae atu ai ki era whakatipu-
ranga.
  Q.  E  hara ranei i te mea tika ana kia
penei te  mana ote Maori me to te Pakeha,
kite whakahaere i o ratou Whenua?
  A.  E  tika ana, engari mo etahi tu Whe-
  nua, engari mo etahi kaore e taea, he maha
  no nga moni e pau i nga mahi wehewehe me
  ona tini mahi mo etahi tu Whenua.
     Q.  Koi ana pea te take i ara ai he paka-
  nga he kaha no te Maori ki te pupuri Whe-
  nua?
    A.  Etahi whawhai, engari he kaha ke
  atu  hoki te Maori ki te hoko Whenua ki te
  moumou i nga moni,
    Q.  Engari he kaha etahi Maori ki te pu-
  puri Whenua?
    A.   Ae, engari me patai ake au ki te Tia-
  mana  he patai ranei enei he korero noa iho
  ranei kia maua ake.
    H. Kaihau:—
  Me  patai mai koe kia an.
    Tiamana-—
  Kei te whakarongo ano au, engari kaore au
  e kite tikanga ana mo te Pire i roto i ta Ka-
  ihau e whai nei.
         Ka raruraru i konei.
    Kaihau:—
- Me  wharere enei patai.
    P. Ngata:—
  Taikiu (Thank You.)
    Q. I rongo au i ki koe i mahue to mahi
  Ateha ia koe he iti no te utu?
    A.  Ae, he iti te utu moku  £1 „ 2 „ 6
  mote ra no muri mai ka tangohia te 2/6 ka
  puta au ki waho ka mahue ia au taua mahi,
  ko tetahi he  nui ake aku mahi ake ko te
  Tiati e £600 pauna i te tau £1 „ 1 ,.. tona
  utu i te ra, engari he rite tonu te mahi kia
  maua tahi i roto i te Kooti.
   Q.  Mehemea   pea  i mau   tonu kite
 £1 „ 2 „ 6 „ ka mau tonu to mahi.
   A.  Kaore i na hoki no muri iho ka tono
 ano te Kawanatanga kia hoki au ki te mahi
 Kooti ka homai kia au i tena wa £1 „ 5 „ O i
 te ra, ka mahi au kotahi tau i muri mai ka
 puta au ki waho.
   Q.  He  aha i mahue ai ia koe ite mea kua
 nuku na hoki te utu?
  A.  He nui no aku mahi ake i puta ake
 ai he ora kia an i runga i etahi mahi Whe-
 nua i etahi mahi atu aku.
   Tiamana:—
 He  aha te* paanga o tena kite Pire.
   H. K:—
   A.  Tenei ano taku patai kei au.
   Q.   E hara ranei ite mea i whakarerea e
 koe te mahi ateha he iti no te utu kia tu ai
 koe hei Meina mote  Poari e nui ai te utu
 mou?
   A.  Kaore, engari he whakapae tena nau.
   Tiamana:—
 Kaore  i tika tenei patai kore rawa atu e pa-
 tai ano koe mo nga mea e pa ana ki tona
 tinana anake.
   H. K:—
 He pai ano taku patai ki taku  whakaaro
 note mea kaore ia i kaha kite whakamarama
 mai i nga paina o roto i te Pire.
   Tiamana:—
 Kua  puta katoa aua korero ki roto i te Ko-
 miti mo te Pire, engari mo tenei ki taku
 mahara he whakapae tenei.
                        H K
   H.K.—
 Ka  whakarerea e au tenei patai.
   Q.  E  tuturu ana to kupu ko Ngaati Po-
 rou te Iwi i piri tonu ki raro ite mana ote
 Kuini?
   A.  Ae, he Iwi piri pono tonu toku Iwi
 kia te Kuini me ana Ture, timata mai ano i
 te "Tiriti O Waitangi," ko  etahi i taka ki
 nga tikanga Hauhau a whawhaitia ana hi-
 nga ana ko nga morehu   oatitia ana hei
 Hoia pono kia te Kuini  o reira mai a tao
 mai ki naianei, he mea ripeka nga haki ki
 runga, tukua ai kia tomo ma raro oatitia ai
 kite Paipera kia piri pono kia te Kuini me
 ana Ture ite tau 1865.
   Q.  E  mohio ana koe  ki tenei tangata
 kia Eparaima no Ngaati Porou?
   A.  Ae, e mohio ana au he papa whanau-
 nga kia au no tooku Iwi.
  Q.  Kaore  koe  i rongo i tautoko ia iu
Kiingi Matutaera?
   A.  E mohio ana au, a i mate atu ano ia
 i runga i ena mahi ki reira.
   Q.  I ki koe i naianei i poto  katoa  to
Iwi ki raro i te mana o te Kuini, na kaa
kitea-ena rangatira kua puta ki waho?
  A.  Kua  whakautua e au tena patai au
ara ko etahi ko nga mea i taka ki raro i nga
tikanga Kiingi me nga tikanga hauhau i riro
ratou i ena mahi porangi a mate atu.
  Q.  Kaore koe i rongo ki te kupu a Nga-
ati Porou kaore ratou e pai ki te mana ote
Kuini kia eke mai ki runga ia ratou e kore
hoki e pai te kau kia peaina kite hoiho ka
   kiki tetahi ka wero tetahi?
    A.   E mohio ana  au ki te tangata nana
  tena  korero ko  Hoera Titaha he papa ano
  kia au i haere ia i runga i nga mahi porangi
  a mate atu ki Tauranga.
     Q.  Kaati ha i uru ano  tena Iwi  kite
  whawhai pera me etahi atu Iwi?
     A.  Kaore, engari ko nga mea i riro i nga
  tikanga porangi hauhau, Kiingi, kua korero-
  tia ake ra e au kote Iwi nui tonu i mau tonu
  i raro i to ratou piri pono kia te Kuini, tu
  ana ratou kite hapai ite whawhai mo te taha
  ki te Kuini kite peehi i nga raruraru o tenei
  Motu.
    Q.  I penei to kupu he porangi te Kiingi?
    A.  Kaore au i ki mo te Kiingi, engari ko
  nga whakahaere Kiingi me nga tikanga hau-
  hau he porangi.
    Q.  Koi ana pea koe i whai ai kia mahia
  tenei Pire  mou   he nui no nga porangi
  o tou Iwi?
    A.  Kaore e hara toku  Iwi ite porangi
  engari e whai ana au i tetahi tikanga pai hei
 ora mo matou.
   Tiamana:—
  Hei aha enei patai mo te Kingi kaore he tika.
  nga etau ana mo te Pire.
        Ka raruraru a Kaihau me te Tiamana
   Tiamana:—
  E  kore e tukua e au enei patai kia haere
 mehemea  ka penei te ahua.
   H. K:—
 Kua  puta te kupu a te Tiamana kia mutu
 enei patai aku.
   Q.  To  whakaaro me  haere  tonu ranei
 tenei Pire i tenei Paremata me nuku ranei?
    A.  Taku utu me paahi tenei Pire mo to-
 ku takiwa i tenei tau kaua mo te Motu katoa
 kaore au e whakaae ki te nuku.
   H. K:—
 Kaore  te Pire i te ki mon anake. 
   P. Ngata:—
 Ko au kai te tono moku mo te Tai-Rawhiti
 tenei Pire kua takoto atu aku kupu ki te Ko-
 miti e ki ana te Pirimia mo te Motu katoa.
 me pehea e taea ai te ki mou anake.
   A.  Mate  Pirimia mate  Komiti  mete
 Whare e whakaae  mai taaku e tono nei kia
 paahitia te Pire mo to matou takiwa. 
   Q.  Ka  whakaae  ranei te Whare  ki to
 tono?
   Timi Kara:—
 Te tikanga i roto ite Pire mehemea ki te
 paahi tenei Pire ka mana ano ki nga tangata
 e tono ana kia tau ki to ratou takiwa ki te
 kore e tono tetahi takiwa kaati ka mau tonu
 nga Whenua  o reira i raro i nga Ture e ma-
 na nei i naianei tetahi mehemea kaore tenei
 Pire i tonoa, a, kaore hoki e paahitia, kaati
 ka noho tonu nga Whenua i raro i nga Ture-
 e mana nei i naianei.
  H. K:—
 Mehemea  ka paahi tenei Pire ka nuku rawa
 atu te kino.
   Timi:—
 He mea whakaaro noa tena nau.
   Q.  E mohio ana ranei koe tera e maha
 nga Whenua o te Tai-Rawhiti e uru mai ki
 raro i tenei Ture i tua atu i ou?
   A.  Ae, taku mohio ka nui nga Whenua.
   Q.  Kei whea aua Whenua?
   A.  Kei roto i te rohe o te Tai-Rawhiti
 engari kia pau te wiki ia taua e korero ana
 e taea ai.
   Q.  Kaore au e pai ki tena utu engari me
whakaatu mai  koe i tetahi poraka Whenua
me ona eka?
   A.  Kaati e pai ana ko tahi te Whenua
 ka whakaatu au i naianei e tata ana hoki kia
 tatau ko Aorangi kei te puaha o Wairarapa
e 28 or 3O mano eka.
   Q.  Kaore  ranei ite riihi?
  A.  Kaore kei te mau  tonu i nga Maori.
  Q.  Kaore ranei he mokete i runga e man
ana?
  A.   Kaore.
  Q.   Ko wai tetahi Whenua?
  A.  Ko ngaPaeruru e 57 mano  eka ho
Whenua  Maori kaore i te riihi he nui nga
Whenua   ka taea e au te korero-
  Q.  Ko nga Iwi ena nana i hanga nga
whakatikatika?
  A.  Ae, kua hoatu e au ki te Komiti a ra-
tou whakatikatika.
  Q.  Kei whea  nga Whenua  o nga Iwi e
tautoko ana i te Pire e takoto nei?
  A.  Kei te Tai-Rawhiti, kei te Tai-Haua-
uru, i te takiwa o Patea tae atu ki Whanga-
nui me Taranaki ko nga Pitihana tautoko i
te Pire kei konei e takoto ana kei te Pirimia
etahi.

[NAMA 22.]           TE   PUKE    KI   HIKURANGI,    HANUERI TUREI 10th 1899-\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]

\_TE    PUKE    Kl    HIKURANGI    HANUERI TUREI 10th 1899.