|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 1, Number 9. 21 June 1898 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
NAMA. 9.\_\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA. \_\_\_\_\_\_HUNE TUREI 21st 1898\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ Wharangi No. 1.
Wenerei 8, 1898.
WHAKATUHERATANGA O TE WHARE "I TE
10 O NGA HAORA, I RUNGA I TA TE
IWI WHAKAAKO.
Mangakahia:—
E mea ana au, maku tenei takiwa ki te
whakapuaki i aku kupu, i aku whakaaro, mo
to tatau Kotahitanga, no te mea, i Inoi au ki
nga Rangatira i te 80 o nga ra o Mei, kia
whakaatu au i aku whakamarama, mo runga
i nga korero a nga Rangatira, a Henare To-
moana, a Wi Pere, a Tamahau, he mea tuku
nei na ratau ki au te mana tiaki i nga tikanga
katoa o te whakahaere o te Tiriti, me te Ko-
tahitanga, e mahia nei e tatau, i muri iho i
taku korerotanga, ka whakapa au ki runga ki
te Pire, tenei ka whanga tonu au ki te wha-
kautu a te Iwi mo taku Inoi .
Heoi ano.
Takarangi:—
E tu ake ana au mo te korero a Mangaka-
heia, e mea nei, kia tukua ia kia korero, ki
taku whakaaro e Mangakahia, kokoe te Ti-
muaki o te Hui o te Kotahitanga, o nga Whare
Ariki, o te Whare Runanga, me te Marae,
engari, ki taku whakaaro, kaua mat tu hei
herehere i runga i te tikanga o to kupu, e po-
uri ana au, i runga i te mea, kua hoki-hoki
«etahi o nga Iwi nei.
Heoi ano.
Te Hekenui:—
. E tautoko ana au i ta Mangakahia, no te
mea, koia te Timuaki o te Kotahitanga, kia
whakamarama ia i tona whakaaro, ina, hoki,
kua puta nga Ripoata a nga Iwi, mo te Pire
a te Kawanatanga, kaati, ko a Mangakahia e
Whakamarama mai i te tuatahi, kia mohio
•ai hoki tatau ki ona whakamarama nu taua
Pire.
Heoi ano.
Tomoana:—
E tautoko ana au i ta Mangakahia, engari,
me tuku tenei ra mo tenei take, e noho nei
tatau nga Iwi, mo apopo kia Mangakahia.
Heoi ano.
Wi Pere:—
Ki taku whakaaro, kaore he painga o Ma-
ngakahia ki te tu, ko te mea nui, ko te Pire,
kia tahuri tatau ki te whiriwhiri, kia wawe
te kites e tatau he tikanga, e mau ai o tata
Oneone, koi whakaroaina tonutia e tenei ma-
hi e kumekume haere nei a Mangakahia, otira
heaha te kiko o roto o ana korero e korero nei
ia, ko ana korero tonu hoki tenei i roto i enei
tau ka hori nei, ki au nei, ka Paahitia mai e
te Whare nei te kati i te Hoko, he ora tena
ki au nei.
Heoi ano.
Kite:—
E tautoko ana au i ta Takarangi e karero
nei.
Heoi ano.
Tamahau:—
Ae ka Paahitia, kia whakapuaretia tetahi
ra hei korerotanga mo Mangakahia.
Heoi ano.
Te Rawhiti:—
E tu ake ana au ki te whakapuaki i te ku-
;pu kai a matau, me timata taku korero i te
kitenga o Taingakawa ia Tamahau, koia te
take i tu ai te Hui ki Waikato Hanatere, tona
hokinga atu, ka tukua atu nga Panui, haere
ake nei te Mokopuna a Tamahau ki te wha-
karite, koia te take o tenei haere, e noho nei
tatau i roto i tenei Whare.
Papawai Hune 10/98.
No te Wenerei te 28 o nga ra o Maehe 1898,
ka whai-korero a Kiingi Mahuta ki nga Ra-
ngatira, ki nga reo o ia Iwi, o ia Hapu, i
huihui ki (Waahi Hanatere Waikato,) i runga
i te reo powhiri mo ratau, i tukua atu i te 15
o nga ra o Hanuere kua taha ake nei, he nui
atu nga Rangatira nga Hapu menga Iwi, i
rupeke ki taua hui, i tae pea kite 2,000,
nuku atu ranei, ko nga kupu tenei.
Kiingi Mahuta Tawhiao:—
Haere mai nga Iwi, haere mai nga Hapu,
haere mai nga Rangatira, haere mai, haere
mai haere mai, me mihi ake ano nga« kupu i•»
mai, haere mai, me mihi ake ano nga kupu i
te tuatahi, haere mai ra nga Rangatira o te
motu nei, haere mai nga Iwi, haere mai, ki
waenganui nei kia hurihuri tahi, kia ora tohu
tatau katoa, katoa, mate Atua tatau katoa e
tiaki, he mea ake naku, ahakoa ngaro atu era
o nga Rangatira, kua tae mai ia koutou e
noho ma-i-na, me te kupu kaore i ngaro atu,
ahakoa ngaro atu o koutou Tipuna, o koutou
Matua, ko ta ratau kupu i waiho iho, e mau
ma-i-na, ano, i roto i te manawa o ia Tamaiti
Rangatira, o ia Tamaiti Rangatira, he kupu
ake naku, kotahi te mea nui, a, e hoki ki nga
ohaki a o koutou Tipuna, a o koutou Matua,
kua ngaro atu ratau, ko ta ratau whakaoti i
waiho iho, ko tenei, e hoki ki tou taonga, ki
te kupu a o koutou Tipuna, a o koutou Matua,
kua ngaro ratau, ko te kupu i waiho iho, ko
tenei, kia ora, tonu tataa, raite Atua tonu
tatau e tiaki.
Heoi ano.
Tana Taingakawa:—
Haere mai te Iwi, haere mai, hiere mai,
haere mai nga uri o nga tangata kua mate, a
ko to ratau uri tenei, e noho nei, haere mai
kia kite atu ia koutou, kua tae mai nei koutou
ki tenei Waahi, kua rongo mai koutou i nga
kupu e korerotia atu nei, haere mai e hoki ki
tou Maoritanga, taku kupu i tu ake ai ahau
ki runga, kua rongo mai nei koutou i te kupu
nei-na, toa Kiingitanga, kia koe, tou Mana,
kia koe, au tika atu, au he atu, mau ka he, e
taea hoki te aha.
Heoi ano.
Henare Kaihau, M. H. R:—
Haere mai e nga Iwi o nga Motu e rua nei,
haere mai ki Waikato, kua korerotia ake nei
nga kupu oto tatau ra, e tika ana kia penei tia
ake i tenei waahi, kai te wehi ano tatau ki te
Atua, me whakahonore hoki ki te Kiingi, kua
tae mai koutou ki tenei waahi, kua rongo
mai i te kupu o tenei ra, ko tona kupu tenei,
kui, kui, tuarua, ko taua kupu ano, whiti,
whiti, kia rongo tonu mai koutou, ko to tatau
ra, ko te ra o koutou Tipuna, a o koutou Ma-
tua, engari, he papa maroke, ko tenei, kia unu-
unu tonu ki to mua i kanohi, ka mutu te kupu
nei i konei, ma nga Hapu, ma, nga Iwi, e
whiriwhiri, kia ora tonu koutou.
Heoi ano.
Eruera Te Kahu:—
Karanga e Mahuta, karanga, karanga, ka-
ranga mai ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga
Rangatira kua rupeke mai nei ki to Marae,
karanga mai ki au kia Ngati Apa, tenei matau
nga tangata o tera waahi, i takahia ake nei e
te waewae o to Papa, i te tau 1889 a kua tae
mai nei ki to Marae, e tu nei i tenei ra, tena.
koe, te ahuatanga o to Papa, kua ngaro atu
nei ratau ko nga Rangatira, tenei te haere
nei tenei tauhou ki tenei waahi, e haere mai
ana ki te whakarite i te kupu a nga Rangatira,
i tangihia ai e au i te riu o Poneke, kia Tai-
ngakawa, e haere nei ki te ra i whakaritea ai
e au hei taenga mai moku, ko tenei, karanga
ki nga Iwi kua noho kai tou aroaro, tenei kai
te mau nga kupu i te Manawa o ia Tamaiti
Rangatira, o ia Tamaiti Rangatira, kai te
mau hoki i au, taku kupu i mohio ai, ara,
kaua te Hoko, me era atu mea e mate ai te
Whenua, kia ora ano nga Morehu Whenua,
hei matua kia tatau, me o tatau Whakatipu-
ranga, karanga mai e Taingakawa, mihi mai
hoki ki nga Iwi, kaore au i haere mai ki te
tiki mai i te mana, i te Kiingitanga ranei,
heoi ano te mea i haere-mai ai au, kia korero-
rero taua i nga tikanga mo taua, a, maku ne!
e korero noa ake aku nei i kite ai, i kite iho
ai ahau i te rarangi 24 o te Pire a Henare
Kaihau, M. H. R. e mea ana, kia wetekina
te here o nga Whenua, engari tenei, hei wha-
kaarohanga ma te ngakau, i tipu i konei tetahi
mate e pa nei ki nga Morehu Whenua, e toe
nei ki te Iwi Maori, ara, ko te wetekanga o te
Ture here i aua Whenua, kua puta tetahi kupu i
te Hui a te Kotahitanga, kia tino herea te 5
miriona eka, e toe nei ki te Iwi Maori, kia
waihotia hei waiu mo ratau, me o ratau uri,
maku nei e panui ake tetahi pukapuka kua
tukua atu kia te Kuini, me te utu mai hoki a te
Hekeretari, panuitia ana te pukapuka, koia
nei taku korero i tu ake ai au ki rungs, kia ti-
rotirohia marietia e tatau etahi o nga tikanga
o te Pire, kei waiho i runga i te wetekanga o
nga here, ka riro atu ano etahi o nga Morehu
Whenna e toe nei ki te Iwi Maori, kia ora te-
nei whakaminenga katoa.
Heoi ano.
Niniwa Kite Rangi:—
Karanga e Mahuta, karanga ki o Iwi, kua
rupeke mai nei ki to Marae, karanga te reo o
Tipuna i tenei waahi, karanga ki te ahuatanga
o tera waahi, kua ngaro te tangata ki te po,
me titiro mai e koe, he Wahine tonu au e kore-
ro atu nei, e haere nei hoki ki to Marae, kua
ngaro nga tangata whaaki, me nga mohiota-
nga, otira, ko a ratau kupu tenei ano te mau
atu nei kei roto i au e tu atu nei no nga taonga
i mahia ai ki tenei Whare, ki enei Marae, e tu
maira te Whare o (Ngairo) kei Wairarapa, ko
Aotea te Ingoa o te Whare, i pukai ai nga
kupu, o enei whare o enei Marae, kua nga-
ro atu ratau era Kaumatua, ko a ratau
kupu i waihotia ake, ka pakara tera whare ka
whakaarahia ano e maua ko taku tipuna he
whare ano e tu mai nei ko Aotea ano te
Ingoa engari ka rereke tenei ahua ka hanga
ki ta te Pakeha ahua, a ko nga Kaumatua
na ratau taua tikanga, kei roto katoa e Iri
ana i tu atu ai ahau ki runga he whakaronga
atu ki to korero e Waikato, te kupu a taku
Tipuna a (Ngairo) kei roto i Waikato nei e
takoto ana, penei te kupu a (Ngairo) ka hoe
|
|
2 2 |
▲back to top |
PUKE KI HIKURANGI
•
i runga i enei Waka, & ka tuku mai hoki ki
runga ia Takitimu kaore i whakautua taua
kupa o reira mai tae noa mai ki tenei ra
katahi nei ano ahau ka rongo ata, kaa mohio
mai ano ahau i te kainga kaore i whakautua
taua kupu, haere nei, ko tenei ta au homai
i te taonga ka homai tetahi taha ka puritia atu
tetahi taha, kei te kite aim ahau i te ahua.
kotahi taha ka homai.
Kotahi taha kei te ngaro atu kia Bongo mai
koutou i taku kupu.
Homai taku kiingitanga kia au homai taku
mana, homai-kia utaina e ahau ki runga kia
Takitimu ite mea kua pakaru nga Waka ka-
toa koia ahau i ki ai kati hoki ki runga i enei
Waka tukua mai hoki kia utaina e ahau ki
runga i era Waka heoi nei ka huri iho.
Heoi ano.
Reene Te Ouenuku:—
Karanga e Mahuta, karanga ki o iwi, tenei
kua rupeke mai ki to aroaro. Taku kupu i
tu ake ai, ko tenei taonga e korerotia nei.
Tenei taonga he taonga tuku -atu naku kia
koe e (Waikato) Ko tenei taonga i haere i
runga inga iwi; a ka tae mai ki a koe kaore e
tika kia tangohia mai ano e ahau ki ahau,
Kore kore rawa atu i hoatu e ahau, tenei
taonga hei taonga ngaro atu. Ko tenei wha-
kahoki mai kahore au e Marama. Mehemea
kei te marama ia koutou me whakamarama
mai, kia rite katoa ai te marama, heoi nei te
take i tu ake ai. Kia ora koutou katoa.
Heoi ano.
Taingakawa;—
Kei te whakamoemiti atu te ngakau mo a
koutou korero kua takoto mai nei, otira me wha-
kamarama atu e ahau taku kupu, Ko koutou te
na e noho maina, kua tae mai nei kite aroaro
o ta koutou tamaiti, o ta koutou moko-puna,
katahi nei ano ahau ka kite atu ia koutou,
Tenei taonga e hara ia hau, no koutou tenei
taonga, heoi ano taku he tiaki anake, i te
mea kua tae mai nei koutou, nga matua o te
tamaiti nei, koia taku kupu, tou Kingitanga
tou mana, mau ano e whiriwhiri. Kua tae
mai koutou, ma koutou ano e ata whiriwhiri
au tika atu, au he atu. Ko koutou hoki tena
ko nga iwi nona tenei taonga, me tenei mana,
e kiia nei e ta koutou tamaiti, mokopuna, e
hoki kite owha a o koutou matua, i kiia
maira i te Tiriti o Waiiangi ki te Maori ano
te whakahaere o ratau mea katoa, koia ahau
i tuku atu ai. Kua tae mai hoki koutou, ma
koutou ano e ata whiriwhiri.
Heoi ano.
Ka mutu te Panui i te Ripoata o te Hui i
tu ki Waikato.
Ka whakapuaki atu ano au i tetahi kupu
mo te Pire, i runga i nga korero a te Honore
Tiamana, i whakapuakina e te Honore Tia-
mana i te Marae i nanahi, ko taku Pire e
takoto mai nei i te Paremata, rite tonu te ma-
te ki tenei e takoto nei, koi ana tonu tona.
tikang e tirohia iho na e koutou, i haere mai
i runga i te Tiriti, ara, i te rarangi e ki ana,
ka tukua atu ano e koutou nga mana taonga,
Whenua hoki, koia te take i whakaaroti» ai,
kia riro mai ano ia tatau tetahi whakahaere
mo o tatau Whenua, kaati, i haere a Tawhiao
ki Ingarangi, i puta te kupu a te Kaunihera
patai kia Tawhiao, ki ana a Tawhiao, i haere
mai ia kia tukua mai te mana Kaunihera ki
au, i runga i te "Tiriti O Waitangi, kaati,
e te Iwi, kei raro tonu tatau i te mana o te
Haki o te "Tiriti O Waitangi," i haere hoki
a Tawhiao ki Ingarangi, i raro i te mana o te
"Tiriti O Waitangi" na, e te Iwi, whakaro-
ngo mai, kaore o aku whiriwhiri nao tenei
Pire a te Pirimia, ko te take, kaore ano au i
mohio ki te whakautu o taku Pire, na reira i
kore ai aku whiriwhiri, koi waiho hei take
patu maku i taku Pire, no reira, kahore aku
whiriwhiri e te Iwi, kia hoki mai rano te
whakautu a te Kawanatanga, ka mohio ai au
ki te whiriwhiri mo tenei Pire.
Heoi ano.
Ka tu ano, no Waikato:—
Ka whakamarama au i te take i ki ai au
i nanahi, kia hu-hua iho i runga o te Pire, a
tae noa ki raro, i kite au ia Timi Kara, i Pa-
tai au ki a ia, pewhea te roa e mau ana te
mana o te kati i nga Hoko o nga Whenua, o
runga i te Motu nei, te whakautu a Tiuti,
kaore au e, mohio pewhea te roa, i runga i te
mea, he nui nga whakatikatikanga, me nga
nukunukuhanga o te Ture.
Heoi ano.
Ea tu ano, no Iharaira:—
Ko ana korero, he korero Karaipiture, he
ahua, wehe ia Waikato, me te Kotahitanga
me te Iharaira hoki.
*
i Heoi ano.
I tu ake ano a te Rawhiti ki te whakahe
, te korero a te Iharaira.
Heoi ano.
Kipa Te Whatanui.
. I korero ano au i te po nei, kaore he tanga-
ta i whakautu i taku korero, ko Wi Pereanake,
ko taku kupu mona, me puta mai ia ki waho
i tona Iwi Pakeha, otira, na te Ture ia i ata-
whai, na reira ia i kawe ki Ingarangi, kaati,
kaore i oti tetahi tikanga i tona taenga mai,
kaati, i ta ia hei Mema mo te Paremata e
mahi nei, kaati, ko taku kupu kia Tamahau,
i a ia e tu nei, e tiaki nei i nga Iwi, he mea
whakaako ia e ona matua ki nga tikanga.
kaati, ko taku kupu kia Tamahau me nga
Rangatira, kia hoki ano ki te Kotahitanga,
ara, nga Iwi Maori katoa, waiho-ma te Atua
te whakahaere ki ranga kia tatau, e hoa e
Tamahau, to kupu i ki nei koe, kia taiapatia
to Whenua, kua oti te Karauna-karaati kia
koe, kaati, ma te Atua e here te Whenna, tae
atu ki nga Rangatira, koia i tika ai te kupu
mo te Pire kia hu-hua iho i runga, tae noa ki
raro.
Heoi ano.
Mangakahia:—
Mo te Panuitanga a te Rawhiti i nga kore-
ro o te Hui ki Waikato, kati, kaore aku kupu
i roto i tona Panuitanga nei, kaati, kua mea
atu hoki au, kia kaua e Panuitia aku korero,
mehemea he korero aku i reira, no te mea, i
haere atu au i raro i te mana o te Kotahita-
nga, ki te whakapuaki i etahi o nga whakaro
a te Kotahitanga.
Heoi ano.
Takarangi:—
E korero ana au mo te korero a te Rawhiti,
e hoa kei pouri koe i na korero ake au, e hoa
ki te ki mai koe. kia kai au i te mea kino, ka
whakaae tonu au, ki te piki koe ki te rangi,
ka piki tonu hoki au, kua mohio au inaianei,
kua kore koe e tata mai ki te Kotahitanga,
korua ko te Whiti.
Heoi ano.
Rawhiti:—
E mea atu ana au e Mangakahia mo to
korero, e tika ana, kaore hoki koe i reira i te
timatanga mai o nga, ra o te Hui, engari, te-
nei ano nga korero o nga rangi o muri mai.
Heoi ano.
Wi Pere:—
E whakapai ake ana au ki etahi o nga kupu
a taku hoa, mo te rima miriona, e korero mai
nei ia, tena ka mahue atu te tekau miriona
ki waho o te rima miriona, kaore i te pera taku,
e hara taku i te whakarere i te Kotahitanga,
i te "Tiri O Waitangi" ranei, mo tenei e ki
nei, kia waiho ake te rima miriona, me hoki
atu ano te mahi ki te 3O miriona, kaore au
e whakaae mo tena, engari, me tahuri tatau
ki te kati i te rima miriona, e Tama, kaua
tatau hei whakarongo ki nga korero Poropiti,
he Atua rere te Atua, Atua hauraki-raki, wa-
iho te mate kia hapoko, ko taku nei, hemea
paku noaiho taku, ko te kati noaiho i o tatau
Whenua, ki te oti tenei hei Ture, he tino ora
tenei ki au, kaore aku whakaaro kia takahia
te Kiingi ki raro, e hara i te mea nana i mate
ai, na nga Rangatira ke, kaati, i tae au ki
Whati-whati-hoe ki te Hui, ka korero a Ta-
whiao ki au, kia tonoa he mana Kaunihera,
kia tukua mai kia tatau, i runga i te mana o
te Tiriti, i nga wa i takahia nei, ka mutu ana
kupu, ka tu ko te Paranihi ki te whakautu i
nga korero a Tawhiao, mo te kupu e ki nei,
kia katia te Hoko ki nga Pakeha noaiho, kati,
kaore e taea inaianei, kaati, nao to kupu kia
tukua atu te mana Kaunihera, anei hoki taku
kia koe, me whakaae mai koe, kia haere koe
hei Timuaki mo te Whare Ariki, kia koe te
whakahaere ka mutu, ka haere ratau ki Are-
kahanara, ki te whakaotinga o te kupu a te
Paranihi, te taenga ki reira, ka tawhiriwhiri
mai a Tawhiao kia Wi, ka ki mai a Tawhiao,
ka katia ranei au ki ro-whare, ka ki atu a Wi.
kaore koe e katia, ka ki atu ia kia Tawhiao,
me whakarongo koe ki taku kupu, me whaka-
iti koe i a koe, heoi, ka hui ratau, ka Patai a
te Paranihi, e pewhea ana koe mo taku kupu
i ki atu nei au kia koe kia haere koe hei Me-
ma mo te Whare Ariki, ka whakautu a Ta-
whiao ma Wi Pere e whakaatu kia koe, kai a
ia aku kupu, Wi Pere, kua whakaae a Tawhiao
kia haere ia hei Timuaki mo te Whare Ariki,
ka tu ko Wahanui, ka mea atu kia te Parani-
hi, ka haere atu a Tawhiao, 100 nga tangata
hei kawe atu i a ia, raa runga i te Kaipuke
haere atu ai, ka tu ko Tawhiao, whakarongo
mai e te Paranihi, toko wha ano matau e ha-
ere atu e hoa ma, kua riro noa mai te mana
ia Tawhiao, mehemea ia i tae i runga i te-
i kupu a te Paranihi, kaati, inaianei, i na noa,
taka kupu, ko te rima miriona eka nei, kua,
tata te ngaro, ko tenei anake taku, kia wha-
kahaerea e tataa te kati, kaua tatau hei wha-
karoa, whakarongo mai e te Whare nei, he
, whakatikatika ta te Tai-rawhiti i te Pire a te
Kawanatanga, kaore o aku kupu mo te taha
kia te Whiti raua koTohu, he Iwi ora tena,
kua oti te Ture moona Whenua, kaore e taea
te Hoko, engari, ki te pakaruhia e te Whiti
te Ture arai i te Hoko moona Whenua, ara,
kia riro ia tangata, ia tangata tona Hea, tona
Hea, tera ka ngaro te haungaahi te Hokoho-
ko atu, na runga na te katinga i mohio ai au,
he Iwi ora tena, kaati, ki taku nei, he wha-
katikatika i te Pire, mehemea ka oti ki tenei,
he tino pai rawa atu.
1.—Ko te kati i te Hoko.
2.—Ko te whakakorenga i te Koti Whenua
Maori.
3.—Ko te whakakorenga e riro ai he Whe-
nua hei utu mo nga Nama.
4.—Ko te whakaaetanga, kia utua nga ta-
umaha i ranga i etahi Whenua.
5.—Ko te ngawari o te Ture Riihi Whenua.
6.—Me Rahi tuatahi nga Whenua ki nga
Maori.
7.—Ka puare he moni ki te Iwi Maori, hei
tuara mo ratau.
8.—Ka, puare he moni hei ngaki i nga wa-
hi i wehea hei Paamu.
9.—Ko te Itarete mo te rau pauna, e toru
ano pauna.
10.—Ko nga Whare Kura, Parakimete, Ro-
ia, Takuta.
11.—Ko te Whare o te Kotahitanga, ka
whakanuia e raua ko te Kawana.
1:2.—Me noho tahi te Kotahitanga ki a ia,
ki te whakaora i te Iwi Maori, hei noa Wha-
whai mema ki nga Pakeha.
13.—Ko nga, Mema kua whakaaro, kia
whakanukuhia, ake mo te Whare o raro, mo '
te Whare o runga.
Heoi ano.
Ka nukuhia mo te 2 p, m,
I te 2 p. m. ka tuhera ano te whare.
Wi Pere:—
He kupu iti nei taku mo te korero a Niniwa
ki te Kiingi, whakarongo mai e te Rawhiti he
Wahiue te tangata nana tenei kupu kia eke
mai a Mahuta ki runga kia Takitimu, ko au e
tautoko ana au i te kupu a Niniwa, kaati te
haere i runga i ena tikanga e whakahaeretia
na, e rangi ata whakaarohia te kupu a Niniwa
ka mutu tonu ta u korero i korero atu ra
au i uma ake nei.
Heoi ano:
Teira Tiakitai:—
E tu ake ana au mo nga, Kupu a te Rawhiti
e whakamarama haere nei inga tikanga mo te
Kiingi, e whakaae ana au ki nga tikanga a te
Kiingi, kaati ko te haere a Niniwa i haere
atu i roto i tenei whare, i runga i te kupu a
Niniwa i ki atu ai kia eke mai ki runga
ki tenei Waka ou kia Takitimu, koi nei tona
tikanga ko te rahui i nga Whenua, ko te kati
i te hoko koia te whakamaramatanga o te
kupu a Niniwa, kaati ia koe i ki nei kaore o
au kupu e ki nei kaore au whiriwhiri mo te
Pire, kaati hoki au, kaore o aku whiriwhiri
mo taua Pire, kaati kaore aku whakahe nao
nga korero katoa a nga tangata e korero nei,
ahakoa pewhea te haerenga o nga kupu, ko
te take, he nui nga whakanukunuku tanga o te
Ture, ma kona e whakahangai ki runga ki ta
tena ki ta tena kupu e korero nei, no kona
ka kore aku whakahe, ki taku mahara mehe-
mea he Ripoata ta tena Iwi, ta tena Iwi me
whakatakoto ki runga ki te teepu nei, kaati
ki taku whakaaro mo te Kotahitanga kia ata
whakamaramatia mai nga tikanga o tenei
mahi e kiia nei he Kotahitanga, kaati kua
katia nei kia kaua hei korero i ona tikanga
e marama ai te titiro mai a koutou ki tenei
mahi, kaati ki taku whakaaro i runga i tenei
tikanga e kore rawa e hoki atu ki nga Whe-
nua i riro i te Raupatu, engari ka hoki tonu
mai ko nga whenua i toe mai ki nga Iwi
Maori ki taku mohio tuturu, ina hoki na Wi
Pere i paahi te Ture Reiti e mate nei au e
rua mano kei runga i toku Porokaaki e peehi
ana e rua mano pauna.
Heoiano.
Hanea Kawana:—
Ko taku, whakaaro ko nga Ripoata kaa oti
nei te whakararangi, na reira ka mea an koia
ana tonu he korero ma tatau i to kore o aku
Ripoata, ko taku Ripoata tonu ko ta te
Rawhiti e whakamarama nei.
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
Heoi ano.
Heu Heu:—
Ki taku makara mo Waikato anake tenei
ra hei korerotanga i ana whakaaro, kaati i
tenei kua maha nga tangata e tu ake aha ki
te korero, kaati e tika ana te whakamarama
mai a te Rawhiti, no te mea i rongo ahau ite
tononga a Taingakawa kia ia te Hui, me te
putanga ata hoki o Niniwa ki tana Hui na te
Kotahitanga taua haere, koia te take o tou
tae mai ki konei, kaati ano kia kore e mau
mai i to tamaiti ki konei Aweketia ai e te
Kotahitanga otiia i korero atu ano au kia koe
ia tatau i Whangaehu e mohio ana koe, kaati
ka hoki ake taku korero mo te taha ki te Pire
koia tena kua kite na koe i roto i te Tiupiri,
ko te Ripoata tena a toku Iwi i tukua mai ai
e ahau ki konei, i runga i ta ratau whakaaro
tuturu kia takua, mai ki te Paremata o te
Kotahitanga mana e whakaoti, kaati i runga
i te mea kua kite iho nei ahau inga Ripoata
anga Iwi e noho nei kahore i rite ki ta toku
Iwi, maku ano e ata titiro.
Tenei tetahi kupu & Wi Pere e ki ana ia e
kore rawa e hinga tenei Kotahitanga nui atu
taka pai mo tenei kupu engari me whakama-
rama mai hoki e ia nga tikanga i ki ai ia e
kore e hinga, ka whakamarama ano ahau
i nga tikanga tera ka hinga ano taku "Tiriti
kua maha nga tau e whakahaerea ana te
te kohi moni mo te whakahaere i te Kotahi-
tanga . no te mea kua mohio ahau kua kore
rawa e tukua mai -nga moni e ratau hei
whakawhiti i te mana ki Ingarangi, tetahi ko
te Poari e patu ana i te mana o nga rangatira
i te mea kua riro ko te Poari anake hei tohu
tohu ia tatau i te Iwi Maori, otira he mea
tika hoki kia whakamarama a Wi Pere i te
tikanga o tana kupu e ki nei ia e kore rawa e
hinga te Kiingitanga, mehemea ka marama
te whakapuaki a Wi Pere, inga take i ki ai ia
e kore e hinga te Kiingitanga, kua tino koa
taku ngakau.
Heti ano.
Tamahau:—
E tika ana tenei kupu a Wi, e kore rawa e
hinga te Kiingitanga me te Kotahitanga,
engari ma te puhaehae anake e pakaru ai engari
ki taku whakaaro me hoki atu ta tatau titiro
ki nga hui i tu ki te Waipatu, i whakakaho-
retia ra te Kiingitanga i reira, kaati naku
te Pire i reira i whakatakoto ki te aroaro o te
Kotahitanga kia haere tataa ki te Kiingi
whakakotahi ai, kaati kaore i oti.
Heoiano.
Haimona:—
Ka mea i tae au ki te hui i tu ki Rotorua ,
he mea pooti au na nga rau e rua, kaati ko
nga kupu i rongo ai au mo tenei whakakota-
hitanga he whakakotahitanga no te Iwi Maori
kite kawe i te mana Motuhake ki Ingarangi."
Heoi ano.
Eruera Te Kahu:—
Ka mea i te ra tuatahi o Waikato ki te
marae nei ka ki a Henare Tomoana ka hoki
ia, kaati i tenei ra kai te korero ano i ko tana
korero ano, ka hoki ia.
Kaati ra te korero i tenei korero, kua hoki
a Waikato e mahi nei koe i tenei mahi au,
me whakamutu, kaati e Heu ka korere atu
au mo taua korero e korero nei koe, tenei
kua kite iho au i ta koutou whakatikatika i
roto, i te "Tiupiri," kaati kaore koe i ki iho
kia Waikato e hara mai-ana koe ki te whaka-
tikatika i te Pire.
Heoiano.
Te Heu Heu:—
Ka mea, ae i ki iho au kia Waikato e haere
ana au ki te Paremata o te Kotahitanga ki
reira whakatikatika ai i te Pire.
Heoiano.
Eruera Te Kahu:—
Tenei ka wiri i roto i nga taringa, kaati
mo te kupu, a te Kakakura, ma ia tangata ano
e tiaki tona Wairua tona Wairua, kaati kua
mutu tonu ana kupu kaere i ko atu, no te mea
kaore ana whakaaro ki tenei motu, kaati ki
taku whakaaro me mahi tonu nga mahi o te
Kotahitanga, ahakoa kaore au i haina ki te
Kirihipi ka mahi tonu ahau i tenei tikanga,
no te mea kua mohio ahau kua rua rau pauna
nga moni a Ngatiapa kua takoto hei whaka-
whiti i tenei tikanga, kaore he Iwi i penei
kaati e hoa ko koutou ano kei te hoko-
hoko inga Whenua, o te timatanga mai ano
o te Kotahitanga & kai te hoko tonu ano ka-
ati mo te patai, rae pewhea he tikanga mo te
5 miriona eka e mau mai ai, tenei taku kupu
me penei ano me ta tatau kupu i tuku nei i
roto i te mihi kia te Kuini
Hepi ano.
Wahine Mema:—
Ko au not runga i oku hapu, e hiahia ana
ahau kia tu nga Tumuaki ki te whakapuaki ia
ratau tikanga a te Heuheu, a Mangakahia i
rongo au ia ratau kupu, kaua hei araitia, ko
taku whakaaro mehemea he tuturu te Poari
mo nga taumaha katahi au ka mohio ka pata
mai tetahi waahi ora, akuanei pea kai te hi-
nganga o tenei Kawanatanga, ka rereke nga
whakahaere koia nei taku Pouri.
Kua nukuhia te Whare mo te 7 onga haora
o te po.
Ka tuhera ano te Whare i te 7 onga haora
o te ahiahi.
Tiamana ka tuhera te Whare.
Kereama Herangi, katu ake ahau, ko toku
take i tae mai ai ahau ki konei, na te tangi a
te Pipi-wharauroa, e tangi ake ana i roto i
tenei Whare, haere mai nei ki te whakarongo
kia rongo i te kupu o te tangi a taua manu.
HEOI ANO. .
Paora Te Uata.
Tenei ano au kai te whakarongo ki taua
kupu o waho mai ano o te marae, tae mai ki
te Whare nei, ko enei waka kua wehe noa, a-
tu i mua noa atu, engari i roto i tenei ra ka-
tahi ano ka karapiti enei waka e rua, Taiha-
uauru, me te Tai-rawhiti, ko taku kotahitanga,
pumau tenei e tau nei te Whare, ko taku
whakaaro hoki tena kia matua whakaotia
nga tikanga i waenganui i .enei waka e rua e
tau nei, kia oti katahi ano tatau ka titiro atu
ki nga tikanga hou e puta mai ana.
HEOI ANO.
Paratene Ngata.
Kaore aku whakahe ki nga korero, kaore
oku hiahia kite whakautu utu, kaore oku hi-
ahia kite hanihani ki te tangata, kei o tatau
aroaro tonu taku e whakaaro nei, tenei e ta-
koto nei Na tatau nga tangi nei, kaati ko te
whakautu tenei onga tangi a te Iwi Maori,
ko te Pire, kua whakangawaritia nga tikanga
kia "tatau ki te Iwi Maori, he whakaaro na te
Kawanatanga kia hui tatau nga Iwi Maori ki
konei, rapu ai i nga tikanga mo tona Pire.
Kua whakatakotoria ki o tatau aroaro kia
korero tatau i nga korero katoa mo te Pire
nei, ki toku whakaaro ake kia kaua tenei
motu e wehea kia rua nga Kawanatanga,
engari kia kotahi tonu, ki te wehea ka puta
au me toku Iwi ki waho, he whakaaro noku
ka rua nga Taake ki runga kia tatau, menga
Reiti, hei mate nui rawa tenei kia tatau ki te
Iwi Maori, no te mea kaore e taea e tatau te
whakakore nga Reiti a te Kawanatanga Pa-
keha, ko te Kawanatanga Maori, ka whakatau
ano i aua Taake ki runga ki te iwi Maori, ka
rite tonu te mate, pera ano me ta te Kawana,
engari ko to tatau Kiingi me tu tona i ranga
i tona tuunga, hei Timuaki mo te Iwi Maori,
kia Whakakotahitia hoki tatau te Iwi Maori,
e tautoko tonu ana au i te Kiingi, kaati me
tahuri tatau ki te whakariterite mo te Pire
nei, kaati hei rua tenei mo nga Pire penei.
ko ta te Paranihi tetahi, kaati naku tonu i
kati. . HEOI ANO.
. H. Rapihana.
Ko taku take i tu ake nei au ko nga wawa-
hanga o te motu nei, toku pouri ko Kiingi
Mahuta te Iharaira, ko oku hoa tenei i roto i
tenei Whare, ka huri au ki te taha kite Pire,
ko toku takiwa he takiwa Motuhake, kai te
mohio te Kawanatanga ki toku takiwa, kua
kowhiria matau mo te haere mai ki tenei
Whare, he haramai ki konei whakarongo ai,
kahore aku whakahe, whakaae ranei mo tenei
Pire, ko toku pouri kahore a Ngapuhi i mo-
hio ki tenei Pire, no toku taenga mai ki
konei katahi ano au ka kite, no reira kaore e
taea e au te mahi tetahi whakatikatika maku,
HEOI ANO.
Ru Reweti.
Ki taku titiro kanui te marama o a tatau
korero, penei me te wai paruparu a tatau
korero, Ehara taku i te tawai, kaati, ki taku
titiro ake e rua nga take kua takoto kai roto •
i tenei Whare, ko ta Waikato, ko ta te Ka-
wanatanga, ara, ko te Pire, haunga te Kota-
hitanga, ko ta tatau haere, mai ki konei he
rapu i te oranga mo te Iwi Maori, ko te Tai-
rawhiti e whakaatu ana i tana huarahi hei
oranga mo te Iwi Maori, ka korero ake au
mo te Pire, kanui te pai, kua homai, e te
Kawanatanga ma tatau, e whakatikatika, i
korerotia e Timi Kara ki Whanganui taua
Pire i tu ano etahi tangata i reira, ki te
whakahe mo te tokomaha o nga Hema o te
Poari, ara, o nga Pakeha, e kiia ana e Timi
mehemea he Maori anake, koi ana kai a kou-
tou te tikanga, ki taka whakaaro kia whaka-
aetia tenei Pire, kia paahitia, kia katia
hoko, kia oti tenei katahi tatau ka mahi i te
mans Motuhake, ka marama hoki ki te ma-
hi.
HEOI ANO.
Raniera Wharerau.
Ka mea whakarongo mai e aka Rangatira
o te Tairawhiti, e Wi Pere, e H. Tomoana,
kua mate a Taitoko ko ahau tenei koto kou-
tou pononga i riro mai ia koutou; ko Mete
Kiingi te tangata i tono ki tenei tikanga i te
71, kaati haere mai ahau I te taa /92, ki te
kawe mai i tenei tikanga kia koutou, whaka-
tuturutia iho te kupu, ko te whakatuturu i
nga Komiti o te whare o raro, o te whare
Ariki, ko Heta Te Haara te Timuaki, nana i
whakapuare te whare i te rua o nga tau i te
/93, Na Henare i whakatuhera te hui, i tena
tau ka ki te ahau i te raruraru o toku Ra-
ngatira e noho mai na i runga i te teepu, i
te /94, ka riro te Tiriti ki Turanga, ki taku
titiro ko te take i "nuku ai te hui mo te raru-
rarutanga i te Waipatu, mo te tangohanga a
Henare i te Timuakitanga o Heta Te Haara,
kaati i Turanga ka takoto tetahi Pire, ko
i; Pinepine te kura te Ingoa, kaati raruraru
tonu iho i reira, na ka mutu tena hui, i te
tau /93 ka tu ki Rotorua, ko te Kahui Wana-
nga te hoa whawhai o te Kotahitanga, kaati
ko Hinepare te kai tautoko ite Kawanatanga
o te Kotahitanga, no te hui ki Taupo, ka
whakamarietia enei raruraru, kaati i te tau
/97 ka tu ki Wairarapa te hui, kaati kahore
au i tae mai, kaati kanui te pai o nga korero
i tae ake ki taku whakarongo ake, kua tae
ake a Hone Heke, i riro ake i a ia nga kape
o te Pire nei, kaati e toru nga Huihuinga i
ki te, ko te kupu a Ngapuhi kahore ratau e
pai, kaati ma Heke e whiriwhiri atu tena
Pire, i te Paremata, mana e paahi atu heoi
kahore a Ngapuhi tikanga whakaae atu, ka-
ati kua tae mai au inaianei, kua ki te au i
nga korero na e te Iwi kote roa o tetahi onga
kupu o te mana Motuhake, ko te kore kaha
onga tangata ki te kohi moni, hei kawe ki
Ingarangi, na ki taku Whakarongo ki nga
korero mo to tatau Kotahitanga kua hurihia-
rawa tanga atu ki waho onga ngakau ote Iwi,
na ka korero ake au mo te Pire, kua rona
katoatia nga Whenua ki raro i a ia, ara ko te
Timuaki o te Poari he Pakeha, koia taku ki
te kua tino riro" i a te Poari te mana, e kore
rawa, e kaha, he tikanga ma te Kotahitanga,
ki te tohuthu atu ki te Timuaki Pakeha o te
Poari, ko taka pouri ko te tononga mai kia
tukua atu te whakaaetanga a te Kotahitanga
i roto i tenei whare, no te mea ki taku titiro
e inana noatu ana te Pirimia me tona Kawa-
nutanga, ki te whakamana i tana Piro hei
Ture, kaore e taea te whakahe, no to mea.
kei a ia te mana, ko te Poari nei he mea
•tena e tino riro atu ai o tatau whenua, i ra-
nga i te Whakatuheratanga i te Mokete.
Tamahau. He Patai kia Raniera:—
E ki ana koe ko te Iharaira ko te Kingi o hoa
tena e pehea aua koe' ki te Pire a te Kingi,
kua tae nei ki te Paremata, Raniera e wha-
kaae ana au ki te Pire a te Kingi.
HEOI ANO.
Peni Te Uamairangi.
Ka mea ko au ka korero, ke au i waho, ara
he pao taku, "Sing song."
Ohorere te mauri he waea mai
na Taingakawa;—
Ka korero ake ahau no to maua taenga ko
te Heuheu ki Waikato, e rua nga Ripoata a
te Kotahitanga kai reira e takoto aua, e ki
ana tetahi o aua Ripoata, ko te Kingi hei
Timuaki mo nga mahi a te Kotahitanga, ko
te Kingi anake, kua haina katoa te Kotahita-
nga kati i roto i taku taenga ki Whanganui ka
hoki ati ki Heretaunga, ka riro ia au te Kiri-
hipi a te Kingi, kaati i korero au i te hui i
Taupo, ko au anake e haina ki te Kirihipi a
te Kingi, i runga i te mea i puta taku kupu i
Hauraki, ko au e haina ki te Kirihipi a te
Kingi, kaati kaore au i haina ki roto ki nga
Kirihipi a te Kotahitanga, kaati i tae ahau
ki Parihaka, i ki te au e ta ana nga whare
mo te Kotahitanga i reira, mahara ai au e te
Tiamana ko tenei hei te tuatahi, ko te korero
mo te Kotahitanga ko te Pire nei mo muri,
taihoa au e korero i aku korero mo te Pire
nei.
HEOI ANO.
Taraua Marumaru.
I tera tau ka tukua e te Iwi te mihi, me te
Inoi atu kia rahuitia nga Whenua, kaati kua
tae mai te whakauta a te Kuini. mo taua
Inoi, ma tenei Kawanatanga me ona Minita
e whakaaro, kaati i tenei takiwa ka tae te
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
Pire a Waikato, tono Kaunihera mo ratau,
kaati i tenei tau i tu te hui ki te Waipatu,
ao reira ka pata tenei Pire Poari, otira kaore
i whakatuturutia taua Poari i reira, kaati e
nga Rangatira tia mohio mai koutou, kai te
noho tonu tenei Iwi A Ngati Apa i runga i te
whakaaro i oti i tenei Whare kia katia te hoko,
kaati i tenei kahore aa i kite i te kati i te ho-
ko i roto i tenei Pire, otira tenei ano tetahi
rarangi o taua Pire e ahua rite ana pea ki te
kati i nga Whenua, i ranga i te 13 o nga
rarangi, me te 8 o nga rarangi.
HEOI ANO.
Wipere.
Koia nei te tikanga o te Pire nei, he Wha-
katikatika, kaati mo te korero a Raniera e
mea nei mo nga Whenua Papatipu, kai te ki
ano te Pire nei, ka puta ano etahi o nga
Whenna ki runga i te Hiahia ki te kape ki
waho, ina hoki kai te ki ano kia puta nga
Whenna Rahiri ki waho, ara, te Ture Rahui
mo Poutini, mo te Taihauauru, mo te Ture
Ngawha, ki te pai koe kia Whakapiria ki te
taha o enei e pai ana.
HEOI AKO.
Porokoru.
E korero ake ana ahau ki te taha mo te
korero a te Rawhiti, tae mai koe kua oti ta
matau Whiriwhiri mo te Pire, na, kua mate
te Tangata na ana tenei tikanga i tae mai ai
tataa ki konei, kaati i runga i te whakaaro o
Taitoko kia kohia he moni hei pou mo tenei
tikanga, te taonga ki Turanga ka whakata-
kototia e Taitoko £10 pauna, ki ranga ki te
Tiriti, I Rotorua ka whakatakototia ano e ia
£10 paana, kaati ko tona whakaaro mo te
moni a te Iwi o Whanganui, kia Apitia ano
kinga moni i whakatakototia e ia, kaati i puta
tana whakaaro kia tae ia ki Ingarangi, heoi
kahore te Atua i whakaae kia whiti ia, kaati
ko tenei moni kai waenganui noaiho i te Ko-
tahitanga e Pokai-kaha-ana, heoi ko taku
tino whakaaro, i ranga i te mea kua mate a
Taitoko, kia kaha rawa ta tatau whakahaere
i enei tikanga, heoi ano taka whakaaro e ta-
tau e te Kotahitanga, kia kaha ki te kohi
moni, kaati ko Waikato koi nei o tataa Ra-
ngatira, kaati kaa kite ahau kua whakapua-
retia te hoko i o tatau Whenua, e 80,000
mano eka, kaati ko taka tino whakaaro, kia
kaha tataa ki te kimi oranga, mo enei tanga-
ta, ka rere nei ki ro-wai.
HEOI ANO.
Hoani Puihi.
Ka mea, i tu ahau hei mema mo tenei
Kotahitanga i runga i te Tiriti, i te 1882 ka
haere au ki Waikato, ka whakatakototia e
aa ki reira ki a kotahi te Iwi Maori he tino
mahi nui tenei na te Iwi Maori te whakako-
tahi ia tatau, i kona ka kiia e Tawhiao he
tikanga nui tenei, kaati e tama be mema au
no te Kotahitanga, kaati kua kite nei au he
hoe ke ta te iha, ta waenganui, ta te kei, ka-
hore au e matau me pewhea, ko taku wha-
kaaro, mahia i runga i te tikanga.
HEOI ANO.
Kite.
Ka tu ke au ki te whakahua i taku waiata.
Kau aka ra he hau e
ngurangurua mai.
Kaati tena, ki taku whakaaro kaore pea he
tikanga a puta mai i roto i te tautohe ki nga
kapu.
HEOI ANO.
Piwa.
No te rohe ahau o Tuwharetoa, ko Tonga-
riro, te maunga ko Rangitoto, e kore e mutu
taku koingo, kaati kahore hoki e muta taku
koingo ki nga tikanga tawhito, kaati ko au e
whakaae ana ki tenei Pire, ki nga mea ano
e whakaae ana, e whakakore ana au i tenei
Pire, Ki nga mea ano e whakakore ana o ta-
taa, no te mea he Maori tuturu tataa a no
reira i haere mai an ki te whakaae i te Pire,
ki te whakakore ranei no te mea e 80 mano eka
kei raro ia mana ko taka taina ko te Heuheu,
ko au e ta nei he Timuaki aa no te Kauni-
hera o te Kingi i raro i te rohe o Tuwharetoa,
e whakahe ana ahau ki nga Rangatira no te
mea he 20 te r» hei tuheratanga mo te Ko-
tahitanga no te korenga e whati onga Iwi
ka riro na te Pirimia o te Koroni, naana i
whakatuhera te Whare, i whakatuheratia
ano e ia i runga i te tikanga o te Kotahita-
nga, e hura i te mea i whakatuheratia i runga
i te ahua o te Pire, kaati mehemea i penei
mai i a au nei, kaore e hoko, kaore he mate
e tae mai, kaore he mahi Ture ma tatatu
HEOI ANO.
Pene Pirere.
No to taa 1892, ka timata te horo o te
Whenua i raro ia matau ko oka Hapa, e 2
rau mano eka, kaati ko nga mema i whaka-
tutia hei mema moka kia haere tona i runga
i nga kupu i whakahaua Atu ai ratau, ki te
whakatakoto aia i nga tikanga ki te Kawa-
natanga, kaati ko te kaha o nga mema i
mata i te awa o Rangitikei, ko nga mema o
Patea, i mata iho ano i rein, no reira ka
takoto noaiha toku takiwa, no reira ka horo
haere atu te Whenna, na konei ahau i tino
tautoko ai i te Pae hei Tare moka e maa ai
o matau Whenua.
HEOI ANO.
Tame Te Raukawa.
kaore aka whakatikatika e aku Rangatira
mo tenei Pire.
HEOI ANO.
Wiki.
E tautoko ana aa i te korero a taku taane
a taku tungaane hoki, ko te mutunga tenei o
te mahi a taku matua ko te Pire nei, i tae ai
taku matua ki te Waipatu te hokinga mai ko
te Pire e maa ata nei i taka ringa, ko te
mutunga tenei o te haere a taka mataa, i tae
ake ai ia, ka ki ia, he Pire pai tenei ma ko-
utou e Whakatikatika.
HEOI ANO.
Nikora Te Wakaunua.
Ka mea koenei tikanga katoa ma te motu
katoa, ko te take, kai roto i tenei Whare e
takoto ana, ko te take a Waikto, ko au kai
roto i tena take, ko au ano kai roto i tenei.
HEOIANO.
Tatana Hekenui.
Ko o tatau raruraru katoa tae atu ki tera
motu me nga Wehewehenga kua whakaotia i
roto i tenei Whare, kaore au i haere mai mo
tenei Pire i te tuatahi, engari i haere mai au
ki te whakarongo ki nga Iwi tauhou i tae mai
ki tenei Hui, he mea nui te whakakotahi he
oranga mo tatau, kai roto, e ki ana aa ko te
mea nui ma tataa ko te manaaki i te Kiingi,
kua taa nei ki roto i tenei Whare, me te I-
haraira kua tae mai ano hoki ki konei, a ko
te Whiti i toe ata, ko te mea nui tenei ma
tatau ko te manaaki i nga Iwi tauhou, ko te
Pire nei whakarerea atu, taku tino kapu mo
tenei Pire, ko te tiporo iho i runga tae noa
ki raro, engari ko te whaka-upoko ko ia ta-
tau mihi i tukua nei kia te Kuini, apiti atu
ki ta te Kiingi.
HEOI ANO.
Teira Tiakitai.
Ki taku whakaaro kua pau katoa nga
whakaaro a te iwi ki waho. Kaati kua pe-
nei ake au, kua tautoko ahau i te korero a te
Tatana, no te mea kua tino takahia te Kota-
hitanga.
HEOI ANO.
Tamahau.
Kia whakamarama ahau, ko tatau e ko-
rero nei e korero marae ana. Ko taku kapu
ake e kore te Kotahitanga e pakaru i te Pire
nei, ko tenei Pire e hara i te mea i whakaa-
rohia mo tenei whare. Engari i tu ki te
Waipatu, i te tuatahi, i Waikato te tua-rua,
i Whanganui te tua-toru.
Ko te tua-wha hoki tenei, ko te Pire nei,
na, enei hai katoa, i runga hoki 1 te whaka-
nukuhanga a Mangakahia kia nukuhia te Hui
a te Kotahitanga, mo te 20 o nga ra o Mei,
i runga i te mea, kai te raruraru ki runga ki
nga Hui o te Motu nei, a, whakaaetia ana,
kaati, koia te take o tenei Pire i tae mai ai ki
konei, he take hoa hoki tenei, kaati e pai ana
tatau kia mahi mo tenei take hoa, e kore e
waiho tenei mea hei takahi i te Kiingi, me te
Kotahitanga, kaati, i te 20 o nga ra, na te Te-
ira Tiakitai i whakatuhera te Whare, kaati, î
pata i roto i te whakapuaretanga te Pire a te
Pirimia kia mahia.
Heoi ano.
Te Rawhiti.
Kaa oti ena te whakamarama katoa, aku
take i te awatea nei, kaore au i haere mai ki
te whiriwhiri i te Pire, no te mea, ki te tahuri
au ki te whiriwhiri i tenei Pire, e whakahe
ans au ki taku Pire, koi nei anake te take i
kore ai an e whiriwhiri mo te Pire.
Heoi ano.
Te Whatanui.
I tu ake ai, e toru ano nga kupu i whakaro-
tia ake ai e taku ngakau, ko te Kiingitanga,
ko te Whiti, ko te Kotahitanga, kaati kaore
ano au i kite ia te Whiti kaati kua tae mai te
Kiingi me ana teke, kaati he tino kohara ra-
wa tenei nau e Ngati-kahungunu i te Kiingi,
kua oti ano ia koa te mahanga te whaihanga,
a, haere ai koe ki te tiki kia haere mai ki ko-
nei, na e te Tai-hauauru whakarongo mai,
mehemea he whakaaro tau ki te whakahe i te
Pire s te Kiingi i whakaaetia nei e au, kaa
me ata tahi e koutou he Pitihana whakakoi
stu, kia pai ta koutou whakaaro.
Heoi ano.
Tamahau
Ka mea ia, kahore i te pena me taa e ko
rero na koe, engari, katahi aa ka mohio, ko
tau te kohara ia matau, na, kaore koe i wha
kaatu mai kia mataa, kua whakaae koe ki te
Pire a te Kiingi, no te mea, kua roa te takiwa
e mohio ana tatau ki taua Pire, no tenei taki
wa rawa katahi ano ka put» mai to whakatu
kua whakaae koe.
Heoi ano.
Te Whatanui,
£ ki ana aa kia koutou e te Tairawhiti, me
hoki mai koutou ki te tikanga o te Kotahita-
nga.
Heoi ano.
W. Ratana,
Ka mea, kua maha nga ra e mahia ana e ta-
tau tenei mahi, na te Mana-motuhake an i
kawe mai i tera tau, kaati kua kohia te moni
hei kawe i te Mana-motuhake, na kaore i rite
tana kohi, ko taka hiahia kia whakamarama
katoa nga tangata mataa i te tikanga o te
Mana-motuhake, kia tino marama ai tataa.
Heoi ano.
Hoani Mete Kiingi.
Kotahi tona te mea i ta ake ai aa, ko to
kaha ki te ki, e kore rawa tenei Kotahitanga
e pakaru, pena hoki taku, e kore rawa tenei
Kotahitanga e pakara, no te mea, kua hoatu
e au he Kohatu punga ki tena waahi, ki tena
waahi, mo te Kotahitanga, a, kowai hoki te
tangata hei ki, ka pakaru tenei Kotahitanga,
a, i korero hoki koe, kua korero koe, ko Nga-
ti-Raukawa kua whakaae, kua whakaae koe
ki te Pire a te Kiingi, na he tino kohuru tenei
nau ia matau, i tae ake ano koutou ki Wha-
nganui, he aha te whakaatu ai tena tikanga,
i waiho ai e koe mo tenei ra ka korero mai ai
kia rongo matau.
Heoi ano.
Te Whatanui.
Kaore rawa taku whakaaro i pena me tau
na e taka hoa, i pena me tau e korero mai
na, heoi te mea nui kai au, ko te whakakotahi.
Heoi ano.
Hanea Kawana.
Kaore aku tikanga mo te raruraru o a ta-
tau korero, kaore he tikanga, e korero atu ana
he kanohi, he kanohi, kaati e hoa ma, kahore
ska peneitanga, no te Taihauauru koe, no te
Waipoanamu, no te Rawhiti, heoi ano taku,
he Maori tatau, kaati e tautoko ana au i te
korero a Wi Pere mo te Pire, kia katia nga
Hoko i o tatau Whenua, ko taka ten» e wha-
kaaro nei au, ki te whakaaetia mai, he ora
nui tenei.
Heoi ano.
Ka nuku te Whare mo te 10 a, m, o te 9
o nga ra o te marama.
Hune 9th 1898.
Ka whakatuwheratia te Whare i te 10 a m
Whatakorari Tiamana.
Mangakahia:—
Kia ora te Tiamana me nga Mema katoa
me nga Rangatira, taka whakaaro i paa ka-
toa i nga Rangatira enei ra, kaati ko tenei ra
kua riro ia matau ko te Kawana, kaati hei te
ra e whakatikatikaia ai te Pire nei ka riro ai
ma te Iwi katoa.
Heoi ano.
Paratene Ngata:—
E mea ana taku whakaaro mehemea ka
whakaaro te Kawanatanga me o ratea Mema
kia tu to ratau Komiti pai no atu, engari me
wehe to ratau Komiti, me wehe-hoki te Iwi
nui me to ratau Komiti me te Kiingi, e tau-
toko ana au i ta Mangakahia kia riro ma
ratau tenei ra.
Heoi ano.
Tiamana:—
E whakaae ana au kia riro ma Mangakahia.
tenei ra, ratou ko nga tangata i kiia iho ki
aa, kaore e araia e aa enei tangata tokotoru,
e te tino Tiamana o te Iwi.
Heoi ano.
Mangakahia:—
I mua o taka korero kia koe ka whakaata
au kia koe i nga take hei korerotanga maka
ko taku tunga hei kai whakahaere mo te
Kotahitanga koi nei nga waahi hei paanga
mo taku korero i te tuatahi i whakatungia
au hei kai whakahaere mo nga take o te
Kotahitanga i te tau 1892, i tu au i runga i
te mana nui o te Iwi, konga rangatira nana
au i whakatu, ko Tomoana, ko Wi Pew, ko
Taitoko, i tukua ki te pooti, nana au i wha-
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI.
katu i te tau 1892, i tu i taku nohanga i te
taa 1893, i te 14 onga ra o Aperira, i tu au i
runga i taku tunga Pirimia i te 20 onga ra o
Maehe 1895, i te Paremata i tu ki Rotorua, i
atu mai au T reira tae noa mai ki tenei ra ki
te tau 1898, e tu ana au i ranga i tenei
tunga, ke nga tangata e awhina ana i an i
tenei tikanga e 37 mano, ko nga korero e
korerotia ana e au i te 9 onga ra, he korero
tuturu, he korero awhina mo tenei tikanga
mote Kotahitanga
1. Te mea tuatahi hei korerotanga maku
he titiro i te Pire a te Pirimia i tuku mai nei.
Ko taku korero mo te Pire ka wahia e au
kia rua, te timatanga, te whakamutunga, ka
korerotia e au' ko te ingoa o te Pire whaka-
rapopototanga i te Pire, ka korero au i taku
whakaaro mo tenei waahi o te Pire, he Ture
tawhito no tenei ra i whakawhaititia ai kia
kotahi, ka timata taku korero i te rarangi 1.
2. 8. 4. 5.; Ka mutu mai taku korero mo te
Pire a te Pirimia, ko tenei Pire i mahia mo
nga iwi e kiia nei he Kotahitanga e tu nei
au ki te arahi i te Kotahitanga no reira ka
ata waiho eau te Pire, e whakaatu ana au i
te tika o te pai e whiwhi ai ki te ora, i au e
tu nei i o koutou aroaro e te iwi. Kia ora
te Tiamana-me nga Honore Mema me nga
Rangatira taane, wahine, tamariki.
Nama 1.
Ka timata taku korero, ite tau 1822 ka
haere a Heke ki Ingarangi, ka haere ia ki te
hari mai i nga mea o Ingarangi mo Niu Ti-
reni nei, a tukua ana tana Panui, a, ka kite
tetahi tangata no Nuhiwa, te ingoa o taua
tangata ko Hoare Parena Te Teira, ko te i-
ngoa o taua iwi he Makuihi, ka kite taua
tangata i taua Panui ka tipu tona hiahia kia
haere mai ia ki Niu Tireni nei whakatu ai i
tona Kiingitanga, ka kite a Hori i taua Pa-
nui e haere mai ana ia ki konei, ka kite a te
Poihipi, katahi ka haere ki nga Maori korero
ai, kai te haere mai tetahi Kiingi ki te tango
i to koutou mana, ka ui nga Maori ki a is
me pewhea e kore ai e riro, ka kiia mai e te
Poihipi, me tuku kite Kiingitanga o Ingara-
ngi, koia ka whakaputaia tetahi Pukapuka
ko te Ingoa, kote whakaputanga o te Ranga-
tira o Niu Tireni, i tukua ma runga ia te
Poihipi Pakeha.
Ko te utu o te pukapuka a te Poihipi.
I panuitia e te Kiingi o Ingarangi, kua riro
i a ia te mana o Niu Tireni, kaati e haere mai
ana te Kiingi i ki ra kia riro i a ia a Niu Ti-
reni, no te kitenga i te panui a te Kingi o
Ingarangi hoki ana.
Ka nukuhia te whare mo te 7 p m.
Ka Tuhera Te Whare Ite 7 p, m.
Mangakahia:—
Ka mea ia mo nga mahi a tona hoa a To-
moana i Rotorua, he turaki Kawanatanga
tona mahi i Rotorua, tekau-ma-tahi nga ra e
Whawhai ana, ka kiia e te Iwi nui tonu, kia
tukua nga mahi a te Kawanatanga, kia puta
ki te Waipatu, tae mai ki Rotorua, kaore i
kaha ki te haina i te Kirihipi, no te takiwa i
tu ai au i Rotorua, katahi ano ka puta nga
Kirihipi kite haina ka marama iau te tinihanga
a Wi Pere i te Ture mo nga Whenua, ka wha-
kaae auki,te korero,a.tetahitangata,a Peni
Te Uamairangi, i korero ai ia, kia mahia ko
nga mahi o te Kotahitanga i te tuatahi, kia
mohiotia kua kotahi tatau, katahi ka mahi i
•etahi tikanga, kia marama mai koutou, ko te
Ture 71 tetake, te putake o te Kotahitanga, ko
te Ture 71 hoki te take o ta te Kiingi, kia mohio
kai konei kaore he wehenga o ta te Kotahita-
nga, o ta te Kiingi, koia taku whakaae ki te
korero a Peni Te Uamairangi, i tae a Meiha
Keepa kia te Whiti i te 96, i haere mai hoki
au kia whakakotahi taua, ka kitea, ko te
wkakautu a te Whiti, he nui nga take o taku
Tamaiti, mahi ana ia, a ngaro atu ana nga
taonga, na ko tewhea te mea nui, ko nga ta-
onga ranei, ko te Tamaiti ranei, kaore, ko te
Tamaiti te mea nui, waihoki, ko te Kawana-
tanga he Tamaiti na te Kuini, tetahi Iwi penei,
ko nga Keneriana i whakatakototia tetahi
Tiriti, kaati inaianei, kua riro te Mana-motu-
hake kia ratau, ko te Iwi, me hanga ano e
tatau tetahi, me te Kiingi i tenei Huihuinga.
Heoi ano.
Tamahau:—
E wha nga Kotahitanga i tenei motu, ko
te Kiingi katahi, ko te Kawana ka rua, ko te
Whiti ka toru, ko te Kotahitanga ka wha, ka
mutu ta te marae nei, he karanga ki tera
Kotahitanga, ki tera Kotahitanga, he tono
mai nau kia whakaae atu te marae nei, kia
whakaae mai te Kiingi ki taku Kotahitanga,
ma korua ko te Uamairangi e ki atu ki tera
Kotahitanga tatari ki tewhea Kotahitanga
ranei.
Heoi ano.
Mangakahia:—
Taku korero, mo te korero a Paratene, he
kupa pai ana mo te tikanga o te Kotahitanga,
ka pa taku korero ki te Pire a te Kiingi, ka-
nui te pai o te whakaupoko o taua Pire, e tono.
ana i te Kaunihera mo te Iwi Maori me te
mahinga Ringaringa, Waewae, Tinana hoki,
mo taua Fire, ko te ahua o te takoto o taua
Pire, e rite ana ki nga take o te "Tiriti O Wa-
itangi." ka mutu aku korero, kia ora nga
tangata katoa.
Ae, nui ana te hari o taku ngakau, me te
koa, mo koutou, i ata whakarongo pai
mai koutou ki au e whakapuaki, nei i nga
kupu katoa e whakatakototia atu nei e au ki
o koutou aroaro.
Heoi ano.
Wi Pere:— Patai.
Kia Mangakahia.
Tena, ka hoki mai ranei nga Whenua i ho-
kona tikatia ki te Pakeha, me nga Whenua
Raupatu.
Mangakahia. Kaore e hoki mai.
• Heoi ano.
Te Kahu:— Patai. •
Kia Mangakahia.
No whea i whakatutia ai tenei Kotahitanga,
no mua atu ranei i te hainatanga o nga Iwi
ki te Kirihipi.
Mangakahia. Kaore, no te otinga o te
haina, katahi ka whakatutia te Kotahitanga.
Heoi ano.
Tamahau.— Patai.
Kia Mangakahia.
Kei hea te Ture e whakaae ana, kia wha-
katutia he Kawanatanga Maori.
Mangakahia. Kei te Ture 71, 72, 73.
Heoi ano.
Wi Pere:— Patai.
Kia Mangakahia.
E pewhea ana koe ki te rarangi o te"Ti-
riti O Waitangi." e whakaae nei kia hokona
atu nga Whenua ki te Kawanatanga.
Mangakahia. E whakaae ana au mo
tena.
Heoi ano.
Wi Pere:— Patai:
Kia Mangakahia.
Tena, e pewhea ana hoki koe ki te 5 miri-
ona e toe nei kia tatau, i na hoki, e whaka-
aetia ana ekoe kiahokoa i te rarangi ote Tiriti.
Mangakahia. Me noho tonu tatau i
runga i te Kotahitanga, i te ahua o nga Ra-
ngatira o ia Iwi, o ia Iwi.
Heoi ano.
Paratene:—
Ma te Tiamana e Patai taku Patai, i na
taku Patai, kia era tonu koe, me noho koe ki
raro.
Heoi ano.
Pene Pirere:—
TakuPatai ki te Kotahitanga, ka whia nga
whakamaramatanga a Mangakahia kia ko-
utou ki te Kotahitanga.
Heoi ano.
Tamahau:—
Ka nui noatu.
Heu Heu;— Patai.
kia Mangakahia,
ina to korero ko te arai anake inga hoko, te
rua, i ki koe me whakauru te Tiriti hei wha-
kaupoko mo te Pire.
Mangakahia;—
Ae, ko te Tiriti hei whakaupoko.
Heoi ano.
Paratene Ngata;—
E whakawhetai ana au kia Mangakahia mo
tona kaha ki te whakamarama i enei tika-
nga e korero nei ia i tenei ra a po noa, e wha-
katika, ana au ki nga korero a Mangakahia,
e whakatika ana hoki au ki ana whakama-
rama mo nga pukapuka e korerotia nei e ia,
na kia marama mai koutou e nga Iwi.
He tangata au no roto i te Kotahitanga,
naku ano i tuku atu a Tunuiarangi ki te
Hui ki Waitangi, ki te tiki atu i te Tiriti
nei, i mahia atu ano e au i Wairarapa
nei, kati ka tae au ki Waiapu, ka tae ake a
Raniera Wharerau me ona poa ki reira me
te Kirihipi, ka karangatia e au he Hui ki Wai-
omatatini i reira ka haina ahau me toku Iwi
katoa ki roto, kia tino marama ai koutou, i te
tunga o te Hui ki te Waipatu, ka mahia te Ki-
rihipi, tuarua, i te tunga o te Hui tuarua o te
Tiriti ki te Waipatu ka tino marama i au te
whakaupoko o taua kirihipi, e penei ana te
tikanga, me riro te mana Whenua, me te
mana Tangata, i te Kotahitanga, ka whaka-
he ahau i reira ko Tamahau taku mema i
tukuna atu ai e au, taka whakaaro he
whakahe no aua kupu he mea ata tuhituhi.
e taku ringa hei mau atu raana ki roto i te
Hui, koia te whakatikatikatanga o te wha -
kaupoko o te Kirihipi, kahore ahau i. roto i
te mate raupatu i toku takiwa, kaati mo te
taha ki te Whenua Karauna Karaati, kahore
te Ture, 10 tekau nga Tangata i tae ki toku
takiwa kaore tena mate i pa ki reira.
Heoi ano.
Ka nuku te whare mo te 10/6/98.
Papawai, Hune 10 1898.
Paraire ka tuhera, te whare i te IO o nga
haora.
Paratene; Te mutunga o aku korero, ko te
pukapuka o te Tiriti o Kohimarama. He ture
tino tika tenei na taua Tiriti i whakaputa te
mana Kooti Whenua Maori, no 1852 ka ti-
mata te whakahaere i te ture mo 1855, ka
tino puta taua ture, kaore i tino pa te ture
75 o te motu katoa nei, engari ki nga wahi
motuhake, waahi maori, e wehea hei mahi i
nga mea maori o te maori. Kaore he ture e
ki ana kia riro mai he Mana Motuhake me te
iwi Maori o te whenua i wehea hei mahinga
i te Mana Maori i. te taha ki te. Kingi, i Tau-
po ki Kawhia 3000,00o nga eka hei mahi i
nga mahi maori. No te 76 te tau ka panui-
tia kia Kootitia, ko au tonu nana, i whakawa,
no kona ka pakaru taua takiwa maori, na
koutou na nga iwi maori nana, i tuki-tuki
taku whakaatu. Kua kore e riro mai te
5000,000 miriona inaianei.Taku whakaaro he
kai awhina ahau ia te Kingi, me whakakotahi
tatou. Kua tae mai te whakahau a te Piri-
mia kia whakahaerea te Pire Kaore ia e
mea kia kai ka te whiriwhiri a te hui, engari
me ata tirotiro, me ata whirwhi,i, ka tuku
atu ai kia mahia e ia te Pire.
Heoi ano.
Ka nukuhia te whare nao muri i te tina.
Ka tuhera te whare i te 2 p m.
Tamahau, ka tuhera to tatau whare.
Paratene. Ka tu ano au ki te korero mo
te Pire nei. I au ka tu ake nei, e tu ana au
hei mangai mo toku takiwa. Nga take i ki-
tea ake e au.
Tua-tahi ko te kati i te -hoko. Tua-rua
ko te muru, ko te tango i te whenua i runga
i te nama (8). Ko te Kooti Whenna, e tino
whakapai ana au ki enei take o te Pire. E-
ngari ko te pakaru o te Kotahitanga, kaore e
pakaru. E ki ana a Mangakahia, kaore e
tika kia pakaru te Kotahitanga i tenei 5 mi-
riona. Ki au nei, pai atu te manu kua mate
i nga manu e-rua e rere ana, kaati ko taku
nei ko to kati i te rima miriona eka. Kia
tatou me o tatou uri i muri ia tatou. Kaore
au e mohio ki te pakarutanga, engari no te
1862 katahi au ka mohio ki te waahi pakaru,
no te mea hei tetahi tau ka tae mai etahi,
ka ngaro etahi, kaati ko te Kotahitanga ano
kai te whakaparahako. Taaku tino whaka-
aro, ko tatou kia kotahi, ki roto i te tikanga,
heoi ano.
Rawhiti: He patai ki a Paratene.
Mehemea e marama ana koe ki to kupu
whakatau i korero ai koe i muri iho, i ki ai
koe katahi koe ka matau e takahi ana koe e Nga-
ti-mania-poto i te Kingi-tanga.
Paratene: Ae, koia ana tonu, naku tena
korero.
Ru Reweti; He patai kia Ngata. Tena e
ki ana koe kia whakakotahi mai te Kingi ki
nga iwi nei. Tena me pewhea e kotahi mai
ai i te mea he Pire ta te Kingi kai te Pare-
mata, he Pire hoki ta tatou e mahi nei. Ka
pewhea ai e kotahi ai.
Paratene Ngata: Me whakakotahi i runga
i o tatou tinana, mo te Pire e takoto mai na
i te Paremata, waiho ake tena.
Heu-heu; He patai kia Paratene Ngata.
E tino whakaaro ana koe ko te Pire nei
hei Pire ma tatau.
Ngata; Ae, i runga i te whakatikatika i
nga mea e rite ana ki o tatou whakaaro hei
painga mo te iwi. Heoi te whakautu P.
Ngata.
Heuheu, he patai ano ki P. Ngata.
Kaore ranei koe i mahi i nga mahi Ateha
i mua atu hei takahi i nga mahi a te Kota-
hitanga. -
Wi Pere, he tono kia te Heuheu ki a unu-
hia tona patai ki waho, no te mea ha tawai
to patai.
Heuheu: Ae ka tino unuhia atu e an tenei
pataitia waho.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PUKE EI HIKURANGI.
Wiari Turoa, i roto i ona patai kia Parate-
ne Ngata, ka ki ia, kua tino marama inaianei
Ki taia whakaaro kaa tuturu te ta o te Ko-
tahitanga i roto i te korero a P. Ngata.
Mangakahia; he patai. E ki ana koe kua
mana te pakapaka o te Tiriti o Kohimarama
Pewhea te mana o taua pukapuka. Te take
i ki ai an he mana taua pukapuka, na te
mangai o te Kuini i whakatakoto. Te raa
e rite ana te Kingi ki te Kotahitanga e taka
hi ana i te Tiriti o Waitangi,
P. Ngata. Kaore e takahi ana, engari
anei te waahi e ki ana aa e takahi ana, ko te
whakatunga i te Mana Motu-hake, ki waahi
ke ato
Heoi ano.
Mangakahia:—
E mohio ana ha koe i whakaturia hei
whakaputanga i te Mana Maori, e whakaae
ana koe i mahia enei Ture mo te Iwi Maori.
Heoi ano.
P. Ngata:—
' Ae, nga rarangi e toru.
Heoi ano.
P. Ngata:—
Kaore au e mohio tenei ano pea.
Tamahau Tiamana, ka nuku te Whare
mo te 7 p m.
Ka tuhera te whare i te 7 p m.
. Te Rawhiti:—
Tena he mate ranei kai roto i nga Ture
ate Kawanatanga, e mahia nei e tatau.
Ngata:—
Ae e tahi waahi.
Heoi ano.
Te Rawhiti:—
Na wai tenei Pire.
Ngata:—
Na te Kawanatanga.
Heoi ano.
Karena:— Patai.
Na wai i hanga te Tiriti.
P. Ngata:—
Na te Kawana Hopiana.
Heoi ano.
Kareana:— Patai
Na wai i hanga nga Ture whakamate.
P. Ngata:—
Na te Kawanatanga.
Heoi ano.
Hanea:— Patai.
Heaha ra te Kawanatanga i kore ai e tere
te ki, me mutu te hoko.
P. Ngata:—
He kaha no nga Tangata Maori ki te tono,
ki te hoko.
Heoi ano.
Taraua:— Patai.
Na te Paremata nei i Paahi kia hopungia
a te Whiti ma ki roto i te Herehere.
P. Ngata:—
Ae.
Heoi ano.
Mahuika:—
I ki koe ka tau ki runga ki te Tangata te
Kotahitanga.
P. Ngata:—
Ae, ka taa ki runga ki te Tangata, te tau-
nga iho ki runga i te Tangata, ka noho ia
ropu ia ropu ki tona takiwa ki tona takiwa,
mahi ai inga tikanga mo te Whenua.
Heoi ano.
Waikato:— Patai.
Tena e pewhea ana koe ki te taonga hoatu
noa me te taonga utu, ko te whea te mea pai
ki a koe o enei mea.
P. Ngata:—
E rua tikanga o te ahua o te Tangata, te-
tahi Tangata he Tangata whakama ki te
taonga hoatu noa.
Heoi ano.
Whatahoro:—
Kua oti katoa nga korero ia koutou o te
timtaanga mai tae mai ki naianei me nga
Patai.
- Whatahoro:— Ano E Patai.
ana au kinga kai kawe Patai kinga kai wha-
kautu, ka rua, mehemea e whakaae katoa ana
tenei Hui ki te Paahi i te Pire i te Paremata,
ka pewhea te mana Maori.
Heoi ano.
Tamahau— Tiamana.
Kua pahitia tenei Pire ka ta tonu nga mana
maori.
Heoi ano.
Mangakahia:
Mehemea e Paahitia tenei Pire ka mate te
mana Maori.
T. Tiamana:—
i Ko taku whakamaramatanga mo taku
kupu i ki ai au e kore engaro kua wawahia
to tatari motu i- runga i te Pooti Mema mo te
Paremata, a kai te tu tona to tataa Kotahita
nga i roto i aua wawahanga.
Heoi ano.
P. Ngata:—
Nana i taa toko ta Tamahau e korero nei,
kua wawahia noa tanga atu to tatari Motu,
(1) Konga Whenua Raupatu, (2) Konga
Whenua hoko, (8) Konga Whenua Rahui,
(4) Konga Ture ngawha, a kei te noho tonu
to tatau Kotahitanga i roto i ona takiwa.
Wi Pare:—
Ki taku kaore, te mana Maori, a, taku
patai ki a koe, tena ki te whakapuaretia te
hoko ka mau tonu ranei te mana Maori.
Heoi ano.
Whatahoro:— Tera Patai.
E mohio ana tatau kaora e mau tonu te
mana Maori, ko taku patai he tino patai, he
mea naku kia ata titiro tatau, ae whakaae
ana au mo tenei, me whakakore atu te hoko
Whenua, otira me ata titiro ano tataa aha-
koa paahi mo te Tai-Rawhiti tenei Ture, ka
pa ano ki te Tai-Hauauru, e tino marama
ana tatau ki tenei ki te titiro iho ki te Paa-
hitia e tatau ka taka katoa te Motu nei ki
roto i tenei Ture, tena e pewhea ana koutou
ki to tatau mana Pooti Mema.
P. Ngata:—
Ka mau tonu to tatau mana Pooti Mema.
Heoi ano.
Whatahoro:—
A muri ake nei ka uru katoa tatau ki roto
i te roora, ka kore to tatau mana Pooti
Mema.
P. Teua:— Patai.
Ko te whea mana Maori ta te Whatahoro
e Patai nei.
Whatahoro:—
Ko te mana e whakahaere nei tatau i roto
i to tatau Kotahitanga.
Heoi ano.
P. Teua:—
Taku whakautu mo te korero a te Whata-
horo, kua ura noatu tatau ki roto i te mana,
Pakeha, kua uru noatu hoki ki roto ki te
rooru.
Heoi ano.
Whatahoro:—
Kaore aku whakahe mo te Pire, e penei
ake ana ano hoki au kaore aku whakahe mo
te Poari, kaati me whakahoki mai te Poari
ki roto kiia Poraka kiia" Poraka.
Heoi ano.
Apehama Te Kume:—
I te papatiputanga o te Whenua kowai te
mana, ote Iwi ki runga.
Heoi ano.
P. Ngata:—
Ko te Kuini te mana, ko te hoa ko te Iwi
Maori, engari kei runga kei te whakata u ate
Kooti Whenua Maori, ka mohiotia ai nga
Maori noho i runga.
Heoi ano.
Mere Te Tai Mangakahia:—
Ko tahi rau mano eka nuku atu ran ei nga
eka o toku Matua, na reira e tika ana ahau
kia whakapuaki i aku mahara.
Heoi ano.
Mangakahia:— Patai.
Kia Ngata e ui atu ana au kia koe he
aha te tikanga o tenei kupu o te tuku.
P* Ngata:—
Ka ki atu au kia koe ko te tukunga atu,
o N. T. Kia te Kuini.
Heoi ano.
Waikato:—
Ina taku Patai kia koe ko te Kawanatanga
tena ko te Kotahitanga, tenei me tau ki whea
te raana Poari.
P. Ngata:—
Me tau ki runga ki te Kotahitanga me te
Kawanatanga ka Hui raua kotahi tonu.
Heoi ano
Waikato:—
Taku Patai ki a e Paratene, ko te tikanga
ko au ke hei Patai kia koe, kaati i tenei ka
ki atu au kia koe kaore o Patai ki au.
P. Ngata:—
Penei taku utu mo to ui mai ki au, kaore
o Patai, kia ora taua, ko taku utu tenei.
Heoi ano.
Waikato:—
Kua ea i a koe taku Patai ka tau au ki
raro.
P. Maika:—
Taka Patai kia Ngata ko te whea te mea
pai o te Ture e homai ana kia whakatikati-
kaia o te Ture kahore nei e homai kia
whakatikatikaia.
Heoi ano.
P Ngata:—
Ko te mea e homai ana kia whakatikati-
kaia.
P. Maika:—
Ko taku Patai ano kia Ngata ko te whea
te mea pai o te pau atu o te Whenua raua
ko te tu kore Whenua o te mana.
Heoi ano.
W. Pere:—
Whakauta, ko te Tangihanga tera me te
tete tanga onga Niho.
Heoi ano.
P. Ngata:—
Whakautu e rua raua he mate anake.
Heoi ano.
E hoa ma, hei konei whakamutu iho ai i
nga korero o te hui, hei tetahi putanga atu
ka pat» katoa atu.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE O TENEI PEPA.
(Ture 1.)
Ko te utu mo te Pepa, o "Te Puke Ki Hi-
kurangi." i te tau 10/- hereni, mo te ono
marama e 5/6, mo te toru marama e 3/- hereni.
(Ture 2.)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te ahua,
o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Greytown Wairarapa.
(Ture 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga, moni oota
Poutapeta anake.
Na te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
WHAKAATURANGA"
He whakaatu tenei kinga hoa, kei pouri
mai koutou mo te korenga e puta atu o nga ko
rero whawhai o te ao me era atu rongo korero
he whakaaro ake kia uru ai nga korero ote hui
a te Kotahitanga i tu nei ki Papawai Kereitao-
ne Wairarapa, na reira kai tenei putanga o te
"Puke Ki Hikurangi" e toe mai nei te puta
ai nga rongo korero o te ao me nga whakaatu
i nga ingoa o nga tangata kua kohi o muri nei
me nga Ingoa hoki onga tangata kua tono ia
te Puke kia tukua atu kia ratau.
Papawai.
Hune 17th 1898.
He whakaatu tenei ki nga hoa, hei te pu-
tanga o te nama 10 o "Te Puke Ki Hikurangi"
te puta atu ai nga toenga o nga korero o te
hui i tu ki Papawai nei, Wairarapa.
Heoi ano.
Kiingi H. T. Rangitakaiwaho.
Kai-Riiwhi o te Etita.
He panui tono tenei ki nga hoa e noho
mai ra i nga topito e wha o Aotearoa me te
Waipounamu, e hoa ma e kitea iho e o kou-
tou hinengaro tetahi kupu etahi kupu ranei
e mohiotia iho ana tera e puta mai tetahi pa-
inga kia tatau ki te iwi Maori, tukua, mai ki
a whakawangia e ta tatau tamaiti, ki tera
marae, ki tera marae, ki te tatau o tena wha-
re, o tena whare, ahakoa kei te nanunanu a
no te mangai o ta tatau tamaiti ki te whaka-
puaki kupu he ahakoa, kei te haere mai nga
ra e matau ai ia ki te ata whakarongo ki te
ata titiro ki te kupu he raua ko te kupu tika,
ina ia aroha mai-koutou ki te ako i ta tatau
tamaiti, he tangata matau koutou ki te titi-
ro ite tika ite he, ma te whakarongo o te ta
maiti ki te ako a tona matua, a, tae atu hoki
ki te ako a tena iwi ka kiia ia he tangata a o
ua ra e pakeketia, ai ia, tena ki te kore ia e
whakarongo ki nga tohutohu a tona matua,
tae atu ki tona iwi, he tamaiti mate, ko te
nei e nga iwi nunui, mataa, e tae atu ta kou-
tou tamaiti ki te torotoro haere ia koutou
arohatia, ina ra te aroha, tirohia, whakaro-
ngotia ki te he te hamumu a tona mangai
riria, ka whakaako mai. Heoi ano.; &c;
He mea perehi e T. Renata Ki te Puke Ki
Hikurangi.